مجموعه‌ی شهر تاریخی بلقیس که در حقیقت به عنوان اسفراین کهن شناخته می‌شود، در حدود ۴۰۰۰ سال قدمت دارد. در طول قرن‌های متمادی همواره افراد و تمدن‌هایی در این منطقه زندگی کرده‌اند و بر اثر هجوم و تجاوز اقوام دیگر، این شهرها تخریب شده‌اند و پس از مدتی دوباره شهری نو روی ویرانه‌های شهر قبلی ساخته‌اند. یافته‌های جدید تاریخی نشان می‌دهد که قدمت این شهر تاریخی به قرن دوم اسلامی می‌رسد.

این اثر درسال ۱۳۸۰ به شماره ۴۴۹۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

بناهای موجود در مجموعه‌ی تاریخی بلقیس

ارگ تاریخی بلقیس

یکی از مهم‌ترین آثار به‌جامانده در این مجموعه، ارگی با قدمت ۱۲۰۰ سال است که به آن نارین قلعه هم می‌گویند. اولین دوره‌ی استقرار در این قلعه مربوط به زمان بعد از حمله‌ی مغول است. البته آثار ساخت‌وساز و مرمت در پیکره‌ی این ارگ دیده می‌شود.

این ارگ آخرین بار به تصرف افغان‌ها درآمد و کاملا تخریب شد اما تا اواخر دوران قاجار، خانواده‌هایی به شکل مستقل در آن زندگی می‌کرده‌اند.

ارگ بلقیس اسفراین، بعد از ارگ بم، دومین بنای گلی ایران است که بر اساس اصول معماری ساسانی ساخته شده و مهم‌ترین مصالح به‌کاررفته در آن، خشت و گل است.

این دژ قدیمی دارای ۲۹ برج با ارتفاع حدود ۱۱ متر بوده است. این برج‌ها از اطراف با خندق احاطه شده‌اند. در جریان کاوش‌های سال ۸۶، سفال‌هایی در این منطقه یافت شد که به سفال‌های مرو و سمرقند و نیشابور قدیم شباهت داشت. همین مسئله سبب قوت بخشیدن به احتمال وجود تمدن در این منطقه در قرن دوم هجری شد.

البته فضای داخلی قلعه به دلیل حفاری‌های غیرقانونی کاملا تخریب شده و تنها پوسته‌ای گلی از آن باقی مانده است.

این ارگ تاریخی در مساحتی بالغ بر ۵۱ هزار مترمربع قرار گرفته است و مصالح اصلی به کاررفته در ساخت ارگ شامل گل/چینه است که در بعضی از قسمت‌ها از خشت و آجر و چوب برای استحکام بیشتر، استفاده شده است. طبق شواهد تاریخی، این قلعه برخلاف سایر قلعه‌ها که معمولا در ارتفاع ساخته می‌شوند، روی سطح هموار دشت ساخته شده و اطراف آن خندقی ایجاد کرده‌اند.

شارستان (محدوده‌ی عمومی شهر)

این قسمت در واقع محله‌های مختلف شهر را در برگرفته است که با دیوار خشت و گلی احاطه شده‌اند. در این محدوده بناهایی چون تپه منار، بازار، محدوده صنعتی و کارگاهی، قبرستان و… قرار دارند.

تپه منار (مسجد)

تپه منار مهم‌ترین بخش شارستان شهر بلقیس است که کتاب‌های جغرافیایی و سفرنامه‌ها، وجود این مسجد و مناره در این محل را ثابت می‌کنند.

کوره‌ی سفالگری

یکی از مهمترین نتایج سومین فصل کاوش در شارستان شهر بلقیس، کشف یک کوره‌ی سفالگری متعلق به نیمه‌ی دوم قرن ششم ه. ق است که بخش‌های مختلفی چون آتشدان در بخش پایینی، تاقچه‌ها به منظور گذاشتن سفال، سکوی پخت برای آماده‌سازی و چیدن سفال برای پخت و یک گنبد دارد.

آب‌انبار

در سال ۱۳۹۰ در ضلع جنوبی شارستان، بخش کوچکی از یک سازه‌ی آجری شامل سردر ورودی و تعدادی پله کشف شد. در کاوش‌های بعدی مشخص شد که این سازه که دایره‌ای به قطر ۴/۲۵ متر و عمق ۵ متر بود، بقایای یک آب‌انبار است.

مقبره‌ی شیخ آذری

شیخ‌فخرالدین حمزه (فرزند علی ملک) طوسی اسفراینی بیهقی متخلص به «آذری» از عارفان و شعرای مشهور قرن هشتم هجری است که بخشی از زندگی خود را در هند و بیشتر ایام عمر خود را در ایران سپری کرده است. مقبره‌ی این شاعر اکنون در شهر بلقیس قرار دارد و با شماره‌ی ۴۴۹۷ به عنوان بخشی از مجموعه‌ی شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این بنا از دو فضای معماری تشکیل شده که ابعاد متفاوتی دارند. بخش جنوبی در واقع به عنوان نمازخانه و بخش شمالی آن محل دفن و آرامگاه شیخ آذری است.

گچ‌بری‌های کشف شده در شهر بلقیس

در محدوده‌ی شهر تاریخی بلقیس تنها جایی که در آن در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، قطعه‌های گچ‌بری شده کشف شده است، منار تپه در بخش شارستان است.

کاشی‌کاری در شهر بلقیس

طی کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر تاریخی اسفراین، آثار زیادی از قطعات کاشی به دست آمده است که نشان می‌دهد هنر کاشی‌کاری در این شهر در زمان حیات از شکوفایی و رونق بالایی برخوردار بوده است و از این هنر در تزیین بناهای شاخص استفاده می‌شده ‌است.

علاوه بر این‌ها دو بنای مهم دیگر هم خارج از حصار شهر بلقیس و در نزدیکی آن قرار دارد: یکی بنای کاروانسرای معروف به کهنه رباط در بخش شمال غربی شارستان شهر بلقیس و دیگری مجموعه‌ای معروف به یخدان‌ها که در بخش جنوب غربی شهر تاریخی اسفراین قرار دارد.

آثار به دست آمده از شهر بلقیس در کاوش‌های ده ساله اخیر، در موزه‌ی بزرگ باستان‌شناسی این استان در بجنورد به نمایش درآمده است.

شهر تاریخی بلقیس اسفراین سیری بر جلوه های هنر و معماری

«شهر تاریخی بلقیس اسفراین سیری بر جلوه‌های هنر و معماری» نام کتابی است که به کوشش علیرضا نجفی، احمد نیک‌گفتار و حامد وظیفه‌شناس از کارشناسان پایگاه ملی میراث فرهنگی شهر تاریخی بلقیس تهیه و تدوین شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. این کتاب، حاصل تلاش ۶ ساله‌ی نیروهای این پایگاه از سال ۱۳۸۸ در زمینه‌های حفاظت، بررسی، مطالعه، کاوش، معرفی  در شهر تاریخی اسفراین (بلقیس) به عنوان یکی از بزرگترین مجموعه شهرهای تاریخی خشت و گل ایران است که به صورت رنگی و در ۲۸۵ صفحه به چاپ رسیده است.

نمای غربی ارگ شهر تاریخی بلقیس اسفراین بعد از مرمت

مقبره شیخ آذری قبل از مرمت

مقبره شیخ آذری بعد از مرمت

سکه‌ی ضرب شده در شهر بلقیس متعلق به زمان ایلخانی