سنت های اجتماعی
سنت های اجتماعی
سیری گذرا در آموزههای قرآنی، ما را به این نکته رهنمون میگردد که جهان هستی از دو حقیقت تشکیل شده است: سنّت و آیت. قرآن کریم تمام پدیده های هستی از جمله انسان را آیت میداند؛ یعنی نشانههای راهنما که باید در آن تفکر و تأمل کرد.(1) اشاره به پدیدههای جهان هستی را میتوان مهم ترین کاربرد واژه «آیه» در قرآن دانست(2) و ما در این کتاب آسمانی، شاهد دستورهای فراوان و پرتأکیدی هستیم که آدمی را به مشاهده، اندیشه ورزی و جست وجو در این نشانهها فرا میخواند و اندیشه ورزان را میستاید:
إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ لآیَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ. (آل عمران: 190)
همانا در آفرینش آسمانها و زمین و گردش شب و روز، نشانههایی برای خردمندان است.
وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَکُم مِّن تُرَابٍ ثُمَّ إِذَا أَنتُم بَشَرٌ تَنتَشِرُونَ. (روم: 20)
و از نشانههای خدا آن است که شما را از خاک آفرید. سپس انسان هایی شدید که در زمین انتشار یافتید.
پدیدههای جهان هستی انواعی دارد که مهم برای ما در این نوشتار، پدیده های اجتماعی است.(3) این پدیده های خاص و تحولات مرتبط با آن، بر
1- راغب در مفردات میگوید: آیه به معنای علامت آشکار ملازم با چیز پنهان است؛ بهگونهای که انسان با آگاهی از آن علامت، به چیز پنهان نیز دست مییابد؛ مانند نشانه راه که با دیدن آن، راه آشکار میگردد. (مفردات الفاظ القرآن، ص101) مفسران قرآن نیز برای واژه «آیه» معانی گوناگونی ذکر کردهاند که البته میتوان آن را در همه این موارد به همان معنای علامت و نشانه بازگرداند.
2- علی خراسانی، «آیات خدا»، دایره المعارف قرآن کریم، ج1، ص352.
3- برخی از جامعهشناسان، پدیده اجتماعی را واقعیتی اجتماعی دانستهاند که برای همه آشکار بوده، عینی باشد و قابل تردید و اعتراض هم نباشد, (منوچهر محسنی، جامعهشناسی عمومی، ص17) اما به نظر میرسد این تعریف کاملاً رویکردی پوزیتویستی دارد؛ حال آنکه بسیاری از پدیدهها و واقعیتهای اجتماعی، برای همگان عینی و آشکار نیست. ریتزر در کتاب نظریه جامعهشناسی در دوران معاصر برای واقعیت اجتماعی به تفصیل، پیوستاری ذهنی عینی ترسیم میکند که از خُردترین فراگردهای روانی و فردی تا کلانترین ساختارهای اجتماعی در آن حضور دارد. (جرج ریتزر، نظریه جامعهشناسی در دوران معاصر، ترجمه: محسن ثلاثی، ص638)
ص: 82
اساس یک سلسله قوانین ویژه شکل میگیرد. پیروزی، شکست، کامیابی، عزت و ذلت جوامع گوناگون بشری، حساب دقیق و منظمی دارد که با شناخت آن میتوان بر جریان ها و پدیدههای عصر حاضر آگاهی یافت و از آنها در راه نیک بختی مردم و تعالی جامعه انسانی بهره جست. این روابط خاص را میتوان «قانون اجتماعی» نامید(1) که در فرهنگ قرآنی، «سنت» نامیده میشود.
واژه سنت به معنای سیره و روش است(2) و در متون دینی بیشتر به سیره و روشی گفته می شود که مردم از آن پیروی میکنند. قصد ما در اینجا، بررسی ترکیب اضافی «سنت الله» است. این اصطلاح «عبارت از روشی است که خداوند متعال از روی حکمت خویش، حسب رفتار و سلوکی که مردم با شریعت او دارند، نسبت به آنان اعمال میدارد.»(3) در واقع، میتوان آن را مجموعه قوانین اساسی و ثابت تکوینی و تشریعی خداوند دانست که گاه ناظر به علل فراز و فرود تمدنهاست و زمانی از هدفدار بودن جهان هستی خبر می دهد و گاه مشخصاً به معنای کشف قواعد حاکم بر پدیدههای هستی و تأثیر و تأثر آنها بر یکدیگر است.(4) پس بر جامعه انسانی لازم است با این قوانین و سنت های اجتماعی آشنا شوند و در آن تأمل کنند و به منظور بهره گیری از آنها برای تأمین سعادت خود، با جدیت به کشف آنها و تنظیم جریان زندگی بر اساس آن بپردازند.(5) مهمترین دلیل ذکر سنت های الهی در این فصل نیز توجه دادن به همین نکته است که تحقق و جاری شدن این سنتها بهعنوان قوانین تکوینی الهی، از یکسو، معلول انتخاب یک سبک
1- بنیاد نهج البلاغه، مسائل جامعهشناسی از دیدگاه امام علی علیه السلام، ص249.
2- فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج6، ص268؛ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج5، ص287.
3- احمد خالقی، فرهنگ نامه موضوعی قرآن کریم، ج2، ص2118.
4- حامد الگار، درس گفتارهای حامد الگار، ترجمه: اسحاق اکبریان, ص91.
5- التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج5، ص289.
ص: 83
زندگی خاص در جامعه انسانی است و از سوی دیگر، خود میتواند علتی برای شکلگیری برخی الگوهای زندگی در جامعه باشد.
در روایات بسیاری از پیامبر گرامی اسلام و پیشوایان معصوم، به مواردی از اینگونه سنتها اشاره شده است. از جمله میتوان به روایتی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله اشاره کرد که به روشنی میان برخی از کنشها و رفتارهای نابهنجار اجتماعی و واکنش های طبیعی یا اجتماعیِ آن رابطه برقرار کرده است:
هرگاه پس از من، عمل منافی عفت افزایش یابد، مرگ ناگهانی فزونی میگیرد. هرگاه کمفروشی متداول شود، خداوند آنان را به قحطی و کمبود مجازات کند. اگر از پرداخت زکات منع کنند، زمین برکت خود را از کشتزار و باغ و معادن برمیدارد. اگر به ستم حکم کنند، بر گناه و دشمنی گرد آیند. زمانی که پیمانها را بشکنند، خدا دشمنانشان را بر ایشان مسلط سازد. هرگاه از ارحام خود فاصله گیرند، اموال آنها به دست اشرار افتد. زمانی که به معروف امر نکنند و از منکر نهی ننمایند و پیرو بهترینهای اهلبیت من نباشند، خدا اشرار را بر ایشان مسلط سازد. پس در آن زمان, هرچه نیکانشان دعا کنند، مستجاب نگردد.(1)
این قوانین و سنتهای اجتماعی ویژگی هایی دارد:
الهی است و حاکمیت خداوند را تحقق میبخشد. البته این بدان معنا نیست که الهی بودن، جایگزین رابطه علّی باشد و اصولاً منافاتی با رابطه علّی و معلولی میان آنها در یک ارتباط طولی ندارد، بلکه قرآن, روابط و پیوندهای موجود را به خدا نسبت می دهد و آن را تعبیری از حکمت خدا میداند.(2) قدرت خداوند نیز در قالب این سنتها و قوانین آشکار می شود. بر این اساس، قرآن کریم افزون بر اینکه تمام افعال و انفعالات پدیدههای طبیعی را به خدا نسبت می دهد، افعال
1- ابن شعبه حرانی، تحف العقول عن آل الرسول، ص42.
2- سید محمدباقر صدر، المدرسه القرآنیه، ص74.
ص: 84
انسانیِ فردی و اجتماعی را نیز به خدا نسبت میدهد. تأکید قرآن بر الهی بودن سنتها برای تقویت و تبیین اندیشه وابستگی انسان به خداست؛ به این معنا که انسان زمانی می تواند از نظم کامل جهان در میدانهای گوناگون قوانین و سنت های حاکم بر جهان هستی برخوردار باشد که از خداوند فاصله نگیرد؛ زیرا او قدرتش را از خلال همین سنتها اعمال میکند. منظور از برخورداری از سنتها، بهره گیری شایسته از آنها برای سعادت حقیقی است وگرنه سنت های الهی در هر حال جریان دارد.
همگانی و همیشگی است. این روابط و قوانین میان رفتارهای جمعی انسانها، به جامعه و جغرافیای خاص اختصاص ندارد و در زمان و عصر معیّنی منحصر نیست. پس همانگونه که انسانها صرفنظر از تعلقشان به نژاد، زبان و جغرافیای خاص و در طول تاریخ, مسیر مشترکی را می پیمایند و کنشهای کم و بیش مشابهی از آنان دیده می شود، سنتهای اجتماعی نیز در موقعیتهای مشابه تکرارپذیر است.(1)
در این زمینه به اصطلاح قرآنی «سیر فی الارض»(2) میتوان اشاره کرد که مقصود از آن، اندیشه در حوادث تاریخی بهمنظور پندآموزی است؛ حال آنکه «اگر هر واقعه تاریخی، پدیده ای منحصر به فرد و مختص یک جامعه معیّن بود و در سایر اوضاع و احوال تکرار نمیشد، ژرفنگری در آن، چه سودی
1- قرآن کریم در سوره شعراء سرگذشت هفت قوم (موسی، ابراهیم، نوح، عاد، ثمود، لوط و شعیب) را بیان میکند و پس از بیان سرگذشت هریک، یادآور میشود: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَهً وَمَا کَانَ أَکْثَرُهُم مُّؤْمِنِینَ». (شعراء: 8، 67، 103، 121، 139، 158، 174، 190) این آیات نیز بر این دلالت دارند که جوامع گذشته، حال و آینده جهات مشترکی دارند که درس گرفتن از گذشتگان را برای آیندگان، ممکن و مطلوب میسازد.
2- درباره این اصطلاح میتوان به آیه 137 سوره آل عمران اشاره کرد: «قَد خَلَت مِن قَبلِکُم سُنَنٌ فَسیروا فی الأرضِ فانظُروا کیف کانَ عاقبه المُکذّبین».
ص: 85
داشت؟»(1) آیت الله محمدباقر صدر این ویژگی سنت های اجتماعی را با قدری مسامحه، حکایتگر نوعی جنبه علمیت سنتها میداند؛ زیرا این ویژگی قوانین علمی است که کلی و تخلف ناپذیر باشند.(2)
ضروری و عینی است. منظور از عینیت آن است که این روابط حاکم بر کنشهای جمعی انسانها، خارجی و تکوینی است و اعتباری نیست. منظور از ضرورت آن است که حتمی و قطعی است و تصادف و تحویل و تبدیل در آن راه ندارد.(3)
نفیکننده اختیار و اراده انسانها نیست؛ زیرا سنت «مانند هر پدیده دیگری، تابع اصل علیت است؛ با این تفاوت که همواره یکی از اجزای علت تامه، اراده خود انسان است.»(4) اصولاً نقش انسان در این میان، نقش تماشاچی و ناظر نیست، بلکه انسانها میتوانند از راه آگاهی و آشنایی با سنتهای اجتماعی، به تغییر رفتار و کنش خود بپردازند و موضوع و متغیر یک رابطه ضروری را از بین ببرند و در نتیجه، از وقوع محمول و تابع آن جلوگیری کنند. پس انسان میتواند قانونی را برگزیند که او را به سعادت برساند یا قانونی را انتخاب کند که او را به سوی بدبختی بکشاند. بدین ترتیب، انسان این توانایی را دارد که با هر انتخابی، آینده خود را تغییر دهد. اصلاً این پندار که جوامع منتظر باشند نیرویی از خارج برسد و شرایط آنان را تغییر دهد، اشتباه و مورد نکوهش قرآن است، بلکه این تغییر باید از خود جامعه آغاز
1- جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ص150.
2- المدرسه القرآنیه، ص69.
3- در آیه 43 سوره فاطر میخوانیم: «... فَهل یَنظُرون إلا سُنّتَ الأوّلین، فَلَن تَجِد لسُنّتِ الله تبدیلاً، و لَن تَجِد لِسنّت الله تحویلاً؛ آیا جز روش [و سرنوشت] پیشینیان را انتظار دارند؟ و برای روش [و قانون] خدا هیچ دگرگونی نخواهی یافت، و هیچ تغییری برای روش [و قانون] خدا نخواهی یافت».
4- جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، ص158.
ص: 86
شود و تا آنها به مرحلهای از تذکر و بیداری نرسند و خودشان را نسازند، سرنوشتشان تغییر نمیکند.
در عرصه اجتماعی میتوان بر اساس آموزههای شیعی، مسئله «بداء» را بر این موضوع تطبیق داد که بهمعنای قدرت انسان و جامعه در ایجاد یک ضرورت و برداشتن ضرورتی دیگر به واسطه تغییر کنش های اجتماعی است؛(1) زیرا در اندیشه قرآنی، انسان در گرو اندیشه و اعمال خویش است(2) و خدا آنچه را در قومی هست, تغییر نمیدهد تا اینکه خودشان آنچه را هست, تغییر دهند؛(3) چنان که امام علی علیه السلام فرمودهاند:
ما کان قومٌ قطُّ فی غَضّ نِعمَهٍ مِن عَیشٍ فَزالَ عنهُم إلاّ بِذنوبٍ اجترحوها، لأنّ الله لَیسَ بظلّامٍ لِلعبیدِ. و لو أنَّ الناسَ حینَ تَنزِلُ بِهمُ النّقَم و تَزولُ عنهُم النّعَمُ فَزِعوا إلی ربّهِم بِصدقٍ مِن نیّاتِهم و وَلهٍ من قلوبهم لَرَدّ علیهم کلَّ شاردٍ، و أصلحَ لهم کلّ فاسد.(4)
هرگز مردم زندگانی خرم و نعمت فراهم را از کف ندادند، مگر به سبب گناهانی که انجام دادند؛ زیرا خدا بر بندگان، ستمکار نیست. اگر مردم هنگامی که بلا بر آنان فرود آید و نعمت ایشان راه زوال پیماید، با نیت درست و دلهایی سرشار از بیم و اندوه از پروردگار فریاد خواهند، هر رمیده ای را به آنها بازگرداند و هر فاسدی را اصلاح گرداند.
از نظر آموزههای دین مبین اسلام، فراز و فرود و توان و کاستی تمدنها، همواره به دنبال پیدایش عوامل و تحقق شرایط پدید میآید و اعضای جامعه میتوانند با آگاهی از این امور، به پیرایش جامعه خود از حرکات انحطاطی و
1- جعفر سبحانی، البداء فی الکتاب و السنه، ص33.
2- «کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَهٌ». (مدثر: 38)
3- «إنّ الله لا یُغَیّرُ ما بِقَومٍ حتّی یُغیّروا ما بأنفُسِهم»؛ (رعد: 11) مضامین مشابهی نیز در آیه 53 سوره انفال مطرح شده است.
4- نهج البلاغه، ص186، خطبه 178.
ص: 87
گرایش به رفتار متعالی روی آورند و تکامل اجتماعی را پدید آورند. در واقع، اساس دین و هر نظام اخلاقی و حقوقی، بر اراده آزاد انسان استوار است وگرنه دیگر نبایست قرآن از ما می خواست با تأمل در روزگار گذشتگان، به نفع و صلاح خود از آن بهرهگیری کنیم.
بدین ترتیب، شناخت سنتهای اجتماعی به عنوان قوانین ثابت و تغییرناپذیری که در گذشته، حال و آینده جریان دارد، به اندیشمندی که در پی یافتن گونههای مشابه و نمونههای همسان در جوامع مختلف است، کمک میکند تا از تقارن آنها و قیاس یکی با دیگری، به شناخت و درک پدیده های مجهول برسد و آنها را توضیح دهد و تبیین کند. «میتوان چیزی را که قبلاً به وجود آمده و دوباره به وجود میآید یا وجود آن باقی است، دوباره شناخت. بنابراین، میتوان آینده بعضی از پدیدارها را از روی گذشته آنها یا پدیدارهایی که مشابه آنها شناخته شده است، پیشبینی کرد.»(1) البته اهمیت شناخت سنتهای الهی زمانی روشن میشود که بدانیم «قرآن کریم اگر نمونههایی از قوانین الهی را بیان میکند، نمیخواهد بگوید که قوانین حیات انسانها منحصر در همین موارد معدود است. هیچ دلیلی بر این انحصار وجود ندارد، بلکه میخواهد بگوید که این وظیفه خود انسانهاست که سنتها را بشناسند و استخراج کنند.»(2) در پرتو این شناخت از سنتها و نیز پی آمدهای آن است که آدمی میکوشد سمت و سوی رفتارهای خود را تعدیل کند و در تلاش است تا افعال او با صراط مستقیم الهی زاویه و انحراف نیابد. روشن است که چنین رویکردی به صورت طبیعی، افراد و گروههای انسانی را به سوی انتخاب و گزینش الگوهای برتر رفتاری می کشاند تا در نتیجه پیروی از آنها، خیر دنیا و آخرت خود را تأمین و تضمین کنند.
1- ژان فوراستیه، وضع و شرایط روح علمی، ترجمه: علی محمد کاردان، ص208.
2- المدرسه القرآنیه، ص67.
ص: 88
نتیجه
نتیجه
فصل دوم بر این پیشفرض استوار است که سبک زندگی، به جلوههای عینی رفتار محدود نیست و باورها و نگرشهای افراد را نیز دربرمی گیرد. از این رو، هدف این فصل، بازخوانی مهمترین باورهای اسلامی مرتبط با مفهوم و عناصر سبک زندگی است.
بر اساس آموزههای اسلامی، انسان حقیقی کسی است که با شکوفایی استعدادهای نهفته در وجود خویشتن، حیات الهی خود را به فعلیت برساند و سعادت جاودانی خود را پی گیرد. قرار گرفتن در چارچوب این نظام معنایی، انسان و جامعه را از گرفتار آمدن در پدیده «از خود بیگانگی» حفظ و ترجیح ها و سلیقه های او را در تغییر الگوهای رفتاری به سوی سبک زندگی مبتنی بر آموزههای دینی هدایت میکند.
انسان در بُعدهای بینشی، گرایشی و توانشی خود، از عناصری سرشتی برخوردار است که گزینش و تصمیمگیری آگاهانه انسان، جهتگیری بسیاری از آنها را مشخص میکند. بعثت پیامبران و فرو فرستادن کتاب های آسمانی، همگی در راستای فعال ساختن فطرت انسان و بهره گیری درست او از مجموعه عناصر سرشتی خود ارزیابی میشود. این حرکت و دگرگونی میتواند بخشی از فرهنگ جامعه انسانی را پدید آورد و شیوههای معیّن و الگوهای مشخص رفتاری انسان را نیز تعریف و تبیین کند.
انسان از نظر قرآن کریم, کرامت ذاتی و تکوینی دارد و همه آنچه در آسمانها و زمین است، برای او تسخیر گردیده است تا در پرتو اعمال اختیاری خود، به نوع دیگری از کرامت برسد که برخاسته از تلاش اوست و با تکیه بر ارزشهای والای انسانی و الهی به دست میآید. بدین ترتیب، انسان در چارچوب الگوهای رفتاری برآمده از آموزههای دینی، به آبادانی
ص: 89
زمین می پردازد، جامعه خود را ارتقا می بخشد و از این رهگذر، توشه لازم و کافی را برای نیک بختی اخروی و ابدی خود گردآوری میکند.
از دیدگاه اسلام، انسان موجودی دارای اختیار معرفی شده است، ولی تحقق هر عمل اختیاری، نیازمند شناخت، گرایش و توانایی است. در حوزه شناخت، اسلام می کوشد توجه بشر را به رابطه مبدأ و معاد معطوف کند؛ زیرا گزینش انسانی که خود و تمام هستی را وابسته به خدا و کمال خود را در نزدیک شدن به خدا میداند، متفاوت با دیگران خواهد بود. در حوزه گرایش نیز اسلام به ترجیح گرایشهای متعالی بر گرایشهای مادی توصیه میکند.
در آموزههای اسلامی بر این نکته تأکید شده که سرچشمه دگرگونی های فردی و اجتماعی، خواست و اراده انسانهاست، ولی سمت و سوی این اراده میتواند بر اثر هم نشینی با اندیشه ای جدید تغییر کند. بنابراین، در هر گروه، ملت و امت، معنای زندگی برآمده از جهان بینی و ایدئولوژی، مهم ترین عنصر جهت دهنده به رفتارهای فردی و اجتماعی و الگوهای کلی این کنش ها به شمار میرود. پشتوانه معرفتی مبتنی بر آموزه های دینی میتواند کنش افراد جامعه را در چارچوب قالبهای برتر رفتاری سامان دهد.
اسلام در جهانبینی خود، به انسان میآموزد از یکسو, هستی وی کاملاً وابسته به خداوند است و از سوی دیگر، زندگی او منحصر به زندگی دنیا نیست. بر این اساس، زندگی دنیا، وسیله و مقدمه رسیدن به نیک بختی اخروی است که باید از آن درست بهرهبرداری کرد و بر کار و تلاش خستگیناپذیر بهعنوان یک الگوی رفتاری تأکید شده است.
سنتهای اجتماعی برگرفته از آیات قرآن و روایات، در واقع، قوانین و قواعد کلی حاکم بر زندگی انسان است که میتوان آنها را پیامد گزینش یک سبک زندگی خاص در زندگی دانست.
