صنایع دستی بافتنی کهن، ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش اول)

صنایع دستی بافتنی در استان کرمانشاه همزمان با دامپروری و استفاده از پشم و موی احشام شکل گرفته و به تدریج رونق یافته است. تاریخچه شکل‌گیری این هنر دستی کهن و انواعی از این آثار را می‌توانید در این مقاله بخوانید.

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است. در ادامه با نمونه‌هایی از صنایع دستی بافتنی کهن کرمانشاه آشنا خواهید شد.

صنایع دستی بافتنی کهن در کرمانشاه

قدمت دامپروری به هزاره هشتم قبل از میلاد می‌رسد. از آن زمان بوده که از مو و پشم احشام استفاده‌های گوناگون می‌شده است. بعد از آن پشم‌ریسی و بافتن آن در میان مردم رونق گرفت.

از میان بافتنی‌های کهن استان کرمانشاه می‌توان به ابتدایی‌ترین نوع آن یعنی طناب (رسن)، آوهار و ورک (که از نخستین بافتنی‌های مرسوم میان عشایر بوده و هنوز هم ادامه دارد) اشاره کرد.

کاربرد صنایع دستی بافتنی

این بافتنی‌ها با توجه با کاربرد متنوع آن‌ها، به صورت تلفیقی یا به تنهایی به کار می‌روند. برای بستن بار و بنه، استفاده برای گذر از دره‌ها و رودها، بستن احشام، بستن چوب‌ها برای ساهت پل بر روی رودخانه، ساخت سرپناه و ساخت سبدهای پشمی از کاربردهای صنایع دستی بافتنی کرمانشاه است.

صنایع دستی بافتنی به مرور وارد مرحله بهتری شد و برای حصاربافی دوار مورد استفاده قرار گرفت. با این تحول، در آن زمان رونق خاصی پیدا کرد. دواربافی با استفاده از دارهای افقی و وسایل ابتدایی نظیر شانه چوبی، کریکت چوبی و چوب بلوط انجام می‌شد. این بافتنی ساده و بدون نقش، استفاده‌های مختلفی دارد.

دوار، خانه‌ای سبک، راحت، قابل حمل و در عین حال در برابر سرما و گرما بسیار مقاوم است. دوار با موی بز بافته می‌شود. این بافتنی سنتی جزو اولین بافتنی‌های بشری است که بعدها تکامل پیدا کرد و «چیت» یا «چیغ» که امروزه حصار سیاه‌چادر عشایری است ساخته شد. از آن به عنوان زیرانداز نیز استفاده می‌شود؛ زیراندازی که تار و پود آن چوب نی توخالی است. این بافتنی سنتی نسبت به نفوذ رطوبت بسیار مقاوم است.

چیت پس از گذشت زمان به گلیم و پس از آن گلیم به فرش تبدیل شد. در این شرایط بافتنی‌های پرزدار در ایران رونق گرفت و باعث تحولاتی مناسب در نقش، طرح و بافت شد.

تاریخچه صنایع دستی بافتنی

با نشانه‌های به جا مانده در بین عشایر کوچ‌رو مناطق کوهستانی و کویری، روند رو به رشد بافتنی‌های کهن این سرزمین به خوبی مشهود و مهلوم است. بنابراین نمی‌توان غیر از این نمونه‌های به جای مانده موجود به دنبال تاریخ بافتنی‌های کهن رفت. چون سندیت آن در دست نیست.

علاوه بر آن، دست‌بافته‌ها در گذر زمان، در سرما و گرما تجزیه می‌شوند. اما خوشبختانه آثار اندک به جا مانده از گذشته‌های دور در فکر و ذهن آن‌ها که تا به امروز منتقل شده است، در بین عشایر کوچ‌رو اهمیت بسیاری دارد که می‌توان با بررسی قسمتی از آن‌ها تحلیل درستی از این هنر به دست آورد. برای ثبت و ضبط این هنر سنتی باید چاره‌ای اندیشید و به آن‌ها توجه ویژه داشت. در ادامه به تعدادی از این آثار می‌پردازیم.

نمونه‌هایی از بافتنی‌های کهن منطقه کرمانشاه

آوهار (یک نوع طناب)

آوهار در زبان کردی کلهری یعنی آب آور، یعنی وسیله ای که زنان و دختران مشک را با آن به کول خود می‌بندند. دار این بافتنی سنتی افقی است. ابتدا و انتهای آن به خاطر عبور از زیر و روی بار باریک‌تر از قسمت‌های دیگر بافته می‌شود. مابقی آن در حدود ۵ تا ۷ سانتی‌متر است. آوهار در حدود چهار متر طول دارد، رنگ آن بیشتر سفید و سیاه است و به خاطر این‌که زیبا جلوه نماید بر روی قسمتی که روی شانه‌های زنان و دختران ایل قرار می‌گیرد نقش‌های هندسی رنگی ایجاد می‌نمایند. همچنین در کنار گل‌های رنگی هندسی خرمهره‌های آبی یا سنگ‌های تزئینی که برگرفته از محیط زندگی است نیز بر روی آن وصل می‌کنند. این امر باعث می شود که بر سینه و دوش زنان جلوه‌ای بسیار زیبا داشته باشد و باعث می‌شود که دختران هنگام حمل مشک آب با آوهار با شادی، بازی و خواندن آوازهای محلی نه تنها احساس حقارت نکنند، بلکه گیسوان خود را بر روی گونه‌های خود و سپس آوهار و دکمه‌های سنگ‌های تزئینی می‌ریزند که شادی و نشاط خاصی در آن‌ها به وجود می‌آورد. علاوه بر این معمولاً بچه‌های پای کوهپایه‌ها از آوهار برای تاب بازی کردن استفاده می‌کنند. چون علاوه بر این‌که خوش‌رنگ و پهن است، موقع نشستن بر روی آن، آن‌ها را اذیت نمی‌کند.

این دست‌بافته کهن نیز به مهارت خاصی نیاز دارد و بافت آن همچون دوار و جل‌بافی به وسیله زنان ایل در اوقات فراغت انجام می‌گیرد. آوهار بیشتر در بین روستائیان و عشایر استان، به خصوص شهرهای غربی استان رواج دارد. امروزه وجود طناب‌های ماشینی باعث شده که این بافتنی در حال منسوخ شدن باشد و تولید آن کم شود.

کَش (یک نوع طناب)

کش از طناب های هنری اصیل و سنتی صنعت دستی و شبیه آوهار است که زنان آن را می‌بافند. طول کش دو تا سه برابر آوهار است و برای بستن بار اسب و مادیان از این نوع بافتنی سنتی استفاده می شود. با توجه به این‌که کش پهن بافته می‌شود، رختخواب پیچیده در موج (یک نوع جاجیم سنتی) که حجم بیشتر دارد در هنگام کوچ ایل بر روی اسب و مادیان قرار داده می‌شود، با کَش بسته و محکم می‌شود. این نوع بافتنی باعث می‌شود بار نیفتد و پهنای آن باعث می‌شود تا طناب، حیوان باربر را اذیت نکند. کش از طناب‌های قدیمی و مهم عشایر استان است که بسیار محکم و بادوام است. امروزه به علت وجود طناب‌های ماشینی، کَش در حال منسوخ شدن است.

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می‌پردازیم. در این مقالات تلاش می‌شود گوشه و چکیده‌ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به‌کار گرفته شده محلی معرفی شود. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است.  در بخش قبلی صنایع دستی بافتنی، تاریخچه و انواعی از هنرهای بافتنی کهن کرمانشاه را شناختیم. در این بخش بعد از آشنایی مختصری با مراسم محلی پشم‌چینی، به سراغ معرفی نمونه‌های دیگری از این هنر می‌رویم.

مراسم پشم‌چینی (برینه)

مراسم پشم‌چینی در فصل بهار (اردیبهشت‌ماه) انجام می‌شود. این مراسم سنتی توسط افراد ماهر و باتجربه انجام می‌شود. ابزار کار مراسم برینه، وسیله‌ای فلزی شبیه به قیچی است که آهنگران ماهر محلی آن را می‌سازند. این وسیله «چیره» نام دارد و تفاوت آن با قیچی این است که تیغه‌های آن کمی گودی دارد و به دور دسته‌ی آن کمی پشم با روغن حیوانی می‌پیچند که برینه‌گر (پشم‌چین) را اذیت نکند. ته این ابزار که دو حلقه دارد با قطعه‌ای چوب که حالت کولا به دو تیغه می‌دهد به هم وصل می‌شوند.

صاحب گله از چند روز قبل در فصل بهار چیره را آماده می‌کند؛ آن را تیز کرده و به کمک افراد طایقه، به صورت نوبتی کار پشم‌چینی را انجام می‌دهند.

صبح زود گله را بدون این‌که آب بدهند یا به چرا ببرند، با شکم خالی (برای این‌که کمتر اذیت شود) در کنار سیاه‌چادر می‌آورند. ابتدا با طنابی سنتی و دست‌بافت، دست و پای گوسفند را می‌بندند. سپس پشم‌چین سر گوسفند را در میان دو پای خود گرفته و از کله و زیر شکم شروع به چیدن پشم گوسفند می‌کند. پشم را یک‌دست و به صورت تخته می‌چینند و کناره‌های آن را به هم آورده و لوله می‌کنند. سپس با گوشه آن را می‌بندند. صاحب گله با شادی و هلهله، شیرینی محلی چنگال یا بژی (ترکیبی از آرد، روغن حیوانی، زعفران و رازیانه) را آماده کرده و با نان و کره از پشم‌چینان پذیرایی می‌کند.

ظهر با سربریدن بره‌ای، ناهار خوبی به پشم‌چینان می‌دهند. در آخر اگر احیانا قسمتی از پوست گوسفند ندانسته توسط برینه‌گر بریده شده باشد، زن ایل با کاسه حنایی که قبلا آماده کرده است روی زخم پوست گوسفند می‌مالد. این کار باعث می‌شود زخم سریع خوب شود. معمولا روی دم یا شانه گوسفند را نیز کمی حنا می‌مالند؛ این عمل نیز ه عنوان مبارکی و حفظ گوسفند تا سال بعد است.

رسم دیگری که در مراسم برینه وجود دارد این است که اگر کسی از کنار آن‌ها رد شود می‌گوید: «برینه هزار»؛ یعنی ان‌شاالله سال بعد هر گله شما به هزار رآس برسد. صاحب گله یا پشم‌چین نیز در جواب می‌گوید: «سالی دو هزار»؛ یعنی هزار هم برای تو باشد.

رسن (نوعی طناب)

رسن از زبان پهلوی گرفته شده است. رسن همان طناب است که معمولا از موی بز بافته می‌شود. آن را سه لا و به صورت گیس‌چین می‌چینند و معمولا سه تا چهار سانتی‌متر عرض و چهار تا پنج متر طول دارد. معمولا زنان این صنعت دستی را می‌بافند.

مقاومت رسن بسیار بالا است و چون پهن و نرم است، در هنگام حمل بار حیوانات را اذیت نمی‌کند. رسن سبک و در مقابل سرما و گرما مقاوم و بادوام است. به همین دلیل از قدیم‌الایام تا به امروز کاربردهای مختلف دارد.

رسن ۹ پَل است؛ هر پَل ۳ تار است. این طناب بافتنی سنتی بیشتر در عشایر گیلان‌غرب، هرسین و اسلام‌آباد غرب بافته می‌شود. این بافتنی کاربردی سابقه چند هزار ساله دارد. امروزه به دلیل تولید طناب‌های ماشینی، این صنعت دستی در حال منسوخ شدن است.

رشگ (سبد بافته شده با موی بز)

رشگ سبد توری مانندی است که خانه‌های آن چهار یا شش ضلعی است. مردان و زنان کشاورز با استفاده از موی بز تابیده شده آن را می‌بافند. برای بافت آن، ابتدا «رسن» را در ابعاد تعیین شده در زمین، به کمک میخ هایی مهار می کنند. سپس با استفاده از طناب‌های باریک‌تر با روش گره زدن، خانه‌های آن را می‌بافند و در آخر آن را به شکل سبد توری فرم می‌دهند. از رشگ برای حمل گندم، جو و علوفه استفاده می‌کنند.

قسمت لبه رشگ نیز از رسن و شبیه تور ماهیگیری با گل‌های بزرگ‌تر است که در ابعاد حدود کف دست فرد بافنده بافته می‌شود. از کف دست به عنوان مقیاس برای بافت خانه‌های آن استفاده می‌کنند. این نوع سبد را می‌توان سبدی بزرگ از موی بز نام برد. این نوع بافتنی به دلیل ماشینی شدن جا به جای تولیدات کشاورزی، در حال منسوخ شدن است. امروزه تنها در مناطقی که به دلیل وجود ارتفاعات زیاد، برای ماشین آلات کشاورزی نظیر تراکتور قابل دسترس نیست، از رشگ برای جا به جایی محصولات کشاورزی استفاده می‌کنند.

جا قرآن

این بافتنی سنتی، سابقه ای طولانی دارد و به صورت دار عمودی توسط زنان با استفاده از پشم رنگی بافته می‌شود. ابعاد این بافتنی حدود ۵۰ در ۷۰ و معمولا بافت آن به صورت ترکیبی از گلیم و فرش است. قسمت رویه‌ی آن، فرش با نقش‌های کاملا سنتی است. قسمت زیرین آن (پشت) به صورت گلیم بافته می‌شود. جا قرآنی یا بقچه، دسته‌ای طناب مانند به نام رسن (یک نوع طناب) یا ورک (یک نوع طناب کوتاه) دارد و معمولا آن را به ستون سیاه‌چادر وصل می‌کنند.

این هنر دستی که با اعتقادات مردم گره خورده است، کاربرد آن با توجه به تغییر نوع زندگی عوض شده است و امروزه از این بافتنی سنتی، به عنوان کیف استفاده می‌شود. این امر باعث تداوم تولید این صنعت دستی شده است.