خبرگزاري فارس: بقيع در زمان رسول خدا(ص)زيارتگاه بوده و آن حضرت برخى شبها خانه را ترك كرده و تنها به بقيع مىرفته و در آنجا به راز و نياز با خدا مىپرداخته است. چهار تن از امامان معصوم(ع)برخى دختران آن حضرت و نيز برخى از ياران نزديكش در بقيع مدفونند؛ كسانى چون عثمان بن مظعون كه از صحابى مورد علاقه رسول خدا بود.
يكى از پر خاطرهترين مكانهاى مدينه، بقيع است؛ جايى كه نخست آن را بقيع الغرقد مىناميدند. «غرقد» نوعى درخت بوده كه در گذشته، در محل اين قبرستان و يا در كنار آن قرار داشته و محتملا به تدريج با گسترش قبرستان، آن درختها -كه به نظر برخى توتستان بوده - از ميان رفته است.
بقيع پيش از اسلام، گورستان مردم يثرب بوده و پس از اسلام نيز به عنوان مهمترين گورستان مدينه شناخته شده است. اين گورستان با وسعت نسبتا زياد خود، در طول قرون مختلف اسلامى مدفن صحابه، تابعين و مهمتر از همه، چهار تن از امامان(عليهمالسلام) بوده و از اين رو محل زيارت تمامى زائران مدينه منوره است. بقيع در ناحيه شرقى مسجد النبى و تقريبا در فاصله دويست مترى آن قرار دارد. اين قبرستان تا يكصد سال پيش خارج از حصار قرار داشت، اما اكنون تقريبا در ميان شهر مدينه واقع شده و با چهار خيابان محاصره گرديده است؛ ستين، عبد العزيز، ابى ذر، باب العوالى.
بقيع در زمان رسول خدا(صلي الله عليه و آله) نيز زيارتگاه بوده و آن حضرت برخى شبها خانه را ترك كرده و تنها به بقيع مىرفته و در آنجا به راز و نياز با خدا مىپرداخته است. برخى دختران آن حضرت و نيز برخى از ياران نزديكش در بقيع مدفونند؛ كسانى چون عثمان بن مظعون كه از صحابى مورد علاقه رسول خدا بود.
قبرستان بقيع تا قبل از تسلط آل سعود، قبههاى متعددى داشت كه بر روى قبور خاصى ساخته شده بود. اما اكنون به صورت فضاى باز و سادهاى در آمده است و قبرها جز نشانى ساده، به صورت سنگى كه بالاى سر آنها گذاشته شده، چيزى ندارد. با وجود اين، تعلق خاطر مسلمانان به مدفون شدگان بقيع باعث گرديده است تا قبر عدهاى از بزرگان مدفون، مشخص باقى بماند؛ گرچه به مرور زمان، قبور صدها بلكه هزاران تن از صحابه و تابعين به دست فراموشى سپرده شده و قبر آنان نامشخص مانده است.
سفرنامهها و كتابهاى تاريخى كه در قرون مختلف به نگارش در آمده است حكايت از اعتناى كامل زائران حرم نبوى به اين قبرستان مىكند. مسلمانان از هر فرقه و مسلك پس از زيارت خيرالبشر به زيارت مدفون شدگان در بقيع مىآمده و خاطره پر شكوه عصر نخستين اسلامى و مظلوميت امامان را زنده مىكردهاند. متاسفانه اين قبور به دليل عقايد خاص حاكمان جديد عربستان تخريب گرديده و باعث دلخورى جمعيتهاى ميليونى مسلمانان زائر و غير زائر دنياى اسلام شده است. تخريب اين قبهها البته از روى توجه به سادهزيستى نبوده است!
مدفون شدگان در بقيع
قبر امامان شيعه
مهمترين دفن شدگان بقيع از ديدگاه شيعيان، چهار تن از امامان معصوم هستند كه در كنار يكديگر به خاك سپرده شدهاند.
1. امام مجتبى(عليهالسلام)
ريحانه رسول خدا(صلي الله عليه و آله)، حسن بن على(عليهماالسلام)، در پانزدهم رمضان سال سوم هجرت به دنيا آمد. وى و برادرش امام حسين(عليهالسلام) مورد علاقه شديد رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بودند و به عنوان فرزندان آن حضرت شناخته مىشدند. امام مجتبى(عليهالسلام) بعد از رسول خدا(صلي الله عليه و آله)، در كنار پدرش اميرمؤمنان(عليهالسلام)، در جنگهاى جمل، صفين و نهروان شركت كرد. پس از شهادت اميرمؤمنان(عليهالسلام)، با نصب پدرش، مردم عراق با او بيعت كردند، اما به دلايل متعددى وى را همچون پدرش در جنگ با معاويه تنها گذاشتند. او نيز به اجبار حكومت را رها كرد و عازم مدينه شد. اين رخداد در سال 41 هجرى قمرى اتفاق افتاد. پس از آن، امام مجتبى(عليهالسلام) به مدت ده سال در مدينه با شيعيان خود مرتبط بود. وى اسوه اخلاق بود و بارها اموال خويش را نصف كرد و نيمى از آن را در راه خدا بخشيد. عاقبت به توطئه معاويه و به دست همسر نابكارش كه دختر اشعث بن قيس بود، مسموم شد و به شهادت رسيد. مردم مدينه در سوگ آن امام به ماتم نشستند. امام علاقهمند بود تا در كنار جدش رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به خاك سپرده شود؛ اما مروانيان با همكارى شخصى كه ادعاى مالكيت زمينى را داشت كه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) در آنجا مدفون شده بود، مانع اين كار شدند؛ لذا آن حضرت را در بقيع به خاك سپردند.
2. امام سجاد(عليهالسلام)
امام سجاد(عليهالسلام) چهارمين امام شيعه است. او در سال 38 قمرى متولد شد و دوران رشد خود را در عهد امامت امام مجتبى(عليهالسلام) و پدر خود حسين بن على(عليهماالسلام) سپرى كرد. در كربلا حاضر شد، اما به دليل بيمارى نتوانست در جنگ شركت كند. پس از آن قريب سى و چهار سال؛ يعنى تا سال 94 قمرى، رهبرى شيعه را بر عهده داشت. اين دوره، دورهاى سخت بود و شيعيان به شدت تحت فشار امويان قرار داشتند. آن حضرت از راههاى گوناگون توانست شيعيان خالص را در اطراف خويش گرد آورد و راه را براى فرزندش امام باقر(عليهالسلام) باز كند. از مهمترين يادگارهاى امام سجاد (عليهالسلام) دعاهاى آن حضرت است كه مشحون از مفاهيم عالى اخلاقى و عبادى و سياسى است و پس از قرآن و نهج البلاغه، يكى از مهمترين متون دينى ما به شمار مىآيد.
امام سجاد(عليهالسلام) در سال 94 ق. به تحريك وليد بن عبدالملك مسموم گرديد و به شهادت رسيد و در كنار امام مجتبى(عليهالسلام) در بقيع مدفون شد.
3. امام باقر(عليهالسلام)
آن حضرت پنجمين امام شيعه است و در سال 58 قمرى به دنيا آمد و تا سال 94 قمرى در كنار پدرش در مدينه زندگى مىكرد. پس از رحلت پدر، رهبرى شيعه را در دست گرفت و به جهت شهرت علمى و فقهى خويش، شاگردان فراوانى گرد او جمع شدند. آن امام را به دليل همين علم و دانش «باقر العلوم»؛ يعنى شكافنده علوم لقب دادند. جابر انصارى، از آخرين صحابه بر جاى مانده، سلام رسول خدا (صلي الله عليه و آله) را به او رساند و امام را بوسيد. امام در اوج نزاعهايى كه ميان عالمان مدينه بر سر مسائل اعتقادى و احكام فقهى در گرفته بود، خطوط روشنى را در فقه تبيين كرد كه تكيهگاه شيعيان در مذهب اصيل شيعه است.
امام باقر(عليهالسلام) در سال 114 يا 117 ق. به تحريك هشام بن عبدالملك به شهادت رسيد و در كنار پدرش حضرت سجاد(عليهالسلام) در بقيع دفن شد.
4. امام صادق(عليهالسلام)
امام صادق(عليهالسلام) كه ششمين امام معصوم است و مذهب شيعه را با نام او به عنوان مذهب جعفرى مىشناسند، در سال 80 يا 83 قمرى در مدينه به دنيا آمد و پس از رحلت پدر، رهبرى فكرى و سياسى شيعيان اصيل پيرو مذهب اماميه را بر عهده گرفت. آن حضرت تا سال 148 قمرى در قيد حيات بود. در اين مدت هزاران شاگرد در محفل درسش حاضر مىشدند و مورد ستايش تمامى عالمان عصر خويش بود. در متون دينى شيعه، چندين هزار روايت از آن حضرت در تفسير، اخلاق و به ويژه فقه، رسيده كه باعث عظمت حديث شيعه و موجب تقويت بنيه علمى آن است. امام صادق (عليهالسلام) كوشيد تا شيعيان را در برابر ديگران مسلح به دانش حديث و فقه كند و با انحرافاتى كه ممكن بود در ميان شيعه به وجود آيد، به مبارزه برخيزد. در دوره اين امام نيز جز در چند سال نخست دولت عباسى، فشارى سخت بر شيعيان وجود داشت. منصور، دومين خليفه عباسى، نسبت به امام صادق (عليهالسلام) سخت كينه داشت و عاقبت نيز به نوشته مورخان در 25 شوال سال 148 هجرى به تحريك وى مسموم شد و به شهادت رسيد. آن حضرت در كنار جد و پدرش در بقيع به خاك سپرده شد.
در گذشته، قبور اين چهار امام، با قبهاى كه بر فراز آن ساخته شده بود، به عنوان يكى از زيارتگاههاى مسلمانان، به ويژه شيعيان، شناخته مىشد؛ يكى از مشهورترين اين بناها از آن مجدالملك قمى براوستانى وزير بركيارق سلجوقى است كه در قرن پنجم بر فراز قبور امامان ساخته شده بوده است. اما اين آثار در سالهاى اخير از ميان رفته و قبور ائمه در شكل سادهاى مشخص شده است. (1)
قبر منسوب به حضرت فاطمه(عليهاالسلام)
درباره محل دقيق قبر آن حضرت و اين كه آيا در خانه خود مدفون شده يا در بقيع، نمىتوان با قاطعيت اظهار نظر كرد. شواهدى وجود دارد كه نشان مىدهد آن حضرت در بقيع مدفون گرديده، همانگونه كه شواهدى حكايت از آن مىكند كه در خانه خود، كه اكنون در حجره شريفه قرار دارد، دفن شده است. (2) در احاديث امامان شيعه، نوعا محل دفن، خانه خود حضرت معرفى شده است. (3) به همين دليل علماى برجسته شيعه نظير شيخ صدوق، شيخ مفيد، شيخ طوسى، ابن طاووس و علامه مجلسى مدفن حضرت را خانه خودش، كه بعدا در مسجد قرار گرفت، مىدانند. (4) محلى كه به عنوان قبر آن حضرت در بقيع مشخص شده، پايينتر از قبور ائمه چهارگانه، در قسمت راست(شمال غرب) آنها قرار گرفته است و احتمال دارد كه اينجا محل قبر فاطمه بنت اسد باشد.
حضرت فاطمه(عليهاالسلام) يكى از زنان برگزيده عالم شناخته شده و مورد علاقه شديد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بود. درباره آن گرامى، فرزندان و شويش امام على(عليهالسلام)، فضايل بىشمارى از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) نقل شده است؛ يكى از آنها همان روايت مشهور است كه پيامبر(صلي الله عليه و آله) او را پاره تن خود خواند و آزار به او را آزار در حق خود شمرد. حضرت فاطمه(عليهاالسلام)، پس از ماجراى سقيفه، به مخالفت با حاكميت وقت پرداخت و در باقى عمر خويش، حاضر به حرف زدن با آنان نشد. آن حضرت وصيت كرد تا دور از چشم آنان و در شب دفن شود و اين كار را به عنوان اظهار مخالفت و نشان دادن مظلوميت خود در برابر خلفا انجام داد.
قبه بنات الرسول
از جمله مدفون شدگان بقيع، سه دختر رسول خدا(صلي الله عليه و آله) هستند كه پيش از اين، قبهاى بر فراز قبر آنان قرار داشته و به نام قبه بنات الرسول مشهور بوده است.
رقيه: وى همسر عثمان بن عفان بود و با او در مدينه زندگى مىكرد. زمانى كه جنگ بدر رخ داد، او گرفتار مرض سختى بود و تا قبل از رسيدن پدر به مدينه، درگذشت. رسول خدا(صلي الله عليه و آله) او را در بقيع دفن كرد.
ام كلثوم: وى پس از رقيه، به همسرى عثمان بن عفان در آمد. وى نيز در سال نهم هجرت درگذشت و در بقيع دفن شد.
زينب: او همسر ابوالعاص بن ربيع بود. پس از هجرت رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به مدينه، در مكه نزد همسرش نگه داشته شد. ابوالعاص در جنگ بدر در كنار مشركان شركت كرد و اسير شد. زينب گلوبند خود را به عنوان فديه فرستاد. رسول خدا(صلي الله عليه و آله) فرمود تا گلوبند را پس فرستادند و ابوالعاص را نيز به شرطى آزاد كرد كه همسرش را طلاق دهد و راهى مدينه كند، و بدين ترتيب زينب به رسول خدا(صلي الله عليه و آله) ملحق شد. چند سال بعد، ابوالعاص ايمان آورد و به مدينه آمد و مجددا با زينب ازدواج كرد. زينب در سال هشتم هجرت درگذشت.
اين سه خواهر در كنار يكديگر دفن شدهاند و همانگونه كه اشاره شد، قبر آنها قبهاى داشته و به عنوان يكى از زيارتگاههاى مدينه در بقيع بوده است.
همسران رسول خدا(صلي الله عليه و آله)
بيشتر همسران آن حضرت، در بقيع و در كنار يكديگر مدفون شدهاند. برخى از آنها عبارتند از: زينب فرزند خزيمه(متوفاى سال 4 ه.)؛ ريحانه فرزند زبير(متوفاى 8 ه.)؛ ماريه قبطيه(متوفاى 16 ه.)؛ زينب بنت جحش(متوفاى 20 ه.)؛ ام حبيبه دختر ابوسفيان(متوفاى 42 يا 44 ه.)؛ حفصه دختر عمر(متوفاى 45 ه.)؛ سوده(متوفاى 50 يا 54 ه.)؛ صفيه دختر حيى بن اخطب يهودى(متوفاى 50 ه.)؛ جويريه فرزند حارث(متوفاى 50 يا 56 ه.)؛ عايشه دختر ابوبكر(متوفاى 57 يا 58 ه.) عايشه علاقهمند بود تا در كنار رسول خدا(صلي الله عليه و آله) دفن شود، اما خودش گفت به خاطر آنچه پس از رسول خدا(صلي الله عليه و آله) انجام دادهام، از دفن شدن پيش آن حضرت شرم دارم. و لذا در بقيع دفن شد؛ امسلمه (متوفاى سال 61 ه.) بهترين همسر رسول خدا(صلي الله عليه و آله) پس از خديجه و از حاميان ولايت اميرمؤمنان بود. (5)
مقبره ابراهيم
تنها فرزند پسر، كه در مدينه نصيب رسول خدا(صلي الله عليه و آله) شد، ابراهيم بود كه از مادرى به نام ماريه قبطيه به دنيا آمد. اين زن را حاكم مصر به رسم هديه براى رسول خدا(صلي الله عليه و آله) فرستاده بود. ابراهيم در ذيحجه سال هشتم هجرت متولد شد. با تولد او موجى از شادى و سرور مدينه را فرا گرفت، بطورى كه محل تولد ابراهيم، به عنوان مشربه ام ابراهيم تا همين اواخر نيز از آثار دينى مدينه به شمار مىرفت. اما پس از گذشت قريب يك سال، ابراهيم درگذشت و رسول خدا(صلي الله عليه و آله) را در غم فقدان فرزند خود شديدا اندوهگين كرد.
ابراهيم در كنار عثمان بن مظعون، كه يارى فداكار و مورد علاقه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود، مدفون شد.
فاطمه بنت اسد
اين مادر، از زنان بسيار محبوب نزد رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وى آنقدر عظمت داشت كه بنابر اخبار فراوان، به اندرون خانه كعبه رفت و اميرمؤمنان، على(عليهالسلام) را در آن مكان مقدس به دنيا آورد. او به عنوان همسر ابوطالب در سرپرستى رسول خدا(صلي الله عليه و آله) شريك بود و آن حضرت فاطمه بنت اسد را چون مادر خويش مىدانست. وى از نخستين زنان مسلمان در مكه بود و پس از هجرت، همراه فرزندش امام على(عليهالسلام) در مدينه زندگى مىكرد. به هنگام رحلتش، رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به شدت متاثر شد و بر وى نماز خواند و در حالى كه مىگريست، او را در قبر نهاد. محتمل است قبرى كه در نزديكى قبور ائمه(عليهمالسلام) قرار دارد، از آن فاطمه بنت اسد باشد.
در روايتهاى ديگر، محل دفن وى در نزديكى قبر سعد بن معاذ و ابوسعيد خدرى دانسته شده است.
عباس بن عبد المطلب
عباس عموى پيامبر(صلي الله عليه و آله) بود و در حوادثى كه در مكه بر اسلام گذشت، در جمع بنىهاشم از مدافعان رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به شمار مىرفت. وى از اشراف مكه تلقى مىشد و روحيه اشرافى نيز داشت. در عين حال، پس از آن كه اسلام آورد و به دليل كمكى كه در جمع بنىهاشم به رسول خدا(صلي الله عليه و آله) كرده بود و نيز به عنوان عموى آن حضرت، مورد علاقه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وى بعد از رحلت رسول خدا(صلي الله عليه و آله) به اميرمؤمنان(عليهالسلام) وفادار بود و در سال 33 هجرى قمرى در عهد خلافت عثمان بدرود حيات گفت. بنى عباس از نسل او هستند.
ديگر مدفون شدگان بقيع
پيش از اين اشاره كرديم كه بقيع مدفن هزاران تن از صحابه، تابعين و بزرگان اسلام است. قبور بسيارى از آنان نامشخص و برخى نيز مشخص است.
محمد بن على
محمد حنفيه فرزند بزرگوار اميرمؤمنان(عليهالسلام) است. وى مورد علاقه پدر بود و در جنگهاى اميرمؤمنان(عليهالسلام) با ناكثين، قاسطين و مارقين در كنار آن حضرت شركت داشت. وى در سال 80 هجرى درگذشت.
عقيل بن ابى طالب
وى فرزند ابوطالب و بيست سال بزرگتر از اميرمؤمنان(عليهالسلام) بود و از نسب شناسان معروف زمان خويش شمرده مىشد. (6)
عبدالله بن جعفر
جعفر بن ابى طالب همان كسى بود كه سرپرستى مهاجران حبشه را به عهده داشت و پس از بازگشت، در جنگ مؤته به شهادت رسيد. عبدالله، فرزند بزرگ وى، همسر زينب دختر اميرمؤمنان (عليهالسلام) و مردى با گذشت بود. تنى چند از فرزندانش در كربلا به شهادت رسيدند. او در سال 80 درگذشت.
اسماعيل بن جعفر الصادق(عليهالسلام)
اسماعيل فرزند بزرگ امام صادق(عليهالسلام) بود كه پيش از پدر درگذشت. يكى از فرقههاى اسلام كه به نام اسماعيليه شناخته مىشود، از معتقدان به امامت او و فرزندانش هستند. مقبره اسماعيل تا ده - پانزده سال پيش بيرون از بقيع قرار داشته است. چنين اظهار شده كه قبر را به داخل بقيع منتقل كردهاند.
شاهدى عينى گفت شبى خود ناظر بوده كه مقبره را خراب كردند و محتويات قبر را به داخل بقيع انتقال دادند.
صفيه
صفيه دختر عبدالمطلب و عمه رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وى از زنان با شهامت صدر اسلام به شمار مىرفت و در جريان جنگ احزاب، در داخل شهر، يك يهودى را كه براى يهوديان بنى قريظه جاسوسى مىكرد، به قتل رساند.
عاتكه
عاتكه نيز دختر عبدالمطلب و از عمههاى رسول خدا(صلي الله عليه و آله) بود. وى همان است كه در مكه، پيش از جنگ بدر، خوابى بدين مضمون ديد كه قريش جگرگوشههاى خود را از دست مىدهد. اما ابوجهل او را مورد تمسخر قرار داد و از قضا در بدر، قريش بيشترين بزرگان خود و از جمله ابوجهل را از دست داد.
اين دو خواهر در كنار يكديگر دفن شدهاند و در گذشته بقعهاى داشتهاند كه به نام «بقيع العمات» شناخته مىشد، و اكنون اثرى از آن بر جاى نمانده است.
منبع: آثار اسلامى مكه و مدينه، رسول جعفريان
