جمع بندي 1. مسئله توسل امري مسلّم بين مسلمانان بوده است و همه بدان عمل نموده‌اند. اگر اختلافي در آن وجود داشته باشد، در تعين مصداق توسل است.
2. در قرآن مجيد نيز حکم به توسل به صراحت آمده است. چون اين حکم به طور مطلق و عام آمده است، دانشمندان در تعيين وسيله اختلاف کرده‌اند. بعضي از آنان فقط عمل خير و ايمان به خدا و اطاعت رسول را وسيله قرار مي‌دهند و ديگران مي‌گويند چون حکم مطلق است، توسل جستن به هر آنچه آدمي را به خدا نزديک کند، جايز است.
3. از روايات اهل بيت روشن مي‌شود که بهترين وسيله نزديکي بندگان به خدا، پيامبر گرامي اسلام و اهل‌بيت‌اند.
4. از منابع اسلامي واضح مي‌شود که توسل جستن و وسيله قرار دادن پيامبر گرامي اسلام جايز است و تفاوتي بين حيات و ممات آن حضرت نيست.
5. سيره صحابه نشان مي‌دهد که آنان هم در زمان رسول خدا به او توسل مي‌جستند و هم بعد از رحلت آن حضرت به قبر او پناه مي‌بردند.
6. آياتي که مخالفان توسل به عنوان دليل آورده‌اند، همه درباره مشرکان و عبادت آنان است و هيچ ربطي به موضوع ما ندارد.
7. کساني که مي‌گويند توسل شرک است، در حقيقت به مفهوم شرک توجه نکرده‌اند؛ چون شرک اين است که ما متوسل را مستقل از خدا بدانيم يا براي او عبادت کنيم؛ ولي هيچ کس از متوسلان وسيله را پرستش نمي‌کند و آن را در مقابل خدا داراي استقلال و قادر مطلق نمي‌داند. آري، توسل عين توحيد و توحيد عين توسل است.
و در نهایت سخن استاد شهید مطهری را به منظور اتمام این بحث می آوریم :
بطور كلى، توسل به وسائل و تسبّب به اسباب، با توجه به اينكه خداست كه سبب را آفريده است و خداست كه سبب را سبب قرار داده است و خداست كه از ما خواسته است از اين وسائل و اسباب استفاده كنيم به هيچ وجه شرك نيست، بلكه عين توحيد است. در اين جهت، هيچ فرقى ميان اسباب مادى و اسباب روحى، ميان اسباب ظاهرى و اسباب معنوى، ميان اسباب دنيوى و اسباب اخروى نيست؛ منتهاى امر، اسباب مادى را از روى تجربه و آزمايش علمى مىتوان شناخت و فهميد كه چه چيز سبب است؟ و اسباب معنوى را از طريق دين، يعنى از طريق وحى، و از طريق كتاب و سنّت بايد كشف كرد.[73]
«إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا»(سوره انسان،آیه3)
1- لسان العرب، ماده «وسل»
2- وهابیون هم اکنون بر حجاز حکومت می کنند پیروان محمد بن عبد الوهاب هستند که افکار خود را از اب تیمیه، احمد بن حنبل و عبد الحمید دمشقی(متوفای 728) گرفته اند. او در قرن هفتم این امر مسلم را منکر شد و بعد از آن شدت یافت، به حدی که توسل به پیشوایان را نوعی شرک و کفر خواندند. این افراد هیچ تقدس وحرمتی برای اماکن مذهبی وحرم های مطهر قائل نبودند و با نفی زیارت قبور و توسل به بزرگان می پرداختند. اما اکثر قاطع مسلمانان (تعداد زیادی از علمای سنی)عقاید این گروه را مورد اعتراض قرار داده و حتی برخی علماء آنان را تکفیر کردند.
3- ر.ک. سید محمد ضیاء آبادی، توسل(وسیله جویی برای کسب فیض از مبدأ هستی از دیدگاه عقل، قرآن و حدیث و پاسخ به شبهات)، مؤسسه اهل بیت، بنیاد بعثت، 1362، ص 118
4- ر.ک.عدل الهی(مرتضی مطهری)، چاپ دوم، ص 283 و 284
5- سوره مائده، آیه 35
6- سوره شوری، آیه 23
7- ابن ابی شیبه، المصنف، ص 264 – جامع البیان، ج 11، ص171 – درالمنثور، ج 3، ص 309
8- سوره آل عمران، آیه 103
9- صحیح مسلم، ج 7، ص 132 – سنن الترمذی، ج 4، ص 245 – المستدرک، ج 1، ص 555
10- الحدائق الناضرة، ج 5، ص 183
11- التوحید(شیخ صدوق)، ص 165 – ینابیع المودة، ج 3، ص 40 – معانی الاخبار، ص 17
12- شواهد التنزیل، ج 1، ص 169 - ینابیع المودة، ج 1، ص 356 – الهدایةالکبری، ص 240
13- شرح الاخبار، ج 2، ص 266 - ینابیع المودة، ج 1، ص 357
14- کتاب الغیبة، ص 43
15- سوره نساء، آیه 64
16- مختصر تفسیر ابن کثیر، ج 1، ص 410 – تفسیر ثعالبی، ج 2، ص 257
17- تفسیر بیضاوی، ج 1، ص 222 – تفسیر ابن مسعود، ج 2، ص 158
18- تفسیر جامع الاحکام القرآن، ج 5، ص 265
19- تفسیر فخر رازی، ج 6- 10، ص 166
20- تفسیر کوثر، ج2، ص 4
21- تفسیر نمونه، ج3، ص 499
22- تفسیر کوثر، ج2، ص 475
23- سوره اسراء، آیه 56 و 57
24- برداشت از: تفسیر المیزان ، ج 15، ص 127 به بعد
25- سوره یوسف، آیه 97 و 98
26- تفسیر نمونه، ج10، ص 75
27- دلائل النبوة، ج 5، ص 489 – الدر المنشور، ج 1، ص 264 – المستدرک، ج 2، ص 615
28- المعجم الصغیر، ج 1، ص 183 ( چاپ مکتبة السلفیة)
29- المؤسوعة الفقهیة الکویتیة، ج 7، ص 263 – قاعدة جلیلة، ص 51
30- کتاب و سنت، ندای وحدت، ص 260 و 261
31- سوره یونس، آیه 103
32- المؤسوعة الفقهیة الکویتیة، ج 14، ص 160
33- سوره جن، آیه 18
34- سوره اعراف، آیه 194
35- سوره آل عمران، آیه 61
36- سوره نور، آیه 63
37- الفیض، ج 3، ص 540 – التندید بمن عدد التوحید، ص 30 تا 40
38- سوره فاطر، آیه 13 و14
39- تفسیر جلالین، و انوار التنزیل بیضاوی، ج 2، ص 270
40- تفسیر المنار، ج 1، ص 59
41- رساله کشف الشبهات، به نقل از الرسول یدعوکم، ص 295
42- رسالتان بین الشیخین،الاستاذ محمد واعظ زاده خراسانی و الاستاذ عبدالعزیز عبدالله بن باز، ص32و33
43- مجموعه مقالات(علامه طباطبایی)، ص 313 تا 317
44- سوره یونس، آیه 18
45- سوره زمر، آیه 3
46- سوره فرقان، آیه 60
47- رسالتان بین الشیخین، ص 41
48- فقه السنة، چاپ دهم، ص 355
49- تعلیق علی الرسالتین، رسالة التقریب، شماره 1418، 17 ، ص 69
50- سوره آل عمران، آیه 169
51- صحیح بخاری(چاپ بیروت، دارإحیاء التراث)، ج 14، ص 111 – صحیح مسلم، کتاب 51، ص 76 و 77
52- المجموع، ج 8، ص 274 (باب ما یستحب عن یقول عند الزیارة)
53- عقائد اهل سنت و الجماعة در رد روحانیت و بدعت، ترجمه عبدالرحمن سربازی، چاپ1370،ص 82 تا 88
54- رساله ای در کتاب و سنت، در کتاب ندای وحدت، ص 258
55- رساله الکشف الشبهات به نقل از الرسول یدعوکم، ص 295
56- دائرة المعارف قرن بیستم، ماده «روح»، ج 14، صئرة المعارف قرن بیستم، ماده «روح»، ج 14، ص365
57- ر.ک. عالم پس از مرگ(اثر لئون دنی)، ص 78 تا 82
58- گذشته و آینده جهان، ص 96 تا 101
59- رسالتان بین الشیخین، رسالةالاستاذ واعظ زاده الی الاستاذ بن باز، ص 17
60- مسند احمد بن حنبل،ج4،ص 138 – سنن ترمذی، ج 5، ص 229 – البدایة و النهایة، ج 6، ص179
61- سنن ابن ماجه، ج 1،ص 441 – مستدرک، ج 1، ص 313
62- وفاء الوفاء، ج 4،ص 1374 – سنن دارمی، ج 1، ص 43 و 44
63- صحیح بخاری، ج 2، ص 16و ج 4، ص 209 – سنن الکبری، ج 3، ص 352
64- اسد الغابة، ج 3، ص 111 – الانتصار، ج 5، ص 355
65- المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة فی السیرة النبویة(چاپ مصر)، ج 3 ، ص 380 – فتح الباری فی شرح البخاری(چاپ لبنان)، ج 2، ص 413 – آیین وهابیت، ص 165
66- المعجم الکبیر، ج 9، ص 31 - فتح الباری فی شرح البخاری، ج 2، ص 413
67- فتح الباری فی شرح البخاری، ج 2، ص 412 – تاریخ مدینة دمشق، ج 56،ص 489
68- عقیده توسل(دکتر محمد طاهر القادری)، ص 243
69- مجموعة فتاوی ابن تیمیه،ج 1،ص 106به نقل از المؤسوعة الفقهیة الکویتیة،ج 14،ص 163 و164
70- رسالتان بین الشیخین، رسالةالاستاذ واعظ زاده الی الاستاذ بن باز، ص 17 و18
71- اسرار القرآن(دار المعارف)، ص 77
72- دستور الوحدة الثقافیة بین المسلمین، طبع القاهرة دار الانصار، ص 169 تا 175
73- مجموعه آثار شهید مطهری، ج 1، توحید و توسلات، ص 263
