سبک زندگی بر اساس آموزه های اسلامی(5)

ص: 42

زندگی شخصی و شیوه تعامل او با همسران و فرزندان خود یا شیوه معاشرت آن حضرت با یاران و رفتار با دشمنان، از جمله مواردی است که میتوان با مطالعه سیره پیامبر اسلام به آنها دست یافت.

در میان تمام انبیای الهی، تنها پیامبر اسلام است که جزئیات تاریخ زندگی او به روشنی ثبت و ضبط شده و در اختیار آیندگان قرار گرفته است. این در حالی است که داستان زندگی دیگر انبیا، مدتی پس از آن بزرگواران، با تحریف های فراوان روبه رو گردیده و همراه با انواع تهمت ها نوشته شده است. استاد مرتضی مطهری در این زمینه می نویسد:

تاریخ پیغمبر ما، تاریخ بسیار روشن و مستندی است. ... حتی دقایق و جزئیاتی از زندگی پیغمبر اکرم به صورت قطع و مسلّم امروز در دست است که درباره هیچ کس دیگر چنین نیست؛ از سال و ماه و حتی روز تولدش و حتی روز هفتم تولدش، دوران شیرخوارگیاش، دورانی که در صحرا زندگی کرده است، دوران قبل از بلوغش، مسافرتهایش به خارج عربستان، شغلهایی که قبل از نبوت مجموعاً داشته است، ازدواجش در چه سن و سالی بوده است، چه فرزندانی برای او متولد شدهاند و آنهاشان که قبل از خودش از دنیا رفتهاند، در چه سنی از دنیا رفتهاند، و امثال اینها. تا میرسد به دوران رسالت و بعثتش که اطلاعات دقیقتر میگردد؛ چون حادثه بزرگی میشود. اول کسی که به او ایمان آورد، که بود؟ دومین و سومین فرد که بود؟ فلان کس در چه سالی ایمان آورد؟ چه سخنانی میان او و دیگران مبادله شد؟ چه کارهایی کرد؟ چه روشی داشت؟(1)

اهمیت موضوع «سیره نبوی» در آن است که ما مسلمانان بر اساس آموزه های اسلامی، وظیفه داریم افزون بر گفتار پیامبر اسلام، از شیوه رفتاری

ص: 43

و سبک زندگی آن حضرت نیز الگوبرداری کنیم(1) و شیوه کنش و عمل ایشان را اسوه و نمونه اصلی زندگی مؤمنانه خویش قرار دهیم؛ زیرا رفتار و سبک زندگی پیامبر اسلام آنقدر ژرف و آمیخته با اصول ثابت دینی است که «از جزئیترین کار پیغمبر میشود قوانین استخراج کرد. یک کار کوچک پیغمبر، یک چراغ است، یک شعله است، یک نورافکن است برای انسان که تا مسافتهای بسیار دور را نشان می دهد.»(2) روشن است که الگو بودن پیامبر گرامی اسلام در تمامی جنبه های زندگی، بررسی دقیق رفتار آن حضرت را می طلبد و به همین دلیل، ما گزارشهای بسیار دقیقی از زندگی و شخصیت آن حضرت را در اختیار داریم.(3) قرآن کریم با صراحت کامل، الگوگیری از سبک زندگی پیامبر اسلام را این گونه بیان داشته است:

لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ لِمَنْ کَانَ یَرْجُو اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکَرَ اللَّهَ کَثِیراً. (احزاب: 21)

به یقین، برای شما در [اقتدا به] رسول خدا، سرمشقی نیکوست برای آن کس که به خدا و روز بازپسین امید دارد و خدا را فراوان یاد می کند.

خداوند در این آیه، از اصطلاح «اسوه» بهره برده است. اسوه در اصل به معنای حالتی است که انسان هنگام پیروی از دیگری به خود میگیرد و به تعبیر دیگر، همان تأسی کردن و اقتدا کردن است.(4) بر این اساس، اقتدا کردن به پیامبر گرامی اسلام در شیوه زندگی میتواند فرد مسلمان را در مسیر مورد

ص: 44

نظر آموزههای اسلامی قرار دهد که همان «صراط مستقیم» است.(1) بدین ترتیب، میتوان گفت اسلام و آموزههای پیشرفته آن برای هدایت انسانها به سوی کمال مطلوب، از یکسو در قالب کلمات و آیات نورانی قرآن ظهور یافته و از سوی دیگر، در قالب رفتار پیامبر گرامی اسلام و پیشوایان معصوم جلوهگر شده است.(2) روشن است که اگر انسان، «اسوه» و مقتدای خود را در عرصه زندگی بهدرستی برنگزیند، دچار انحراف یا سرگردانی خواهد شد. از امام باقر علیه السلام نقل شده است:

کُلُّ مَن دانَ اللهَ عزّوجلّ بعبادهٍ یُجهِدُ فیها نَفسَهُ ولا إمامَ له مِنَ اللهِ فَسَعیُهُ غیر مقبولٍ و هو ضالٌّ مُتَحیرٌ واللهُ شانئٌ لِاعماله ومثلُه کمَثَلِ شاهٍ ضَلّت عَن راعیها وقَطیعها... .(3)

هرکه برای عبادت خدای عزوجل خود را به زحمت اندازد، ولی پیشوایی از سوی خدا نداشته باشد، کوشش او ناپذیرفته و خود او گمراه و سرگردان است و خدا اعمال او را دشمن دارد. حکایت او، حکایت گوسفندی است که از چوپان و گله خود گم شده است... .

تأکید اسلام بر ضرورت معرفی الگوی رفتاری به دلیل آن است که بر اساس آموزههای اسلامی، این امکان برای انسان وجود دارد که در شرایط

ص: 45

گوناگون اجتماعی و اقتصادی و نیز در موقعیت های طبقاتی گوناگون، منطق عملی ثابتی داشته باشد. این منطق عملی، دربردارنده مجموعهای از معیارها و ارزش های متعالی است که شرایط اجتماعی، اوضاع اقتصادی و موقعیتهای طبقاتی نمی تواند آنها را تغییر دهد و دگرگون سازد. تاریخ زندگی تربیت شدگان واقعی مکتب اسلام و در رأس آنها پیامبر گرامی نشان داده است که بشر میتواند چنین باشد. در این راستا و بر اساس آموزههای مترقی مذهب تشیع، مسلمانان افزون بر دوران 23 ساله نبوت میتوانند از شیوه زندگی امامان معصومی که در طول 250 سال بعد از پیامبر زیستهاند، الگوبرداری کنند و سبک زندگی آنان را نیز سرمشق زندگی خود قرار دهند.

بر این اساس، سیره، منطق عملی اسلام و مشتمل بر اصولی است که سبک زندگی اسلامی و الگوهای متناسب با آموزههای دینی را ارائه میکند.

ص: 46

الگوهای زندگی متناسب با حیات پاک و سبک زندگی مورد نظر اسلام بهره برد. از میان این مجموعه، آنچه به مقصود ما نزدیکتر است، احادیثی است که رویکرد اجتماعی آنها برجستهتر و پررنگتر است. مقصود از احادیث اجتماعی، «احادیثی است که کل و یا جزئی از آن مربوط به موضوع اجتماع، زندگی جمعی، اجزای بخش ها، عوارض، حالات و تبعات آن از قبیل خانواده، معیشت، حکومت، جنگ و صلح، شهرنشینی و روستانشینی، اعتلا و انحطاط اصناف، طبقات و نابرابریهای اجتماعی باشد».(1)

از این مجموعه ارزشمند از روایات میتوان در استخراج الگوهای مناسب برای سبک زندگی اسلامی، از مسائل کلانی مثل مصالح و مفاسد اجتماعی، تا موارد عینیتری همچون مسائل مربوط به خانواده، الگوی مصرف، شیوهها و چارچوب گذران اوقات فراغت و حتی خوردن و آشامیدن بهره برد. گنجینه های ارزشمند روایی همچون فروع و روضه کافی، خصال شیخ صدوق، کنز العمال علاءالدین متقی هندی، بحار الانوار علامه مجلسی، وسائل الشیعه شیخ حر عاملی، نهج البلاغه سید رضی، غُرَرالحِکَم و دُرَر الکَلِم تمیمی آمدی و نهج الفصاحه ابوالقاسم پاینده، از مهمترین کتاب هایی است که در این زمینه به کار می آید. همچنین مجموعههای حدیثی که در زمان ما مؤسسه دارالحدیث بر اساس موضوعات گوناگون فرهنگی و اجتماعی تهیه و ارائه می کند، می تواند بسیار سودمند باشد.

ص: 47

تمایز آشکاری با نگرشهای بشری و حتی ادیان پیشین داشت. در فرهنگ پیشرو اسلامی، انسان برای دریافت حقیقت هستی و درک روابط موجود میان پدیده های جهان، به طبیعت و مظاهر آن ارجاع داده و راهنمایی می شود تا خود از آنچه در محیط پیرامون خویش می بیند، به وجود صانع پی ببرد. میراث معرفت بشری در قالب فرهنگ و اندیشه اسلامی، چنان آمیزه درخشانی پدید آورد که زمینه ساز تحولات بسیاری در عرصه های گوناگون معارف و علوم بشری شد و اندیشمندان مسلمان، مراتبی از معارف و علوم را به جامعه انسانی عرضه داشتند که به گونه ای پایدار آبشخور ذهن پژوهش گران بسیاری در طول تاریخ گردید.

اندیشه اجتماعی مسلمانان نیز در همین زمینه های فرهنگی و تاریخی ریشه دارد. بنابراین، هر تحلیلی در باب اندیشه اجتماعی مسلمانان، بدون در نظر گرفتن متن شریعت اسلام، بنیانی سست خواهد داشت. بی گمان، تأمل در آیات قرآن و سیره نبوی و احادیث پیشوایان دینی، سرچشمه های روشن درک معارف اجتماعی اسلام را آشکار می سازد. آنچه در قرآن درباره روابط و مناسبات اجتماعی، مسئولیت انسان و نیز درباره موضوعاتی چون عدل، قسط، تاریخ شناسی و مردم شناسی آمده است، بسیار شگفت انگیز می نماید. قرآن کریم، پذیرش بسیاری از عبادت ها و تکلیف ها را به قبول انجام وظایف اجتماعی و مسئولیت مسلمانان در برابر حقوق فردی و جمعی افراد مسلمان و حتی غیر مسلمان مشروط کرده است. همچنین ولایت و رهبری کلان جامعه در اسلام، از ارکان دینی به شمار آمده است. در این زمینه، اندیشمندان مسلمان اساساً به تجزیه و تحلیل و تفسیر مفاد آیات و احادیث اسلامی در زمینه جامعه و تاریخ پرداخته اند و این مسئله، بیانگر فراگیری الگوهای نظری اسلام در تبیین روندهای تاریخی و اجتماعی است.

ص: 48

یکی از مهمترین ویژگیهای اندیشمندان مسلمان که از آموزههای اسلامی گرفته شده، آن است که در کنار روش تجربی، به روش تعقلی و وحیانی نیز توجه کرده اند و این روش را در شمار مهمترین منابع معرفتی دانسته اند و بر همین اساس، در بررسی مسائل اجتماعی از آن سود جستهاند. برای مثال، از استدلال های کلامی و فلسفی و اثبات مدعیات اجتماعی با بیان تعقلی در آرای خواجه نصیرالدین طوسی و ابنخلدون میتوان یاد کرد. بهرهگیری از روش وحیانی نیز جلوههای فراوانی در دیدگاه های اندیشمندان مسلمان دارد. ابن خلدون، فارابی و اخوان الصفا در موارد متعددی برای مدعای خویش، به آیات و روایات، استناد و استشهاد و از آن اقتباس کرده اند. همچنین اندیشمندان مسلمان، جهان بینی اسلامی و بر اساس آن، نقش عوامل ماورایی را در جهان و ساماندهی آن پذیرفتهاند. تصویری که این اندیشمندان از آغاز و انجام جهان و سازماندهی این جهان و عناصر مؤثر و نقشآفرین در آن دارند، در تحلیلهای آنان از مسائل اجتماعی نمایان است. انسانشناسی اندیشمندان مسلمان نیز از مبانی دینی آنان اثر پذیرفته است. بحث فطرت در دیدگاههای بسیاری از اندیشمندان مسلمان، دوبعدی دانستن انسان و نقش عوامل روحی در رفتار او، عناصر سازنده شخصیت در دیدگاه اندیشمندان مسلمان، آزادی و اختیار انسان و چگونگی ایجاد هماهنگی میان این عناصر، از جمله مبانی انسانشناختی اندیشمندان مسلمان است که لوازم خاص خود را در آرای اجتماعی آنان دارد.

در همین زمینه، اندیشمندان مسلمان به آرمانگرایی و ارائه طرحی از جامعه آرمانی توجه کرده اند که دربردارنده نوعی خاص از الگوهای زندگی انسانی است. هرچند این نوع نگرش در بین اندیشمندان یونان باستان و دیگر فیلسوفان اجتماعی نیز وجود داشته، طرح تکمیلی و تصحیح شده ایده جامعه

ص: 49

آرمانی از سوی دانشمندان مسلمان، از انتخاب آگاهانه ایشان و احساس ضرورت در تبیین آن خبر می دهد. همچنین همسازی این دیدگاهها با مبانی ارزشی و عقیدتی اسلام به ویژه در آثار فارابی، نشان نوآوری و باور آنان به این مسئله است؛ به گونهای که آرمانگرایی را ضرورتی برای دگرگونسازی جامعه و طرح سبک نوینی از زندگی دانسته اند.

رویکرد خاص اندیشمندان مسلمان به الگوهای ویژه زندگی در جامعه مطلوب آنان، تحت تأثیر این موضوع است که در آموزههای دینی، همواره به بُعد اجتماعی انسان توجه شده و بخش عمدهای از آموزه های ادیان الهی را به خود اختصاص داده است. جامعه مقصود پیامبران الهی، در ادامه همان اقتضای فطری بشر است و نقش پیامبران در این زمینه، جهت دادن و رشد صحیح همان استعدادهای انسانی است. اسلام هم بهعنوان آیینی اجتماعی که حتی احکام فردی آن نیز آهنگ اجتماعی دارد و از آنها در راه اصلاح و تقویت روابط اجتماعی و اجرای اهداف جامعه بهره میگیرد، میان عبادت های فردی و اجتماعی پیوند برقرار کرده است. مثلاً نماز که نماد ایمان و اعلام وابستگی و نیاز به پروردگار یگانه است، هرچند در آغاز به صورت فردی تشریع گردید، ولی در مراحل بعد، بُعد اجتماعی آن بهصورت اکید از مسلمانان خواسته شد. روزه نیز که عبادتی کاملاً فردی و خالی از نمود خارجی است، با فرارسیدن عید فطر و برپایی نماز عید، بُعدی اجتماعی می یابد.

پس هدف اسلام، تنها پرورش افراد دیندار و پرهیزکار نیست، بلکه ساختن جامعهای مطلوب و نمونه است که در قالب تمدنی شکوه مند جلوه گر شود؛ تمدنی که روابط اجتماعی و الگوهای رفتاری فردی و گروهی در آن، بر اساس اهداف و احکام دین سامان گیرد؛ تمدنی ارزشمدار، معتدل و جهانی که در آن، سعادت فرد با سعادت جامعه پیوند خورده و میان مسئولیتهای اجتماعی و

ص: 50

ایمان اسلامی، ارتباطی قوی و جداییناپذیر به وجود آمده است. جامعه مطلوب فرهنگ اسلامی، جامعه منظم و هماهنگی است که افراد آن، هدف مشترکی دارند که همانا رسیدن به کمال حقیقی در سایه خداشناسی و خداپرستی است. این وحدت در هدف، اشتراک در راه و روش واحد را نیز به همراه دارد. بنابراین، در جامعه آرمانی اسلام، هیچ مرز و مبنایی به جز عقیده و ایمان یعنی اساس هدف و راه مشترک افراد آن جامعه وجود ندارد.(1)

بر این اساس، میتوان گفت برخلاف اندیشمندان دیگر که در عالم خیال به تصویر جامعه آرمانی خود پرداختهاند، اندیشمندان مسلمان که قرآن کریم و آموزههای راهگشای آن را چونان منبعی برای استخراج شاخص های جامعه مطلوب و برخوردار از والاترین الگوهای رفتاری در اختیار داشته اند، بیشتر به تفسیر و تشریح آن پرداختهاند، نه وضع و ابداع؛(2) زیرا مسلمانان، خود را وارث و صاحب تاریخ و فرهنگی میدانند که هرچند در ابعاد کوچک مدینه النبی و در زمان اندک صدر اسلام جلوهگر شد، قابلیت های بسیاری از خود نشان داد و ثابت کرد می تواند در ابعادی جهانی، جامعهای مطلوب و تمدنی نمونه را سامان دهد.

ص: 51

سبک زندگی، مجموعهای از رفتارها و الگوهای کنش هر فرد است که به بُعدهای هنجاری و معنایی زندگی اجتماعی نظر داشته باشد. چنین مجموعهای میتواند یک کل متمایز را پدید آورد که در کنار دلالت بر ماهیت و محتوای خاص تعاملات و کنشهای اشخاص، نشاندهنده کمّ و کیف نظام باورها و ارزشهای افراد نیز باشد.

در فرآیندی تاریخی، توجه اندیشمندان در مقام بررسی سبک زندگی از توجه محض به رفتارهای عینی، بهسوی جنبههای ذهنیتر، مانند روابط انسانی و گرایشها و نگرشها کشیده شده است. از این رو، مفهوم هایی چون ارزش و هویت، نقشی مرکزی و پراهمیت در تعریف سبک زندگی بر عهده دارد.

برای بررسی سبک زندگی و نتیجه گیری وضعیت هنجاری و شایسته آن از آموزههای اسلامی باید وجوه گوناگون آن را در سه دسته کلی نگرش (مجموعهای نظاممند از باورهای دینی که هویت انسان بر اساس آن تعریف و ترسیم میشود)، گرایش (ارزشها و هنجارهایی که سلیقه و توانایی ترجیح افراد و گروههای اجتماعی را جهتدهی می کند) و کنش (الگوها و شیوههای رفتارهای عینیِ برگرفته از آموزه های اسلامی) بررسی کنیم.

فرهنگ, «مجموعه در هم تنیده و رو به تکاملی از ویژگیهای خاص زندگی اجتماعی انسان» است که در سایه این ویژگیها، او از دیگر حیوانات متمایز میگردد. فرهنگ، جوهر اصلی سبک زندگی را تشکیل میدهد و سبک زندگی نیز بخشی از جلوه عینی و مصداق خارجی فرهنگ به شمار می رود.

درباره رابطه دین و سبک زندگی نیز میتوان گفت دین، فرهنگ جامعه را شکل می دهد. فرهنگ نیز نظام معنایی خاصی برای زندگی فردی و اجتماعی تعریف میکند و این نظام معنایی، سرچشمه و خاستگاه مجموعه در هم تنیدهای از الگوهای خاص برای زندگی است که یک کل منسجم و متمایز را در قالب سبک زندگی پدید می آورد.

ص: 52

سرمایه فرهنگی برآمده از جهانبینی و نظام معنایی دین اسلام، در کنار نمادهای آیینی و شعایر دینی می تواند به شکلگیری الگوهای خاصی برای زندگی مبتنی بر آموزه های اسلامی بینجامد. آیات قرآن کریم، سرشار از الگوهایی است که شیوه زیست مؤمنانه و مورد نظر اسلام را معرفی میکند و در همین راستا، قرآن, شیوه زیستن پیامبر گرامی اسلام را اسوه و نمونه عالی زندگی به تمام مسلمانان معرفی کرده است.

روایت ها و حکایت های فراوانی از اهل بیت علیهم السلام در اختیار جامعه مسلمان قرار دارد که با الهام از آموزه های نورانی قرآن کریم، نمونه های عینیتر و ملموستری از شیوه ها و الگوهای زندگیِ مبتنی بر آموزه های دینی را تبیین و معرفی کرده است.

اندیشمندان مسلمان در طول سدههای گذشته، با اثرپذیری ژرف از این منابع و گنجینههای ارزشمند، آثاری نگاشته اند و در آن، دیدگاههای استنباطی و اجتهادی خود را درباره الگوهای زندگی متناسب با آموزههای اسلامی بیان کردهاند که در طول منابع اسلامی پیشگفته، میتوان به آن توجه کرد.