حمام شاه یکی از معدود حمام‌ها و بناهای قدیمی مشهد است که از دست تخریب و نوسازی مسئولان جان سالم به در برده است. این حمام چندسالی است که با تغییر کاربری به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است.
حمام‌های ایرانی معماری خاصی دارند که کاملا متناسب با اقلیم و فرهنگ این کشور باستانی است. اگرچه فضاهای حمام‌ها بسته به محلی که در آن قرار گرفته‌اند، تفاوت‌هایی با هم دارد، اما همه آن‌ها کمابیش بر اساس الگوی واحدی ساخته شده‌اند.
مشهد از دوران گذشته دارای حمام‌های زیادی بود، زیرا غیر از اهالی شهر، زائران و مجاوران حرم امام رضا (ع) نیز نیازمند استحمام بودند. بنابراین، تراکم حمام‌ها در اطراف حرم از هرجایی بیشتر بود. متاسفانه اکثر این حمام‌ها در ۵۰ سال گذشته و خصوصا در جریان تخریب بزرگ محدوده اطراف حرم در سال ۱۳۵۴ از میان رفتند. در این میان یک حمام جان سالم به‌در برد: حمام مهدی قلی بیک، معروف به حمام شاه.
حمام مهدی قلی بیک (حمام شاه) مربوط به دوره صفویه است و در مشهد، ابتدای بازار بزرگ، جنب مسجد شاه واقع شده است. این اثر در تاریخ ۵ اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۳۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
در راسته بازار بزرگ و نزدیک به مسجد هفتاد و دو تن امروزی فضای حمام قدیمی مهدی قلی بیک بنای یکی از امرای تیموری معروف به امیر ملک شاه یا شاه ملک قرار دارد که به سال ۱۰۲۷ قمری ساخته شده است. این حمام مجموعه‌ای از فضاهای متعدد بوده و بزرگ‌ترین و زیباترین بخش آن بخش بینه حمام با هشت ستون و تزئینات نقاشی است.
مهدی قلی بیک
حمام مهدی قلی بیک در سال ۱۰۲۷ هجری قمری به دستور مهدی قلی بیک جانی قربانی؛ از بازماندگان خانواده امیر ارغون آقای اویرات و از امرای ترک خراسان که به‌عنوان میرآخور (رییس اصطبل شاهی) شاه عباس اول صفوی منصوب بوده است، ساخته شده و وقف ساحت مقدس امام رضا (ع) شد. علاوه بر آن، یک قنات هم برای حمام مذکور احداث گردیده با این شرط که مازاد آب آن را به مسجد گوهرشاد دهند و آنچه از مسجد اضافه ماند، صرف امور خیریه نمایند و اضافات آن را در زمین‌های زراعی خارج از شهر جاری سازند.
به علت هم‌جواری حمام با بنای تاریخی مسجد شاه (مقبره امیر ملکشاه) و نیز نزدیک بودن به حرم امام رضا (ع)، قبلا به حمام شاه و پس از انقلاب به حمام رضوی شهرت داشته است.
این بنا یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران است که ساختاری بسیار زیبا از حمام‌های قدیمی را به نمایش می‌گذارد. سازه اصلی بنا از جنس آجر بوده و آهک، ساروج، سنگ، شیشه، فلز و کاشی از دیگر مصالح به کار رفته در این حمام است.
بخش‌های حمام شاه
بخش‌ها مختلف حمام مهدی قلی بیک عبارت است از:
سربینه
سربینه با تزییناتی چون نقاشی و کاشی‌های ریز رنگی مزین شده است. این قسمت دارای ساروج بری و گچ‌کاری با تعداد ۲۸ لایه بوده که از این تعداد، ۱۳ لایه دارای تزیینات نقاشی است. قدیمی‌ترین لایه مربوط به دوره صفویه و جدیدترین لایه، به اواخر دوره قاجار مربوط است. قوس‌های به کار رفته در سربینه از نوع پنج و هفت شاخ بزی از قوس‌های پرکاربرد در معماری ایرانی است.
کاربندی سقف سربینه نیز از دیگر تزیینات بنا به شمار می‌آید. سربینه حمام دارای چهار صّفه است که سه صّفه برای تعویض لباس و قرار دادن البسه عامه مردم و یک صّفه به‌عنوان شاه نشین، ویژه اشراف و بزرگان مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
هشتی یا میاندر
بعد از سربینه، فضایی به نام هشتی یا میاندر وجود دارد که ارتباط دهنده دو فضای سربینه و گرمخانه است. در وسط هشتی، حوض کوچکی است که فرد، پای خود را پس از بیرون آمدن از گرمخانه، درون آب سرد آن شسته و سپس وارد سربینه می‌شده است.
گرمخانه
پس از گذشتن از هشتی وارد گرمخانه می‌شویم که محل اصلی شستشوی تن و استحمام می‌باشد. فضای گرمخانه، مربع شکل و داراری چهار ستون در وسط است که پوشش گنبدی شکل سقف، مشتمل بر چندین گلجام، بر روی آن‌ها قرار گرفته است. در اطراف گرمخانه، سه غرفه وجود دارد که برای نشستن و استحمام مورد استفاده قرار می‌گرفته است. در قسمت غربی گرمخانه، خزینه آب گرم حمام قرار داشته که سطح آن از کف گرمخانه بلندتر است.
آب حمام اوایل از یک قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه تأمین می‌شده و از طریق شبکه آبرسانی، شامل تنبوشه ها و حوضچه‌های تصفیه، به خزینه می‌رسیده است و در دیگ‌های مسی کف خزینه به نام تیان، گرم و به طور منظم به قسمت‌های مختلف حمام هدایت می‌شده است. در ضلع شمالی گرمخانه، فضایی کوچک به نام نظافت خانه (نوره کش خانه) وجود دارد که مکانی برای از بین بردن موهای زاید بوده است.
دو اتاق در دو طرف خزینه آب گرم قرار گرفته است. در اتاق شمالی، سه عدد حوضچه تصفیه آب سرد قرار داشته است که گل و لای موجود در آب، در آن ته نشین می‌شده و سپس آب تصفیه شده به خزینه منتقل می‌گردید. از اتاق دیگر، افرادی که معلول و یا به بیماری‌های مسری مبتلا بودند، برای استحمام استفاده می‌کردند و از طریق دریچه تعبیه شده در آن که به خزینه راه دارد، آب گرم مورد نیاز خود را از خزینه بر می‌داشتند، این اتاق به اتاق خلوت یا خلوت گاه معروف بوده است.
تون (گلخن یا آتشخانه)
در پشت خزینه، فضای تون (گلخن یا آتشخانه) قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تأمین انرژی گرمایی حمام می‌باشد. شخصی که مسئول تأمین سوخت و گرمایش بود، تون تاب نامیده می‌شده است. تون تاب پس از تهیه سوخت حمام (شامل هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و …) آن‌ها را درون کوره تون می‌گذاشت که زیر تیان ها قرار دارد و آتش روشن می‌کرد. گرما و دود ناشی از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام گربه رو به بیرون منتقل می‌شد.
این انشعابات به صورت کانال‌هایی باریک از تون شروع شده و در کف گرمخانه به صورت مارپیچ تا سربینه ادامه داشت و به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه ختم می‌گردید. به این طریق، کف و دیوارهای حمام گرم می‌شد. بنابراین، سیستم گرمایش از کف که در معماری امروزی به کار می‌رود، قرن‌ها پیش توسط معماران خلاق ایرانی به کار می‌رفته است. از خاکستر باقی مانده در کانل تون، به‌عنوان مواد شوینده و همچنین در ساخت ملات ساروچ استفاده می‌شده است.
چاله حوض
چاله حوض (استخر آب) برای شنا و آب تنی افراد پس از استحمام مورد استفاده قرار می‌گرفته است. چال حوض این حمام در مقایسه با حمام‌های مشابه دوره صوفی از ابعاد بزرگ تری برخوردار است. تناسبات رعایت شده در ساخت این قسمت از حمام در عین سادگی، اوج شکوه اصیل معماری ایرانی و اسلامی را به نمایش می‌گذارد.
موزه مردم‌شناسی
این حمام تا سال ۱۳۶۷ دایر بوده است اما از حدود سال ۱۳۶۹ به تدریج به صورت متروکه درآمد و در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد.
در راستای موزه شدن این حمام، از فضاهای موجود در سربینه و گرمخانه و چال حوض به‌عنوان غرفه‌های نمایش اشیا از جمله متعلقات حمام مانند ظروف سنگی، سفالینه‌ها، نبوشه های سفالی، گلجام و کاشی‌های ازاره و کف حمام، وسایل استحمام مانند بادکش حجامت، کاسه، مجمعه، سنگ پا، صابون، لنگ و قطیفه، حنا، گل سرشور و…، وسایل آرایش مانند شانه چوبی، جعبه آینه، جعبه چوبی لاکی روغنی، سرمه دان، عطر دان و…، وسایل روشنایی مانند شمعدان برنجی، قندیل، فانوس دریایی، چراغ توری و…، سماورها، قوری‌ها، قهوه جوش‌ها، دوستکامی ها، پوشاک و منسوجات از جمله اشیایی هستند که در موزه مردم‌شناسی مشهد به نمایش درآمده‌اند. این بنا در اردیبهشت ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و در سال ۱۳۷۸ با دستور مقام منبع تولیت عظمای آستان قدس رضوی عملیات بازسازی آن آغاز گردید و در سال ۱۳۸۵ هجری شمسی به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داد.
