روستای بزنگان، بزرگ ترین روستای استان خراسان رضوی با غاری شگفت انگیز

روستای بزنگان از بزرگ‌ترین روستاهای استان خراسان رضوی است. این روستا را بیشتر به واسطه غار و دریاچه معروف آن می‌شناسند.

روستای بزنگان

این روستا از توابع شهرستان سرخس است و در ۱۲۸ کیلومتری شرق مشهد در یک منطقه دشتی واقع شده است. کوه بزنگان در ۴ کیلومتری جنوب کوه قره داغ و در ۶ کیلومتری غرب و جنوب غربی روستا قرار گرفته است. آب‌وهوای آن معتدل خشک است. قلعه تاریخی بزنگان در این روستا واقع شده است و نشان از قدمت دیرینه روستا دارد.

همچنین دو مسجد به نام‌های محله بالا و محله پایین و زیارتگاهی به نام گل بی‌بی از مکان‌های مذهبی روستا محسوب می‌شوند. در مورد تجمع اقوام در این روستا باید بگویم که در قدیم عده‌ای از مالکین بزرگ، به‌ویژه شاهزادگان قاجار، برای آبادی املاک خود در خراسان رعایای خویش را از سایر نقاط به خراسان شمالی کوچانده‌اند یا تشویق به آمدن کرده‌اند، بدین ترتیب گاه روستاهایی یا گروه‌های قومی و زبانی با لهجه‌های مختلف ایجاد شده است که در حال حاضر نیز این گروه‌ها به اصالت خود وقوف کامل دارند.

مثلا در روستای بزنگان که در اواخر قرن گذشته توسط یکی از شاهزادگان قاجار بنا شده است به افرادی از مرو، کرمان، گناباد، یزد، تربت حیدریه و هزاره‌جات برمی‌خوریم؛ بنابراین مردم این روستا را باید آمیزه‌ای از مروی، تربتی، علی میرزایی، کرمانی و... دانست.

سابقه سکونت در بزنگان

بزنگان در مغرب سرخس در کانون تعدادی آبادی به نام کلاته عوض و کلاته مهدی آباد و چشمه سنگی و قرقره و زلو قال و آب دراز و... واقع است. بزرگ‌ترین آبادی غرب سرخس است. بزنگان و آبادی‌های اطراف آن در مغرب سرخس در زمره معدودی از روستاهای سرخس است که به آب چشمه و قنات دسترسی دارد. از قراین بر اساس اکتشافات غیرعلمی محلی که گاه منجر به کشف پایه‌های ساختمان‌های قدیمی و آب انبار و کوزه و خمره‌های بزرگی از زیر زمین به‌ خصوص در ناحیه زلوقال شده است، چنین برمی‌آید که در حوالی بزنگان آبادی‌های معتبر و بسیار قدیمی وجود داشته است که بعدها به علل نامعلومی در طول زمان از بین رفته و در جای آن‌ها آبادی‌های فعلی به‌پا خاسته است.

سابقه سکونتی بزنگان به حدود ۱۰۰ سال می‌رسد در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه سرحدداری این بخش از خراسان را به حاجی محمد میرزای قهرمان واگذار کرده بودند. سواران سرحددار در محل‌های خاصی و از همه مهم‌تر در مزدوران سکونت داشتند. در گزارش محمدحسین مهندس فقط از آبادی مزدوران «که به ۵۷ سواران مزدورانی سپرده به حاجی محمد میرزای قهرمان هستند» ذکری به میان می‌آید و از دیگر آبادی‌های امروزی اسمی نیست، لذا می‌توان حدس زد که دیگر آبادی‌های فعلی ناحیه بزنگان در آن زمان وجود نداشته است. سابقه سکونتی آبادی‌های ناحیه بزنگان در بخش غربی مزدوران به شرح زیرین است:

بزنگان: حدود ۱۰۰ سال؛ ابدراز : حدود ۷۵ سال؛ قرقره: حدود ۷۵ سال؛ زلوقال: حدود ۷۵ سال؛ سرقد میانکوهی: حدود ۱۷ سال؛ کاریزک: حدود ۴۵ سال.

ترکیب جمعیت در مهم‌ترین آبادی این ناحیه یعنی روستای بزنگان که ارتفاعی حدود ۱۰۵۰ متر دارد جالب توجه است. در آغاز یعنی حدود ۱۰۰ سال قبل سرحد‌دار محلی به‌منظور حراست مرز و برقراری امنیت جمعی از مروی‌ها را که در فنون رزم چیره دست بودند به اینجا خوانده است. در آن زمان این ناحیه خالی از سکنه بود و اراضی مزروعی فعلی غالبا پوشیده از علوفه و بستر رودخانه محلی مستور از نیزار انبوهی بوده است. به‌تدریج جمعی از مردم نواحی مختلف ایران بدین جا خوانده شد. در حدود ۸۷ سال قبل حدود ۴۰ خانوار از زارعین کرمانی به رأی مرحوم اسدالله میرزای قهرمان در بزنگان اجیر شدند، زیرا معتقد بودند که ایشان با مهارت بیشتری در امر زراعت با توجه به صرفه‌جویی از آب همت می‌گما‌رند. بدین ترتیب بهره‌برداری از آب‌وخاک ناحیه عملا وارد مرحله جدیدی شد.

همچنین جمعی از زارعین دیگر نواحی ایران از جمله یزدی‌ها و قاینی‌ها و تربتی‌ها و کاشمری‌ها و بربری‌ها و حتی شیرازی‌ها به اینجا کشانده شدند. در نتیجه در حال حاضر آمیزه قومی و زبانی بسیار در همی در بزنگان و در حوالیان پدیدار شده است. مردمی از تیره‌های مختلف از جمله میش مست و میرزادوستی و علی میرزایی و از شهرهای مختلف کرمان و یزد و مرو و... در اینجا اجتماع کرده‌اند. گرچه بعضی از تیره‌ها به درون همسری قومی معتقدند و با تیره‌های دیگر ازدواج نمی‌کنند، ولی غالبا مردم تیره‌های گوناگون بزنگان به‌مرور ایام با هم ازدواج کرده‌اند و ترکیب دیگری از آنچه در آغاز بوده به وجود آمده است. اعقاب مروی‌ها به‌قدری ویژگی‌های قومی خود را از دست داده‌اند که حتی زبان محلی خویش را فراموش کرده و به زبان فارسی تکلم می‌کنند.

دریاچه بزنگان

 این دریاچه در بلندی‌های کپه‌داغ و در ۱۳۰ کیلومتری جاده مشهد-سرخس قرار دارد. مساحت این دریاچه آب شیرین، حدود ۸۰ هکتار  است. دریاچه بزنگان تنها آبگیر طبیعی است که در استان خراسان وجود دارد. این دریاچه حدود هشتاد هکتار وسعت و عمق آن حداکثر دوازده مترو حداقل نه متر است و در جنوب رشته کوه‌های هزار مسجد در فاصله حدود یکصدوسی کیلومتری جاده مشهد به سمت سرخس قرار دارد. آب این دریاچه از بارندگی‌های سالانه و چشمه‌های کوچک حاشیه و کف دریاچه تامین می‌شود و تاکنون ۳۳ گونه فیتو پلانکتون جلبکی در دریاچه بزنگان شناسایی شده است.

دریاچه بزنگان دارای ویژگی‌های خاص و از اهمیت علمی و تحقیقاتی بالایی برخوردار است که همه ساله در فصل‌های پاییز و زمستان و اوایل بهار زیستگاه بسیار مناسبی جهت زمستان گذرانی پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی است. سازمان حفاظت محیط زیست در جهت حفظ و بهره‌وری معقول از این پدیده طبیعی و با حفظ اصالت تعادل اکولوژیکی آن، برنامه‌هایی در دست اقدام داشته و در آینده نزدیک یکی از مراکز مهم علمی پژوهشی و تفرجگاهی خواهد شد.

منشا تامین آب دریاچه نیز باران، یک ورودی آب اندک و چشمه یا چشمه‌های زیر دریاچه است. طعم آب نیز کمی تلخ و شورمزه است. این دریاچه و محیط پیرامون آن زیستگاهی مناسب برای ماهیان، جانوران و پرندگان مهاجر زمستان گذرا، بهارگذار و بومی است. ماهی بومی دریاچه از همان نوع شیرماهی موجود در دیگر رودخانه‌های استان است ولی بزنگان زیستگاه خوبی نیز برای چند نوع ماهی کپور شده است. این دریاچه به‌عنوان تنها «اثر طبیعی ملی» استان خراسان شناخته می‌شود. غار بزنگان نیز در شش کیلومتری جنوب غربی روستای بزنگان واقع شده و قدمت آن به لحاظ آثار به دست آمده به پیش از میلاد برمی‌گردد.

از عمده‌ترین خانواده‌های گیاهی منطقه، کاسنی، (Compositae) غلات، (Gramineae)  شب‌بو (Cruciferae) و چتریان (Umbelliferae) را می‌توان نام برد. از نظر شکل زیستی ۵۷ درصد گونه‌ها به تروفیت‌ها و ۲۸ درصد به همی کریپتوفیت‌ها تعلق دارد. مطالعات کورولوژی نشان می‌دهد که بیش از ۵۰ درصد گونه‌ها به منطقه رویشی ایران و توران و ۳۰ درصد به ایران و توران اروپا سیبری تعلق دارد.

غار بزنگان

غار بزنگان در شش کیلومتری جنوب غربی روستای بزنگان از توابع بخش مرزداران شهرستان سرخس و ۱۲۸ کیلومتری شرق مشهد در یک منطقه دشتی قرار دارد. این غار یکی از آثار و جاذبه‌های طبیعی شهرستان سرخس است و رشته کوه زیبای آن در بین کوهنوردان کشور شهرت زیادی دارد.

دهانه این غار، کوچک و حدود ۷۰ سانتی‌متر است. داخل این غار یک مسیر ساده و کوتاه ۴ متری وجود دارد که با در دست گرفتن طناب می‌توان به راحتی فرود و صعود را انجام داد. بیشتر مسیر با شیبی ملایم رو به طرف پایین می‌رود. این غار تقریبا خشک است و از آب و گل اثری نیست.

کف غار خاکی و صاف و دهانه آن رو به شمال و آسمان است و داخل آن چشمه‌های آب آشامیدنی وجود دارد. غار بزنگان آهکی است و پایه‌های آهکی استالاکتیت و استالاگمیت زیادی با حجم و اندازه‌های مختلف در آن قرار دارد. ساکنان این غار متعلق به دوران موسترین هستند که در حدود ۴۵ هزار سال پیش می‌زیستند و گروهی شکارگر بودند.

 پس از روستاهای تنگل شور، آب روان، چاهک و شورک ملکی قرار گرفته است. دسترسی به روستای بزنگان از راه عبور از بخش مرزداران و ۶ کیلومتر پس از خارج شدن از جاده اصلی امکان‌پذیر است. برای رسیدن به این غار باید حدود یک ساعت و نیم در روستا پیاده‌روی کرد. در دهانه غار چشمه آب وجود دارد. تمامی سقف غار و دهانه ورودی بلند آن را خفاش‌ها احاطه کرده‌اند. محیط داخلی این غار حدود ۲۰۰۰ متر است و ارتفاع درون آن گاهی به ۲۵ متر می‌رسد. درون این غار سه‌راه وجود دارد، دو راه آن خشک و راه سوم که در سمت چپ غار قرار دارد، دارای آب معدنی است که به دریاچه‌ای به عمق ۷ متر و مساحت حدود ۵۰ متر منتهی می‌شود.