نقاره‌زنی آیینی است که از قدیمی‌ترین ایام در حرم رضوی برگزار می‌شده است. اما پیش از آن نیز خبر از نقاره نوازی در تاریخ داریم تا جایی که قدمت آن را به دوران باستان می‌توان رساند. برای آشنایی با تاریخچه، ابزار و زمان نقاره‌زنی با ما همراه باشید.
تاریخچه
نقاره در فارسی به نوعی ساز کوبه‌ای متشکل از دو طبل کوچک متّصل به هم اطلاق می‌شود که توسط نقاره‌چی و با کمک دو چوب به صدا درمی‌آید که بر طبل نواخته می‌شود.
نقاره‌نوازی در ایران و جهان قدمت بسیاری دارد و سابقه استفاده از دو ابزار مهم در نقاره‌کوبی، یعنی طبل و کرنا در شکل اولیه به عهد باستان می‌رسد که در جنگ و مناسبت‌های دیگر مرسوم بوده است، چنان که در هزاره چهارم قبل از میلاد از طبل پایه‌دار در بین‌النهرین و از طبل باریکی به نام بلخ (منسوب به خدای اِ آ ) در مراسم مذهبی استفاده می‌شده است.
آیین نواختن کوس، دُهل، کرنا و شیپور که به تدریج شکل خاصی از آن در ایران باستان، نقاره‌کوبی نام گرفته است و از ایران به کشورهای دیگر راه یافته، از گذشته‌های دور در سرزمین‌های مختلف و در سفر و حضر، جنگ و صلح و شادمانی و عزا رایج بوده است. استفاده از طبل و کرنا و شیپور در جنگ‌ها بیشتر برای اطلاع‌رسانی و اعلام خبر ورود سپاه به یک سرزمین یا تشویق سربازان در جنگ یا برچیدن اردوگاه ها و سان نظامی و رویدادهای بزرگ نظامی همچون فتح و پیروزی و اعلان جنگ مرسوم بوده و در زمان صلح و آرامش بیشتر در جشن‌ها و اعیاد ملّی و مذهبی یا مراسم سوگواری و تشریفات درباری مانند جلوس پادشاه بر تخت سلطنت، اعلام خبر ورود به شهر، تاجگذاری یا موارد دیگر از قبیل ولادت و مرگ شاهان و شاهزادگان و دیگر مراسم مهم اجتماعی و هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته می‌شده است.
این آیین در شرق از قدمت بیشتری برخوردار است و رومیان و یونانیان استفاده از این ابزار را در جنگ از شرقی‌ها آموخته و مورد توجّه قرار داده‌اند. سر هنری پل آن را روشی بسیار کهن در آسیا می‌داند و معتقد است این واژه پس از جنگ‌های صلیبی وارد زبان‌های اروپایی و رایج شده است.
مستندات تاریخی از قبیل نوشته‌های متون قدیمی، گزارش‌های سفرنامه‌نویسان، وجود مکان‌هایی با نام نقاره، نقاره‌خانه، نقاره‌چی محلّه، نقاره‌خوان، نقاره‌کوب، نقاره ناوکش و... در فرهنگ آبادی‌های ایران، مزار پیر نقاره‌خانه در نزدیکی خواف، تپه نقاره‌خانه در گناباد، برج کوچک نقاره‌خانه در بالای کوهسار تقی‌آباد ساری، ... و ابزارهای نوبت‌نوازی عهد هخامنشی در موزه تخت جمشید و سنگ‌نگاره‌های طاق بستان کرمانشاه که جلوه‌ای از نوبت‌نوازی را به نمایش می‌گذارد و همچنین وجود اصطلاحات مربوط به نقاره‌نوازی در اشعار شعرای قدیم و جدید و وجود بعضی واژه‌ها در فرهنگ‌های لغت، مانند اسب نقاره، شتر نقاره و فیل نقاره، مؤيّد قدمت این آیین در سرزمین ایران است.
درباره سابقه نقاره و نقاره‌نوازی در ایران نظریات مختلفی وجود دارد. بعضی همچون نظامی آن را به عصر پیشدادیان نسبت داده و می گوید:
چاربالش نهاد چون خورشید // پنج نوبت نواخت چون جمشید
در بعضی از منابع، این آیین به اسکندر نسبت داده شده و نوشته‌اند:
چو بنیاد نوبت سکندر نهاد// سر از وی بدو پنج منجر نهاد
در اشعار حکیم ابوالقاسم فردوسی نیز استفاده از ابزار نقاره‌کوبی به‌عنوان موسیقی رزمی مورد اشاره است:
ز نالیدن کوس با کرّنای همی// آسمان اندر آمد به جای
برآمد ز ایران سپه بوق و کوس// برون رفت بهرام و گرگین و طوس
برفتند چون باد گردان ز جای // خروش آمد و ناله کرّ و نای
نقاره‌نوازی از عهد باستان در پایتخت و شهرهای مهم ایران مرسوم بوده و همه روزه پیش از طلوع و غروب آفتاب با نوبت‌نوازی خورشید را بدرقه و استقبال می‌کردند. ویلیامز جکسن نقاره زنی در وقت غروب آفتاب را یادگار دوران کهن آفتاب‌پرستی می‌داند و مادام دیولافوا می‌نویسد:
نقاره‌چیان با آن کرنای بلند قبل از طلوع آفتاب و بعد از خروج آن در بالای عمارت نقاره‌خانه و به رسم نیاکان باستانی خود به آفتاب که بزرگ‌ترین نماینده قوای طبیعت است، سلام می‌دهند.
در ایران پس از اسلام، آیین نقاره‌نوازی به اقتباس از گذشتگان در عهد خلفا و پس از آن در دوران سلسله‌های ایرانی مرسوم شد، چنان که نظامی می‌گوید:
چار علم رکن مسلمانی است// پنج دعا نوبت سلطانی است.
در قرون اولیه اسلامی، نقاره‌نوازی در دستگاه امیران و حاکمان ایرانی مرسوم بوده، بانگ کوس و نقاره در نزدیکی سرای پادشاهی و دارالحکومه در اوقات معینی صبح و شام شنیده می‌شد. نقاره‌زنی در نقاره‌خانه، نوبت‌شاهی به شمار می‌رفته است و نقاره‌خانه به پایتخت حکومت اختصاص داشت و اولین نشانه تغییر حکومت، تصرف نقاره‌خانه بود.
فضل بن روزبهان خنجی در کتاب «مهمان‌نامه بخارا» در حالات محمدخان شیبانی، می‌نویسد:
«سلطان تصمیم گرفت به زیارت امام رضا برود، از این رو، با اعیان لشکر خود و قاضیان و محتشمان عازم مشهد شد. من با گروهی قبلا به مشهد رفتیم و در آنجا مراسم استقبال را فراهم کردیم. بر فوق بارگاه حضرت، محلّی که نقاره نوبت حضرت امام می‌زنند، جماعت نقاره‌چیان اردوی همایون و نفیرچیان ایستاده، مترصّد آن که چون موکب همایون برسد نقاره بکوبند و نفیر نوازند...»
از این متن معلوم می‌شود که در قرن نهم و دهم، نقاره نواخته می‌شده و جایی هم در بلندی برای نقاره‌زن ها اختصاص داشته است.
در عهد صفویه، استفاده از نقاره در پایتخت معمول و به تدریج در شهرهای بزرگ رایج شد و در جشن های پیروزی و تاج گذاری و ولادت شاهان و شاهزادگان و خلعت پوشی امیران و ...، مراسم نقاره زنی اجرا می‌شد. شاردن می‌نویسد:
«در بالای سر در مدخل بازار شاه اصفهان دو ایوان سرپوشیده بزرگ وجود دارد که محل نواختن ادوات موسیقی است و به آن نقاره‌خانه می‌گویند و هر روز هنگام برآمدن و غروب خورشید در آنجا سرنا و دهل و طبل می‌نوازند.»
اصطلاح رایج شادیانه در متون عهد صفویه، مؤيّد آن است که علاوه بر مراسم شاهانه و قبل از طلوع و غروب خورشید، نقاره‌نوازی در جشن‌ها و سرور به ویژه ازدواج مرسوم بوده است، چنان که نگارنده بدایع الوقایع نیز در خبر برگزاری این آیین در اواخر قرن دهم قمری می‌نویسد:
«... القصه، آن شب از این نوع حکایات بسیار گذشت تا به وقت نقاره (نقاره سحر) نشسته بود و میادین حکایت می‌پیمودند.»
نقاره نوازی در دوران زندیه و قاجاریه گسترش بیشتری یافت و علاوه بر مناسبت‌های رایج، موارد و مناسبت‌های تازه‌ای همچون نقاره‌نوازی در مراسم اسب دوانی دربار و شترگردانی روز عید قربان و مراسم سلام در روزهای عید و اعلام قرق در شب بر مناسبت‌های قبلی افزوده شد.
از اواخر دوره ناصرالدین شاه با رواج آلات موسیقی اروپایی، به تدریج از اهمیت نقاره‌خانه‌ها کاسته شد و نقاره‌نوازی جنبه تجمّل و تشریفات یافت و جای نقاره‌چیان، اعضای کنسرت موسیقی‌نوازان در محافل جشن و سرور ظاهر شدند و کارایی نقاره و نقاره‌خانه به تدریج کاهش یافت و از تعداد نقاره‌چیان و ابزارهای نقاره‌نوازی کاسته شد و این سنّت قدیمی به آهستگی رو به فراموشی گذاشت؛ امّا چون تا اواخر عهد قاجاریه هنوز هم نقاره‌خانه مظهر اقتدار پادشاهی و اعلام حاکمیت به شمار می‌رفت در پایتخت نواخته می‌شد، چنان رضاشاه هنگام تصرف تهران با تصرف نقاره‌خانه و تغییر محل آن به سر درِ ارگ تهران، در عمل اقتدار خویش را نشان داد و نقاره‌خانه جدیدی در سر درِ باغ ملّی (میدان مشق) بنا کرد. امّا پس از آن در عهد پهلوی این آیین از رونق افتاد و فقط در مشهد و در نقاره خانه آستان قدس رضوی این رسم قدیمی با همان ابزار و شیوه همچنان اجرا می‌شد.
نقاره‌خانه
به نقاره‌خانه «نوبت خانه» یا «کوس خانه» هم می‌گفتند و به نوازنده‌های نقاره «نوبت‌نواز» و «نوبت‌زن» می‌گویند. در نقاره‌خانه سازهایی مثل «کرنا» و «سرنا» هم نواخته می‌شود که این همنوازی، صبح و شام، برای استقبال از خورشید و بدرقه آن بوده است.
نقاره‌نوزای در حرم امام رضا
از زمان دقیق و چگونگی پیدایش رسم نقاره‌نوازی در آستان رضوی اطلاع روشنی در دست نیست. آگاهی درباره این آیین از حدود قرن نهم هجری فراتر نمی‌رود و قدیم‌ترین خبر در این باره همان نوشته مؤلف مهمان‌نامه بخارا در اوایل قرن دهم هجری است که در گزارشی از سفر محمّدخان شیبانی به حرم رضوی از وجود نقاره‌خانه و رسم نقاره‌نوازی در اماکن متبرکه رضوی خبر می‌دهد و می‌نویسد:
«... بر فوق بارگاه حضرت امام محلی که نقاره نوبت حضرت امام می‌زنند جماعت نقاره‌چیان اردویه همایون و نفیرچیان ایستاده و مترصد آن که چون مرکب همایون برسد نقاره کوبند و نفیر نوازند...»
فضل‌اللّه خنجی بدون آنکه از پیشینه بنا و تشکیلات نقاره‌خانه و سابقه نقاره‌کوبی سخنی به میان آورد، به صراحت از وجود مکانی برای نقاره و نوبت‌نوازی در حرم مطه یاد می‌کند.
به استناد شواهد تاریخی بعید نیست نقاره‌نوازی نیز همانند دیگر مراسم رایج و آداب و ابزار خدمت در آستانه، از قبیل تعیین مأمورین خدمت و ایجاد مناصب اداری و خدماتی و برقراری نوبت‌های پنج‌گانه کشیک و لباس مبدل خدام و لوازم خدمت مانند عصای دربانی و تدوین آیین‌نامه‌ها و مراسم ویژه خطبه و صفه و تحویل کشیک و غبارروبی و غیره، ضرورت‌هایی بوده است که با هدف ارج‌گذاری به قداست بارگاه رضوی و خدمت و ایجاد رفاه زائران پدید آمده و تغییر و تبدیل و نظام پذیرفته و باقی مانده است.
بر اساس اسناد رسمی و تاریخی موجود در مرکز اسناد رسمی و نسخ خطی کشور، تاریخچه نقاره‌زنی در حرم علی بن موسی‌الرضا به ۴۱۷ سال پیش باز می‌گردد، ولی اغلب سندهای مربوط به نقاره‌خانه حرم مطهر از دوره قاجاریه بر جای مانده‌است.
قدیمی‌ترین سند مربوط به نقاره‌خانه حرم مربوط به سال ۱۰۱۲ هجری قمری و بر اساس اسناد معتبر حکومتی، نقاره‌خانه حرم در دوره قاجاریه همزمان با رسمیت یافتن مجموعه آستان قدس رضوی، سر و سامان می‌یابد که البته از دوره‌های زمانی مختلف در این خصوص اسناد پیوسته موجود نیست. در مرکز اسناد آستان قدس رضوی بیش از ۶ میلیون سند وجود دارد که از این تعداد حدود ۸۰۲ سند قدیمی مربوط به نقاره‌خانه حرم مطهر است. نام نقاره‌خانه در عهد قاجاریه کرناخانه بود و نقاره‌چیان، «عملجات شکوه» نامیده می‌شدند که در اسناد عهد قاجاری از آن ها یاد شده است. به جز در مواقع عادی، در مناسبت‌های دیگر از جمله رویدادهای خاص مانند ظهور کرامات خاص نیز نقاره نواخته می‌شد.
همان‌طور که گفته شد در اواخر عهد قاجاریه با ظهور وسایل جدید موسیقی، نقاره‌نوازی به تدریج منسوخ شد، امّا در آستان قدس رضوی همچنان با آداب خاص و در نوبت‌های معین برگزار می‌شد و اگر چه در دوره نیابت مرحوم محمّدولی خان اسدی نقاره‌نوازی در آستان قدس به دلایلی برای مدتی متروک شد، امّا مجدداً از سال ۱۳۲۱ شمسی برقرار شد و همچون گذشته در زمان‌های خاص و به جز ایام سوگواری و ماه محرم و صفر اجرا می‌شد. از آن زمان تاکنون نیز این سنّت نیک که یادآور پرستش خدا و معرفت عظمت و شکوه بارگاه رضوی است، بر جای مانده و آوای نقاره، نغمه‌ای آشنا و شادی‌بخش است که شنونده را به یاد بارگاه حرم مطهر امام رضا(ع) می اندازد.
ابزار و وسایل نقاره‌نوازی
ابزار و وسایل نقاره‌خانه شامل چهار نوع طبل و کرنا و لوازم متعلق به آن است. طبل‌ها از کاسه‌های بزرگ و کوچک مسی و چدنی است که پوست دباغی شده روی آن کشیده شده و با دو چوب ساده به طول تقریبی بیست سانتی‌متر نواخته می‌شوند و کرناها سازهای بادی به طول تقریبی ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی‌متر است که از جنس مس یا برنج ساخته و آب كُرم داده شده‌اند.
در نقاره‌نوازی از چهار نوع طبل به نام‌های طبل سرچاشنی، گاه برگاه (گورگه، گورگ)، تخم‌مرغی و ساده (میانه) استفاده می شود. طبل سرچاشنی طبلی کوچک و چدنی و دارای صدای زیر است که به‌عنوان طبل اصلی و توسط سرچاشنی در تمام مدت نقاره‌کوبی نواخته می‌شود و طبل های‌دیگر که مسی هستند و در دو اندازه بزرگ و میانه تهیه شده‌اند و صدای بم دارند، هماهنگ با طبل سرچاشنی و به طور متناوب و یک در میان و همنوا با کرنا و گاه تنها تا خاتمه مراسم به‌عنوان کوس شادیانه همراهی می‌کنند و ذکر ندارند.
کرناها با دمیدن به صدا در می‌آیند و ذکر دارند و به قولی آهنگ امروز کرناها همان آهنگ قرن‌های قبل است که سینه به سینه نقل شده و باقی مانده است و هر شخصی بنا بر ذوق و اعتقادش تعابیری از آن داشته است. یکی از آنها که در سه دست اجرا می‌شد به ترتیب زیر است:
سرنواز (سردسته کرنانوازان) ابتدا کرنا را به طرف گنبد مطلا با حالت سلام می یرد و با آهنگ «سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا» می‌نوازد و پس‌نوازان (پنج نفر) با کرنا هماهنگ پاسخ می‌دهند: «امام رضا( دو مرتبه)». مجددا سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره کرده می‌دمد: «امام رضا (۳ مرتبه)» و پس‌نوازان جواب می‌دهند: «غریب رضا( دو مرتبه)». در دست دوم، سرنواز می‌دمد: «مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا». پس‌نوازان پاسخ می‌دهند: «رضاجان(سه مرتبه)» و سرنواز سر کرنا را به طرف گنبد مطلا می‌گیرد و ذکر می‌کند: «یا امام غریب یا امام رضا». پس‌نوازان جواب می‌دهند: «رضا جان (۳ مرتبه)» و در دست سوم سرنواز می‌دمد: «دُره دوران امام رضاست». در این موقع طبّال‌ها کوس شادیانه می‌نوازند و مجددا سرنواز ذکر می‌کند: «دُره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان». پس‌نوازان جواب می‌دهند: «ای دادرس درماندگان» و موقعی که پس‌نوازان می‌خواهند کرناهای خود را کنار بگذارند سرنواز می‌گوید: «فریادرس!» و طبال ها با شدت بیشتر بر طبل‌ها می‌کوبند.
هنگام اجرای مراسم، چهار طبال در سمت راست نقاره‌خانه (شمال) رو به گنبد مطلا و روی صندلی‌های کوچک نشسته، شش کرنانواز به ترتیب در کنار سرنواز در سمت چپ نقاره‌خانه (جنوب) می ایستند و هماهنگ نقاره‌نوازی می‌کنند.
در گذشته انجام وظیفه نقاره چیان در روزهای عادی، خدمت معمولی و در مواقع خاص و مناسبت‌ها، به ویژه جشن اعیاد «نقاره‌خانه عید» نامیده می‌شد.
مواقع نقاره‌نوازی
اکنون همه روزه به جز ایام سوگواری و ماه‌های محرم و صفر، دو نوبت پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت بیست دقیقه نقاره نواخته می‌شود و در جشن اعیاد علاوه بر نوبت‌های معمول دو یا سه نوبت به ترتیب یک ساعت بعد از غروب و یک ساعت بعد از طلوع آفتاب نقاره‌نوازی می‌شود و در ماه رمضان یک نوبت در دو ساعت مانده به سحر و بعد از اتمام مناجات مؤذنان به مدت نیم ساعت نقاره سحر و یک ربع قبل از غروب آفتاب نقاره افطار نواخته می‌شود و در جشن نوروز و زمان تحویل ساعت نیز نقاره‌خانه مراسم اجرا می‌کند.
تاریخچه ساختمان نقاره‌خانه
ساختمان نقاره‌خانه معمولا در مکانی مرتفع در بالای دروازه شهر یا سردرِ ورودی کاخ شاهان یا مکان مرتفع در نزدیکی ارگ یا قراول خانه احداث می‌شد تا صدای نقاره در قسمت‌های مختلف شهر شنیده شود و از نظر ظاهری شبیه برج یا آشیانه به شکل مستطیل یا مربع و مسقّف بودند و با پلکان با زمین مرتبط می‌شدند. بنای نقاره‌خانه آستان قدس رضوی نیز با همان ضرورت و در مکان کنونی که مرتفع‌ترین نقطه در مرکز شهر مشهد قدیم بوده است، احداث شده تا صدای نقاره در حرم و شهر شنیده شود.
از پیشینه ساختمان نقاره‌خانه آستانه پیش از دوره قاجاریه آگاهی چندانی در دست نیست. نقاره‌خانه سابق تقریبا در همین محل کنونی قرار داشته و ساختمان آن در دوره قاجاریه آغاز شده و توسط حاجی قوام‌الملک به اتمام رسیده است.
این بنای قدیمی که به دلیل عدم استحکام و کاربرد مصالح ساده، با گذشت زمان پوسیده و فرسوده شده و به رغم آنکه با بادبندهای چوبی در اطراف مهار شده بود، در شرف انهدام بود، در سال ۱۳۳۸ شمسی برای بازسازی و احداث نقاره‌خانه جدید تخریب شده و عملیات ساختمانی آن در زمان محمّد مهران، نیابت تولیت وقت و تحت نظارت مهندس قهرمانی و معماری حاج احمد بیوکی آغاز شد و در سال ۱۳۴۶ عملیات ساختمانی آن خاتمه یافته، آماده بهره‌برداری شد.
ارتفاع نقاره خانه ۵۰/۹ متر و قاعده آن ۳۰ در ۱۸/۶ است و سقف آشیانه با ۱۸ پایه آهنی روی طبقه دوم اتصال یافته و نرده‌ای آهنی با طرح‌های هندسی در اطراف آن کشیده شده و در نمای خارجی بر لبه سقف آشیانه سه قطار مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام آشیانه کنگره‌ای معرق به رنگ فیروزه‌ای در دورتادور خودنمایی می‌کند. نمای بیرونی دو طبقه تحتانی نقاره‌خانه نیز به وسیله طاق نماهای زیبا و با خوانچه‌بندی با کاشی معرق در رنگ‌های جالب مزيّن شده است که ساختمان مقرنس‌ها و سایر امور ساختمانی بر عهده حاج صادق رأفتی و طرح کاشی‌های معرق به قلم محمّد حسن رضوان، کتیبه‌نویس آستان قدس بوده است. ساختمان نقاره‌خانه از زمان تأسیس تا کنون چندین بار مرمت‌های جزئی داشته است.
و در نهایت توضیح اینکه نقاره‌خانه در ایران و در آستان قدس از سابقه‌ای چند صد ساله برخوردار است و اگر چه اصطلاحات مربوط به این تشکیلات و بنا، مانند کرناخانه، شادیانه، عملجات شکوه، مهتر و دهباشی نقاره خانه، نوبت و نام طبل ها و دیگر واژه‌ها به فراموشی سپرده شده است، امّا وجود این رسم قدیمی نام و یاد ادبیات و واژگان این آیین را زنده نگه داشته است.
