عمارت مسعودیه (باغ ـ عمارت نظامیه) یکی از بناهای دوره قاجار و پهلوی است که تقریباً در مرکز شهر تهران در منطقه۱۲ شهرداری/ میدان بهارستان، خیابان ملت، خیابان اکباتان، و در ۲۵ درجه و ۴۱ دقیقه و ۶۳ ثانیه طول و ۳۵ درجه و ۴۱ دقیقه و ۲۱ ثانیه عرض جغرافیایی و ۱۱۷۱ متر ارتفاع از سطح دریا واقع شده است.
مؤسس خاندان قاجار (آقا محمدخان) سال ۱۲۰۰ هجری قمری تهران را به‌عنوان پایتخت انتخاب نمود. از این مرحله بود كه با ساخت كاخ، باغ‌ها، كوچه‌ها و خیابان‌ها شكل نوینی به شهر بخشید.
فتحعلی‌شاه به عنوان نخستین سازنده‌ی شهر تهران ، باغ نگارستان را در خارج از حصار شهر تهران ساخت و سپس محل سكونت خود را از كاخ گلستان به آن‌جا منتقل كرد. این باغ و دو باغ دیگر (باغ سردار و باغ نظامیه) در خارج از خندق شمالی تهران ساخته شده بودند. باغ نگارستان در سال ۱۲۲۲ هجری قمری ساخته شد و سر در باغ یک بنای اصلی كه در مركز باغ قرار داشت متصل می‌شد.
در جنوب جلوخان باغ نگارستان، باغ نظامیه ساخته شد. این باغ در ۱۲۹۰ هجری قمری توسط ظل‌السلطان خریداری شد و سپس باغ مسعودیه و عمارتش به آن اضافه شد. باغ نظامیه بر روی قطعه زمینی مربع شكل و محصور با دیوار ساخته شده بود و در محل تلاقی محورها بنای اصلی در مركز قرار گرفته بود.
مسعود میرزا ملقب به ظل‌السلطان پسر ناصرالدین شاه قاجار، در جوانی فرمانداری اصفهان و شیراز را بر عهده داشت. وی در سال ۱۲۹۰ هجری قمری باغ نطامیه را خریداری و سپس باغ مسعودیه و عمارت آن را به نظامیه ملحق نمود.
او همچون پدر به ساختمان کاخ‌ها و بناهایی چند در محدوده تهران ناصری و روستاهای نزدیک آن پرداخته که باغ و عمارت مسعودیه از چشم‌گیرترین آن‌ها است.
عمارت مسعودیه ـ این ارزشمندترین ساختمان ظل‌السلطان در محله دولت تهران در سمت غربی عمارت نظامیه، در زمینی با مساحت نزدیک ۴۰۰۰ متر مربع و به معماری و سرکارگری رضا قلی‌خان (سراج الملک) در سال ۱۲۹۵ هجری قمری بنیاد نهاده شد.
هر چند تمام هفت کاشی نبشته‌های این بنا (دو کتیبه در سر در اصلی، یک کتیبه در سر در کالسکه‌رو، دو کتیبه در عمارت دیوانخانه و دو کتیبه در عمارت مشیریه)، امروز به این تاریخ هستند، اما از آن‌جا که مسعود میرزا در سال ۱۲۹۰ هجری قمری بخشی از باغ و عمارت نظامیه را خریداری نموده بود، می‌توان تاریخ بنیان آن را همین سال به‌شمار آورد. چه این گمان است که بناهای ویران شده مسعودیه به این تاریخ بوده است.
عمارت مسعودیه در آغاز دربرگیرنده دو بخش اندرونی و بیرونی بوده است که امروز از بخش اندرونی آن چیزی برجای نیست. این عمارت دربرگیرنده هفت سازه معماری بوده که با دو حیاط به یکدیگر راه داشته و هر یک بافتی جداگانه داشته‌اند که تمامی این عمارت‌ها به صورت جداگانه درسلسله مقالات عمارت مسعودیه ارایه خواهد شد.
ساختارها در پوششی از دو باغ سبز قرار داشتند که یکی از باغ‌ها از سر در تا حیاط مقابل دیوانخانه امتداد داشته و به وسیله ستون‌های آجری و نرده‌های چوبی به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌شد و باغ دوم، دیگر سازه‌ها را پوشش می‌داد.
در بخش انتهایی باغ اصلی عمارت دیوانخانه با حوض دایره‌ای شکل جای دارد که در دوره قاجار با شعاع ۲ متر آجر فرش بوده است.
پژوهش‌های باستان‌شناختی در محوطه و بنای قاجاری عمارت مسعودیه تهران از پنجم آبان‌ماه ۱۳۹۰ تا ۱۰ خردادماه ۱۳۹۱ به طور متناوب انجام شد.
بر اساس مطالعات تاریخی انجام شده، ظل‌السلطان در سال ۱۲۸۴ خورشیدی (۱۳۲۷ قمری) به پسر خود وکالت داد که خانه‌اش (عمارت مسعودیه) را به هركس كه مایل باشد بفروشد. همدم السلطنه، همسر جلال‌الدوله، دختر میرزا یوسف مستوفی‌الممالك صدراعظم، در ۱۳۲۸ عمارت مسعودیه را به ازای ۵۰ هزار تومان خریداری كرده، كه در این معامله وكیل همدم‌السلطنه شخص مستوفی‌الممالک یعنی صدراعظم وقت بوده است.
عمارت‌های موجود در عمارت مسعودیه
بر اساس مستندات باقی‌مانده، این باغ دارای دو قسمت بیرونی و اندرونی می‌شد كه در حال حاضر چیزی از قسمت اندرونی آن باقی نمانده است. قسمت بیرونی مجموعه فعلی، باغ‌عمارت مسعودیه را تشكیل می‌دهد. در این باغ در حال حاضر هفت عمارت وجود دارد كه به‌وسیله حیاط‌هایی به یكدیگر متصل شده‌اند.
در حیاط اصلی از سردر باغ، یک محور كالسكه‌رو شروع می‌شود و تا حیاط مقابل دیوانخانه امتداد داشته و باغ به‌وسیله ستون‌های آجری و نرده‌های چوبی به دو قسمت غربی و شرقی تفكیک شده بود، (كه اكنون نرده‌ها برچیده شده‌اند). حیاط مقابل دیوانخانه دارای یک حوض مدور است كه در دوره قاجار به شعاع حدود دو متر گرداگرد آن از آجر فرش شده بود و جهت گذاشتن گُل به‌طور شعاعی از آن استفاده می‌كردند.
عمارت دیوانخانه و سفره‌خانه
عمارت حیاط‌خلوت
عمارت‌های اصلی عبارتند از:
عمارت دیوانخانه، عمارت سفره‌خانه و حوض‌خانه (وجه تسمیه آن بر حسب قرینه‌ای است كه در کاخ گلستان و در جوار تالار سلام كاخ موزه و تالار آیینه است)، عمارت و حیاط سیدجوادی، عمارت حیاط مشیری، عمارت و حیاط خلوت، عمارت سردر پیاده‌رو ، عمارت سر در كالسكه‌رو، باغ دیوانخانه و بناهای دوره پهلوی.
۱- دیوانخانه ۲- سفره‌خانه و حوض‌خانه ۳-حیاط سیدجوادی ۴-عمارت سیدجوادی ۵-حیاط مشیری ۶- عمارت مشیری ۷-حیاط خلوت ۸- عمارت حیاط‌خلوت ۹- عمارت سردر (پیاده) ۱۰-عمارت سردر کالسکه‌رو ۱۱-باغ دیوانخانه ۱۲- عمارت دیوانخانه ۱۳- بنای یک‌طبقه با زیر‌زمین
حوادث تاریخی عمارت مسعودیه در طول زمان
عمارت مسعودیه در طول سال‌های عمر خود شاهد وقایع بسیار زیادی بود. در جریان جنبش مشروطه با توجه به نزدیکی آن به میدان بهارستان و اختلاف ظل‌السلطان با برادرش مظفرالدین شاه و فرزند او، یکی از پایگاه‌های مشروطه‌خواهان و مخالفان محمدعلی شاه بود. در سال ۱۲۸۷ در نزدیکی این عمارت بمبی دست‌ساز زیر کالسکه محمدعلی شاه منفجر شد که بهانه لازم را برای به توپ بستن مجلس دست او داد. پس از واقعه بهارستان، عمارت مسعودیه نیز به همراه خانه ظهیرالدوله و سایر مشروطه‌خواهان به رگبار بسته شد.
رضاشاه ـ بنیانگذار سلسله پهلوی ـ در سال ۱۲۹۹ خورشیدی (۱۳۴۲ قمری) عمارت مسعودیه را از همدم‌السلطنه خریداری و یک سال بعد سال ۱۳۰۰ به وزارت فرهنگ و معارف، اوقاف و صنایع مستظرفه هدیه کرد. وزارت آموزش و پرورش از سال ۱۳۰۲ تا ۱۳۷۷ خورشیدی در این مجموعه قرار داشته است. در فاصله سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ خورشیدی از عمارت مسعودیه برای مدت کوتاهی به عنوان دانشکده افسری استفاده شده است.
هیئت وزیران در جلسه مورخ ۱۳۷۶/۱۲/۱۰ بنا به پیشنهاد وزارت آموزش و پرورش و با استفاده از ماده ۱۱۴ قانون محاسبات عمومی کشور مصوب سال ۱۳۶۲ تصویب کرد که حق استفاده از عرصه و اعیان ساختمان قدیمی وزارت آموزش و پرورش، واقع در خیابان اکباتان به سازمان میراث فرهنگی کشور واگذار شود. این مصوبه در واقع براساس توافق وزارت خانه‌های فرهنگ و ارشاد اسلامی (که سازمان میراث فرهنگی وابسته به آن است) و وزارت آموزش و پرورش صورت گرفت و پس از انجام نقشه‌برداری و تهیه مدارک لازم، مجموعه به شماره ۲۱۹۰ ، در تاریخ ۱۳۷۷/۱۰/۲۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و حریم و ضوابط آن در تاریخ بهمن ماه ۱۳۷۷ تعیین، تصویب و به مراجع قانونی اعلام شد.
سازمان میراث فرهنگی در راستای حفظ و احیای آثار و بناهای تاریخی، این مجموعه را با هدف بهره‌برداری از آن در سال ۱۳۸۹ به شركت سرمایه‌گذاری عظام به‌مدت ۳۰ سال واگذار كرد.
