تکرار‌ناپذیری، رمز جاودانگی

تعزیه یکی از معدود هنرهای آیینی و سنتی ماست که هیچ‌وقت تکراری نمی‌شود. بعضی مضامین همیشگی‌اند، یکی از مهم‌ترین پیام‌های تعزیه از گذشته تا امروز، جدال خیر و شر بوده است، مگر می‌شود درباره جدال حق و باطل تاریخی تعیین کرد؟ یا کسی ادعا کند که گفتن از این مضامین دیگر به ورطه تکرار و کلیشه افتاده و مختص این دوره نیست؟ مضامینی که در تعزیه از سوی تعزیه‌خوانان اجرا می‌شود، جاودانه است و ریشه اساطیری دارد. مگر دفاع از مظلوم و مبارزه با ظالم به دوره زمانی خاصی محدود می‌شود؟ مهم‌ترین مساله‌ای که درباره تعزیه وجود دارد این است که برخی بدون شناخت و اشراف نسبت به این حیطه اظهارنظر می‌کنند، متاسفانه در سال‌های اخیر کمتر کسی را داشته‌ایم که به شکل آماری در وادی تعزیه به مطالعه بپردازد و ببیند اصلا در طول این سال‌ها چند مجلس تعزیه اجرا شده است؟ یا هیچ‌گاه کسی پیش ابوالفضل مقدم که از معروف‌ترین فروشندگان اثاث تعزیه است، نرفته تا از او آمار بگیرد و بداند در طول یک سال، چند روستا و شهر از او اثاث تعزیه خریداری می‌کنند.

پرطرفدارترین تعزیه‌ها

وقتی صحبت از نقالی به میان می‌آید، اغلب مردم ترجیح می‌دهند نقل رستم و سهراب به دلیل جذابیت‌هایی که دارد، خوانده شود. درباره تعزیه هم اغلب مردم تمایل دارند پای تعزیه‌هایی بنشینند که به شهادت امام حسین(ع) و یارانش اختصاص دارد.

تعزیه حضرت موسی بن جعفر (ع)، تعزیه حضرت قاسم (ع)، تعزیه حضرت عباس(ع) و تعزیه حضرت علی‌اصغر (ع) از جمله تعزیه‌هایی هستند که مردم برای شنیدن و دیدن آنها حتی روزشماری می‌کنند. اجرای تعزیه‌ها با حواشی جالبی هم توام می‌شود. مثلا برخی پای هرکدام از تعزیه‌هایی که اشاره کردم شفای مریض را طلب کرده، برخی نذر می‌کنند و عده‌ای هم نذرخود را ادا می‌کنند. بارها دیده‌ام افرادی که پای تعزیه‌ها به‌خصوص، تعزیه حضرت علی‌اصغر(ع) و حضرت قاسم (ع) می‌نشینند، اینقدر تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند که حتی به گریه شدید می‌افتند. یا در برخی مراسم تعزیه حجت‌الوداع یعنی خروج امام از مدینه خوانده می‌شود.

 

 

اگر تعزیه حرف تازه‌ای ندارد، چرا هرسال با خیل عظیمی از مردم شهرهای مختلف مواجه هستیم که جمع می‌شوند تا تعزیه تماشا کنند؟ به‌عنوان مثال هرسال در 10روز اول محرم، در تمام روستاهای ساوجبلاغ تعزیه اجرا می‌شود. دراین شهر 50 روستا وجود دارد. هرسال درهر روستا به تناسب آداب و رسومی که حاکم است یک تعزیه شکل می‌گیرد. به جز آن، قزوین، اراک، قم، اصفهان، خراسان شمالی و جنوبی و مرکزی، گیلان، مازندران، کاشان و... ازجمله استان‌هایی هستند که اجرای تعزیه در آنها مرسوم است. به‌ویژه استان اصفهان، یزد و قزوین به نظرم باشکوه‌ترین تعزیه‌ها را دراین سال‌ها اجرا کرده‌اند. امروز با شروع ماه محرم، در دوهزار محل و منطقه در شهرستان‌ها و روستاها تعزیه اجرا می‌شود. حالا باید بررسی کنیم اگر در هرکدام از این محل‌ها، 10 مجلس تعزیه هم خوانده شود درمجموع تعداد مجالس تعزیه در طول یک‌سال چقدر می‌شود؟ با وجود آن‌که 66 ساله هستم ولی 50 سال است هرسال تعزیه می‌بینم.

تصور می‌کنم بهترین تعزیه‌هایی که در ذهن‌ها ماندگار شده، تعزیه‌هایی بوده‌اند که در سال‌های گذشته در تالار «محراب» توسط زنده‌یاد هاشم فیاض اجرا شده است. البته تعزیه‌های باشکوه دیگری در این سال‌ها در برغان و زنجان اجرا شده که در نوع خود به‌یادماندنی بوده‌اند. با این حال اجرای تعزیه بستگی به گروهی دارد که می‌خواهند آن نقش را ایفا کنند. اگر تعزیه‌خوان ماهر باشد و صدایش آن سوز و به اصطلاح نمک را داشته باشد و به قول زنده‌یاد جابر عناصری «گرم‌چانه» باشد، بی‌تردید در دل و روح شنونده تاثیری که باید را می‌گذارد. گاه دیده‌ام، تعزیه‌خوان خوش‌صداست اما هرچه می‌خواند مرا متاثر نمی‌کند و فقط شاهد یک اجرا هستم. ولی برخی تعزیه‌خوانان هستند به محض اینکه شروع می‌کنند، گویی آرام‌آرام از خود بی‌خود می‌شوی و حتی می‌خواهی سرت را از فرط تاثر به دیوار بکوبی. یادم هست یک‌بار در اطراف برغان، تعزیه شهادت امام خوانده می‌شد، محمد رضایی امام می‌خواند و علاء‌الدین قاسمی حضرت زینب و من نتوانستم جلوی خود را بگیرم و های‌های گریه‌هایم تکیه را پر کرده بود.

 

 

موسیقی تعزیه    

اغلب نواهایی که در تعزیه خوانده می‌شود برگرفته از آواز دشتی است. طبیعی است چهارگاه به هیچ‌وجه برای خواندن تعزیه مناسب نیست. سنت شبیه‌نامه‌نویسی از دیرباز به دلیل ممنوعیت‌هایی که از دوره پهلوی اول داشت و این محدودیت‌ها تا دوره پهلوی دوم هم ادامه یافت تا حدود زیادی به فراموشی سپرده شد. اگر امروز انتظار داریم دوباره احیا شود باید برای آن سرمایه‌گذاری شود و نسبت به آن حمایت و توجه صورت بگیرد که این کار نیازمند تشکیلاتی است که باید به آن در وادی پژوهشی و آموزشی به شیوه درام‌نویسی پرداخت. در سال‌های گذشته در تعزیه دخل و تصرف زیادی صورت گرفته است، درحالی که درهیچ کجای دنیا آثار مهم هنرمندان دور ریخته نمی‌شود و حتی دستکاری هم نمی‌شود، بلکه به همان شکل اجرا می‌شود، چون تعزیه متولی ندارد هرکسی در این سال‌ها آمده به دخل و تصرف و حذف و اضافه از آن پرداخته که این مساله جای تاسف دارد.

گردآوری متون تعزیه در انتظار حمایت

 متون تعزیه پراکنده است و کسی به گردآوری آن نمی‌پردازد. ولی در ارتباط با اهتمام و کوشش و گردآوری هنر ایرانی، به‌ویژه تعزیه همیشه متکی به جوشش‌های فردی بوده است. مثلا متن تعزیه به وسیله فردی گردآوری و نشر «نمایش» هم آن را چاپ کرده است، ولی برنامه مدونی برای انتشار این متون وجود نداشته که بگوییم قرار است به‌عنوان مثال، امسال50 مجلس تعزیه چاپ شود. درحالی که اگر مدیران فرهنگی همدلی و همراهی کنند، می‌توانیم شاهد انتشار تعداد زیادی از این متون باشیم. خود من اگر اراده کنم ممکن است 500 متن تعزیه هم برای چاپ داشته باشم ولی مساله این است که کسی متولی چاپ این آثار باشد. از اینها گذشته پیاده کردن نسخه تعزیه کار هرکسی نیست. برای این کار فرد متخصص لازم دارد تا با این ادبیات آشنا باشد. در مجموع انجام این کار نیازمند کار‌گروهی، اعتبار و تشکیلات پژوهشی است. باید تشکیلات موظفی در این زمینه در نظر گرفته شود.