سفالگری یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی بشر است. در قسمت قبل با این هنر، شیوه‌ی انجام آن و تاریخچه‌ی آن در ایران آشنا شدیم. در این بخش از مقاله به سراغ نقوش باستانی ظروف سفالی می‌رویم. نقوشی که هر کدام نشانه‌ای از فرهنگ، آداب و رسوم و اعتقادات مردم در ادوار تاریخی گوناگون هستند. از روی همین نقوش به تصویر کشیده شده در ظروف سفالین می‌توان به رازهایی درباره‌ی زندگی مردمانی که پیش از ما می‌زیستند، پی ببریم.
امروزه شاید کمتر کسی برای خانه‌ی خود ظروف سفالی بخرد و از آن‌ها استفاده کند. استفاده‌ی ما از ظروف سفالی نهایتا به وسایل تزیینی یا سفره‌ی هفت سین محدود می‌شود. اما گذشتگان ما علاقه‌ی زیادی به این ظروف داشتند و سفالینه‌ها جزئی جدانشدنی از زندگی آن‌ها و زینت‌بخش مراسم عزا و شادی آن‌ها بوده‌اند.
آثار به‌جا‌مانده از شهر سوخته، تپه‌های باستانی هگمتانه و تخت جمشید، همه گواهی بر این مطلب هستند که ایرانیان از دیرباز از ظروف سفالی استفاده می‌کردند. ظرف‌هایی با اشکال و کاربری‌های متنوع که حتی تا دهه‌های اخیر نیز مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
اولین سفالینه‌های بشر
اولین ظرف‌هایی که بشر برای استفاده‌ی روزانه ساخته است، ظرف‌هایی به شکل سبد بوده‌اند که برای غیرقابل نفوذکردن آن‌ها، داخل و خارج سبدها را با گل می‌پوشاندند. وقتی صنعت ساخت ظروف سفالی و کوزه‌گری به وجود آمد و امکان ساخت کوره و پختن گل فراهم شد، انسان‌ها به یاد ایامی که ظروف سبدی رواج داشت، روی ظرف‌ها را با نقوشی شبیه به سبد تزیین می‌کردند. البته هر ملت و تمدنی برای تزیین ظروف سفالی خود از نقش‌ها، نشانه‌ها و تزیینات مخصوص خود استفاده می‌کردند.
ظروف باستانی كشف شده در ایران نشان می‌دهد كه كوزه‌گران ایرانی مهارت زیادی در نقاشی روی سفال داشته‌اند. بهترین نمونه‌های این قبیل ظروف سفالین از شوش، ری، كاشان، دامغان و تل بگوم، نزدیك تخت جمشید به دست آمده است.
سفال‌های پیش از تاریخ که در منطقه‌ای از شرق ایران تا عراق، از قفقاز و دره‌ی سند از زیر خاک بیرون آمده‌اند در شیوه و سبک ساختن با اندکی تغییر، تقریبا یکنواخت و از نظر سطح فنی به طرز اعجاب‌انگیزی پیشرفته هستند. این سفال‌ها به سفال‌های شوش معروف هستند و از هنر و تمدن ایران باستان حکایت دارند.
در قرن دهم و یازدهم هجری، پادشاهان صفوی در اصفهان هنر سفال‌سازی را به منتهای درجه‌ی كمال خود رساندند و سفال جزئی زیبا از زندگی مردم ایران شد؛ نمونه‌های بسیار زیبایی از ظروف سفالین ایران در عهد صفوی در موزه‌ی ایران باستان، موزه‌ی لوور، موزه‌ی آرمیتاژ و موزه‌ی لندن موجود است.
نمونه‌هایی از ظروف سفالی عصر صفوی
سفالگری، هنری منحصر به ایرانیان نیست و امروز در كشورهای تركیه هند، پاكستان، مصر، فرانسه و ایتالیا نیز ظروف سفالی تولید می‌شود، اما به زعم همه‌ی جهانیان، سفال ایرانی رنگ و لعاب دیگری دارد و چرخ‌كاران ایرانی تبحر فراوانی در صیقل دادن به ظروف سفالی دارند.
نقوش سفال در ایران باستان
نقوش متنوعی که روی سفال‌های ادوار مختلف تاریخ از حدود هزاره‌ی چهارم تا اول قبل از میلاد نقش بسته‌اند، بیانگر مفاهیم عمیقی از طرز فکر، اعتقادات، عقاید و آیین‌های گذشتگان هستند. در ادامه این نقوش مختلف را دسته‌بندی می‌کنیم و به مفهوم آن‌ها نیز اشاره می‌کنیم.
نقوش سفال در تمدن های کهن ایران
تا قبل از ابداع خط، بررسی تصاویر نقش بسته بر آثار هنری، تنها منبع قابل دسترس برای شناخت سبک زندگی، آداب و رسوم و نگرش مردم روزگار کهن است. ظروف سفالین به دست آمده از تمدن‌های کهن و دوره‌ی نوسنگی یکی از این منابع است. در این مقاله، نقش و نگارهای روی ظروف مورد استفاده در زمان کهن شرح داده می‌شود. در واقع همین نقش‌های به ظاهر ساده، زاییده‌ی معرفت، دانش و اعتقادات آن‌ها هستند. به علاوه، موارد استفاده از این نقوش را تا حد امكان با اشاره به مدارك و شواهد موجود مورد بررسی قرار می‌دهیم.
ایرانیان در ساختن ظروف منقوش، مهارت و استادی خاصی داشته‌اند و با مقایسه‌ی ساخته‌های دست آن‌ها با اشیاء ساخته شده در همان زمان و در سرزمین‌های دیگر، به این نتیجه می‌رسیم كه نظایر ظروف منقوش ایرانی به ندرت شناخته شده است. به همین جهت می‌توان ایران را زادگاه ظروف منقوش دانست. از آثار باقیمانده از تمدن‌های قبل از تاریخ، این طور تصور می‌شود كه نقاشی روی اشیاء از هزاره‌ی چهارم قبل از میلاد، معمول شده است. ظروف سفالی این دوران با دقت بسیار ساخته شده و در كوره‌های اصلاح شده پخته شده‌اند. از شكل ظروف چنین بر می‌آید كه برای ساختن آن‌ها چرخ به كار می‌رفته است. نمونه‌های این ظروف به رنگ‌های قرمز آجری، نخودی و خاكستری، بسیار پیدا شده که در نقاطی چون تپه سیلك كاشان، تپه حصار دامغان، تپه گیان نهاوند، تل باكون نزدیك تخت جمشید، شوش وتقریبا تمام نواحی ایران یافت شده‌اند.
صنایع دستی یافت شده در تل باکون، مؤسسه‌ی خاورشناسی دانشگاه شیکاگو
با این كه نوعی وحدت و هماهنگی سبك بین این نواحی مشاهده می‌شود ولی سبك‌های مختلفی در ساخت آن‌ها به كار رفته كه وجه تمایز یك گروه از گروه دیگر و یك ناحیه از نواحی دیگر است. سفال‌سازان دوران پیش از تاریخ معمولا از عوامل و عناصر طبیعی كه در اطراف خود مشاهده می‌کردند الهام گرفته و آن‌ها را روی ظروف نقش کرده‌اند. گاه این نقوش نشان‌دهنده‌ی اعتقادات مذهبی هستند.
نقوش ترسیم شده روی ظروف را از نظر تنوع می‌توان به شرح زیر طبقه‌بندی کرد:
خطوط ساده
خطوط افقی یا عمودی، گاه ساده و گاه موج‌دار، روی اغلب ظروف سفالی دوران قبل دیده می‌شوند. این خطوط علاوه بر افزودن به زیبایی ظرف، نماد جویبار و آب روان نیز هستند که بخش مهمی از زندگی انسان به شمار می‌روند.
خطوط متقاطع
دسته‌ی دیگری از این ظروف، با خطوط متقاطع تزیین شده‌اند به این صورت كه چند خط به طور متقاطع روی یك خط رسم شده است. نقش به دست آمده شباهت زیادی به خیمه‌هایی دارد كه مردم صحرانشین در آن زندگی می‌كرده‌اند.
اشكال هندسی
اشکال هندسی چون مربع، مثلث و دایره که گاهی نیز با خطوطی تزیین شده‌اند و دارای معانی جالب و قابل توجهی هستند یکی دیگر از نقوش مورد استفاده در تزیین سفال بوده‌اند. مثلا خطوط متوازی منكسر كه در دایره یا مستطیلی محاط هستند آب را نشان می‌دهند و یا مثلثی كه داخل آن خطوط شطرنجی طرح شده، معرف كوه است.
نقوش حیوانات
نقش حیواناتی چون بز، قوچ، اسب و گاو و پرنده از نقوش رایج سفال است. در این میان نقش بز دارای اهمیت ویژه‌ای است. نقش بز ابتدا به طور طبيعی طراحی می‌شده ولی به مروز زمان از تقليد طبيعت فاصله گرفته است. غالبا دم حيوان را دراز و كشيده و شاخ‌ها نيز بدون تناسب و پهن و بزرگ طراحی شده‌اند. روی يک جام سفالی كه از شوش به دست آمده و مربوط به هزاره‌ی چهارم قبل از ميلاد است، نقش بز با شاخ‌های بلند ديده می‌شود.
اين مسئله در مورد گردن پرندگان نيز دیده می‌شود. چنانچه بر لبه‌ی جام بالا، طرح مرغ‌هایی را می‌بينيم كه با گردن بلند خودنمایی کنند.
اندكی بعد فقط به نمايش شاخ بز پرداخته شده است. گاه طرح بز به طور مستقل روی ظرف به چشم می‌خورد و گاه تعداد زيادی از آن‌ها را می‌بينيم كه به شکل گروهی به تصویر کشیده شده‌اند و احتمالا نشانه‌ای از گله و رمه‌ای بوده که در اختيار داشته‌اند.
از دیگر حیواناتی كه طرح آن روی این ظروف دیده می‌شود نقش اسب است؛ حیوانی که وسیله‌ی حمل و نقل و کارزار مردمان آن ادوار بوده و در مراسم آیینی نیز آن را قربانی می‌کردند. سفال‌سازان اين دوران تنها به نقش اسب روی ظروف قناعت نكرده‌اند بلكه مجسمه‌ی اين حيوان را به صورت يك شیء تزیينی ساخته‌اند.
حیوان بعدی گراز است که همواره صدمات زیادی به کشتزارها می‌زده و نقش او نوعی هشدار را در پی دارد.
طرح مار نیز روی ظروف سفالی قبل از تاریخ دیده شده است. مار، تا هزاره‌ی اول قبل از میلاد، مظهر آب‌های زیرزمینی بوده و به همین دلیل مورد ستایش قرار می‌گرفته است.
گروه دیگری از ظروف سفالی با طرح پلنگ تزیین شده‌اند. هنرمندان معمولا در کشیدن نقش پلنگ نسبت‌ها را رعایت نمی‌کردند به این معنی كه دم حیوان بی‌نهایت بلند و تقریبا دو برابر بدن حیوان طراحی شده و جای دیگر تنها به طراحی بدن و دم حیوان اكتفا شده است.
نقش خورشید و ماه
از دیگر نقوشی كه روی ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ خودنمایی می‌کند، نقش خورشید است.
خورشید در هزاره‌ی چهارم قبل از میلاد، در فلات ایران از بزرگ‌ترین خدایان شمرده می‌شد. كاوش‌های انجام شده در تپه حصار دامغان توسط دانشمند باستان‌شناس آمریكایی این مسئله را روشن کرده كه در هزاره‌ی سوم و دوم قبل از میلاد، مردگان را به سوی مشرق یعنی طرفی كه خورشید طلوع می‌كند خوابانده‌اند و لذا می‌توان به اهمیت و پرستش آفتاب پی‌برد. ضمنا چون خورشید به زندگی آن‌ها رنگ و رونق می‌بخشیده، هست و نیست خود را از وجود خورشید می‌دانستند و به پرستش آن می‌پرداختند.
به مرور زمان، نقش خورشید، به تدریج ساده‌تر شد و به صورت صلیب در آمد چنان كه نقش خورشید به صورت صلیب و صلیب شكسته روی این ظروف بسیار دیده می‌شود. نقش ماه به صورت هلال، زینت‌بخش تعدادی از ظروف دوران قبل از تاریخ است. نمونه‌ی قابل توجه این مورد، ظرفی است شبیه قیف كه بدنه‌ی خارجی آن با هلال ماه زینت شده است.
نقش پرنده
نقش انواع پرنده و مرغ چون غاز، لك‌لك، مرغابی و امثال آن روی غالب ظروف سفالی كه در نواحی مختلف ایران به دست آمده، دیده می‌شود. گاه پرندگان را روی مثلثی می‌بینیم كه داخل آن شطرنجی شده است. همان‌طور كه قبلا اشاره شد نقش مثلث با خطوط شطرنجی نشانه‌ی كوه است. هنرمندان به این ترتیب، پرندگان را روی كوه نشان داده‌اند.
جالب اين كه در ايجاد برخی از اين نقش‌ها اصول پرسپكتيو (علم مناظر و مرايا) كاملا رعايت شده است؛ پرندگانی كه نزديك‌تر به قله‌ی كوه هستند بزرگ‌تر و هر چه دورتر می‌شوند كوچك‌تر نمايش داده شده‌اند.
گاه هنرمندان برای تجسم دریا روی ظروف، نقش چند ماهی را در حد فاصل كوه‌ها کشیده‌اند و به این وسیله كوه و دریا را كنار هم مجسم کرده‌اند.
نقش پرندگان دریا غالبا روی خطوط موج‌دار افقی و عمودی به نشانه‌ی آب، رسم شده است.
طرح انسان
از دیگر نقوشی كه بر ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ جلوه می‌كند نقش انسان است که غالبا دارای قامت بلند و شانه‌های پهن و كمر باریك هستند. در برخی از این ظروف، نقش انسان به طور دسته‌جمعی آمده است. از میان ظروفی با این نقش، ظرفی که قابل توجه است سفال‌های پایه بلندی است كه طرح روی آن، انسان‌هایی را نمایش می‌دهد با زانوهای خم شده به نحوی که هر یك از آن‌ها دو دست خود را پشت نفر جلو قرار داده و چنین به نظر می‌رسد كه مشغول انجام برنامه‌ی مذهبی یا رقص گروهی هستند.
دنیای سفال و سفالگری سرشار از ناگفته‌ها است. هنری که امروزه به لطف هنرمندان خلاق کشورمان کم و بیش راه خود را به خانه‌ها و آپارتمان‌های بلند نیز پیدا کرده و زینت‌بخش زندگی‌های مدرن شده است.
