یکی از مباحث مهم نهج البلاغه، اعتدال و میانه روی در همه ی امورات زندگی است. حضرت علی علیه السلام افراط و تفریط را در هیچ امری نمی پذیرد و گرایش به هر کدام را مایه ی انحراف از حق و حقیقت می داند.
آیا افراط و تفریط نکوهیده است؟!
همان گونه که قرآن مجید مى گوید: (وَکَذلِکَ جَعَلْنَاکُمْ أُمَّةً وَسَطاً)( بقره، آیه ١٤٣) امت اسلامى، امتى است معتدل و پیروان راستین اسلام و قرآن از افراطها و تفریطها دورند; ولى متأسّفانه بعضى از افراد نادان به سراغ افراط و تفریطها مى روند، گاهی به عنوان اینکه اسلام استفاده از طیبات را مباح شمرده، به زندگى تجمّلى روى مى آورند و به زندگى سلیمان و حشمت او که در قرآن آمده استدلال مى کنند.
گروه دیگر راه تفریط را پیش گرفته، درها را به روى خود بسته، به گوشه گیرى و انزوا و تحریم حلال خدا بر خود روى مى آورند. اما هر دو گروه از صراط مستقیم اسلام دورند; قرآن مجید مى گوید که عالمان بنى اسرائیل به قارون چنین گفته اند: «(وَابْتَغِ فِیمَآ آتَاکَ اللهُ الدَّارَ الاْخِرَةَ وَلاَ تَنسَ نَصِیبَکَ مِنَ الدُّنْیَا وَأَحْسِنْ کَمَآ أَحْسَنَ اللهُ إِلَیْکَ وَلاَ تَبْغِ الْفَسَادَ فِى الاْرْضِ); بر آنچه خدا به تو داده سراى آخرت را بطلب و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و همان گونه که خدا به تو نیکى کرده نیکى کن و هرگز در زمین در جستجوى فساد مباش».( قصص، آیه ٧٧)
نهج البلاغه و دعوت به اعتدال
یکی از مباحث مهم نهج البلاغه، اعتدال و میانه روی در همه ی امورات زندگی است. حضرت علی علیه السلام افراط و تفریط را در هیچ امری نمی پذیرد و گرایش به هر کدام را مایه ی انحراف از حق و حقیقت می داند.
امام علی علیه السلام ثنا گویی و ستایش را نیز معتدلانه سفارش می کند و می فرماید: «ستودن بیش از آنچه که سزاوار است نوعی چاپلوسی است و کمتر از آن،درماندگی یا حسادت است.»
از اقتصاد و امور تجارت گرفته تا جنگ و دشمنی و دوستی و از مدیریت و برخورد با زیر دستان گرفته تا ثناگویی جانب اعتدال را توصیه می نماید. آن حضرت حتی اعتدال در طبیعت و آفرینش را هم از خاطر نمی برد و نظم افرینش را نتیجه ی اعتدال می داند.
زیان های افراط و تفریط
امام علی علیه السلام در حکمت ١٠٨ به زیان های افراط و تفریط برای روح انسانی اشاره می کند، و می فرماید: «فَکلُّ تقصیر ٍ بِهِ مُضرٌّ وَ کلُّ إفراط ٍ لَهُ مُفسدٌ». پس هر گونه کند روی برای آن (روح) زیانبار است و هر گونه تندروی برای آن فساد آفرین است.
در حکمت ١٨١ نیز می فرماید: «ثمرة التفریط ِ النّدامةُ و ثَمَرَةُ الحَزم ِ السّلامةُ». یعنی، حاصل کوتاهی، پشیمانی است و حاصل دوراندیشی، سلامت است.
افراط و تفریط در دوستی و دشمنی جایز نیست!
حضرت علی علیه السلام حد دوستی و دشمنی را همان حد اعتدال توصیه می کند و می فرماید: «أحبب حبیبک هوناً ما، عسی أن یکون بغیضک یوماً ما، وَ أبغض بغیضک هوناً ما، عسی أن یکونَ حبیبک یوماً ما». در دوستی با دوست مدارا کن، شاید روزی دشمن تو گردد و در دشمنی با دشمن مدارا کن، شاید روزی دوست تو گردد.
روزی حضرت علی علیه السلام شخصی را دید که چنان اغراق آمیز بر ضد دشمنش می کوشید که به خود هم زیان می رساند! حضرت به آن شخص فرمود: «إنّما أنتَ کالطّاعن نفسَهُ لیقتُل ردفَهُ». تو مانند کسی هستی که نیزه در بدن خود فرو می برد تا دیگری را که در کنار اوست بکشد.
و باز هم درباره ی دوری از زیاده روی در دشمنی ، می فرماید: «مَن بالغَ فی الخصومة ِ أثمَ وَ من قَصّرَ فیها ظَلمَ و لا یستطیعُ أن یَتّقی الله مَن خاصَمَ». کسیکه در دشمنی زیاده روی کند، گناهکار است، و آنکس که در دشمنی کوتاهی کند ستمکار است، هر کس که بی دلیل دشمنی کند، نمی تواند با تقوا باشد.
امام علی علیه السلام به زیان های افراط و تفریط برای روح انسانی اشاره می کند، و می فرماید: «پس هر گونه کند روی برای آن (روح) زیانبار است و هر گونه تند روی برای آن فساد آفرین است.»
امام علی علیه السلام ثنا گویی و ستایش را نیز معتدلانه سفارش می کند و می فرماید: «الثّناءُ بأکثر من الإستحقاق ِ مَلَقٌ و التّقصیرُ عَن الإستحقاق ِ عیٌّ أو حَسَدٌ». ستودن بیش از آنچه که سزاوار است نوعی چاپلوسی است و کمتر از آن،درماندگی یا حسادت است.
سخن آخر: عدل یعنی دوری از افراط و تفریط!
فقها هنگام مطرح کردن مبحث امام جماعت، سخن از عدالت امام جماعت می گویند. در تعریف آنها عادل کسی است که دچار افراط و تفریط نیست. امام خمینی ره فرموده اند: «عدالت عبارت است از حد وسط بین افراط و تفریط». مفهومی که در ذهن بیشتر مسلمانان و غیرمسلمانان با نام علی ابن ابی طالب گره خورده است عدالت حضرت علی علیه السلام است و ایشان به عنوان سمبل عدالت برای بشریت شناخته می شود. فاصله زیادی بین علاقمند و محب حضرت علی علیه السلام با کسی که بتواند عدالت حضرت علی علیه السلام را داشته باشد و حد وسط را حفظ کرده و دچار افراطی گری نشود وجود دارد!
منابع:
- قرآن کریم
- نهج البلاغه، حکمت ٣٤٧ ؛ ٢٩٨؛ ٢٩٦؛ ٢٦٨؛ ١٠٨؛ ١٨١
- شرح حدیث جنود عقل و جهل،امام خمینی رحمه الله، ص ١٤٧
- پیام امام علیه السلام، مکارم شیرازی، ج ٨ ذیل خطبه ٢٠٩
حامد رفیعی - تبیان
