امام علی علیه السلام در دوره حکومت خود نه تنها آزادى بیان را محدود نکرد، بلکه با صراحت بر گسترش این آزادى تأکید ورزید، آن حضرت نه در شعار بلکه در عمل به آزادی اندیشه و بیان پایبند بود.
آزادی بیان چیست؟
آزادى بیان، در حقیقت زیر مجموعه آزادى اجتماعى و سیاسى است. آزادى در اظهار عقیده و ابراز آن، آزادى انتقاد، آزادى ابراز موضع سیاسى و اعتراض ... مصداق آزادى بیان مى باشد. آزادى بیان که از آزادی های اجتماعى است از نظر اسلام بسیار مقدّس و محترم است و بهترین شاهد این مطلب سیره حکومتی حضرت على علیه السلام مى باشد.
درحضور من آزاد باشید!
امام علی علیه السلام در دوره حکومت خود نه تنها آزادى بیان را محدود نکرد، بلکه با صراحت بر گسترش این آزادى تأکید ورزید، آن حضرت نه در شعار بلکه در عمل به آزادی اندیشه و بیان پایبند بود و تضارب آراء را بستر پیدایش و رویش نظرات صحیح و درست می دانست و می فرمود: «اضربوا بعض الرّأی ببعض یتولّد منه الصّواب.» رأیها را به هم بزنید (و در كارها از رأی ها و نظرات مختلف بهره گیرید) كه زاییده شود از آن صواب و درستی كار.
آری! امام علیه السلام منتقدان را تا آنجا که توطئه ای در کار نبود آزاد می گذاشتند ولی با منتقدان توطئه گر برخورد می کردند!
ایشان آزادی بیان را ارج می نهاد و از اصحاب دعوت می نمود که آزادانه و بدون هیچ واهمه ای افکار و اندیشه های خود را بیان نمایند و از دو رویی و مصلحت اندیشی در بیان نظرات خود بپرهیزند: «فَلَا تُكَلِّمُونِی بِمَا تُكَلَّمُ بِهِ الْجَبَابِرَةُ وَ لَا تَتَحَفَّظُوا مِنِّی بِمَا یتَحَفَّظُ بِهِ عِنْدَ أَهْلِ الْبَادِرَةِ وَ لَا تُخَالِطُونِی بِالْمُصَانَعَةِ.»
بنابراین آن گونه كه با زمامداران ستمگر سخن می گویید با من سخن مگویید، و آن چنان كه در پیشگاه حكام خشمگین و جبار خود را جمع و جور می كنید، در حضور من نباشید و به طور تصنعی (و منافقانه) با من رفتار منمایید. «فلاتکفوا عن مقاله بحق او مشوره بعدل؛ از گفتن سخن حق و یا مشورت عدالت آمیز خوددارى مکنید»
مرحوم نائینی این سخن را نشانگر اهتمام امام علیه السلام، برای رفع اُبهّت و هیبت از مقام خلافت، و تکمیل اعلی درجات آزادی می دانند.
آزادی بیان توطئه گران!
امام على علیه السلام، در حکومت خویش، توطئه گران و دشمنان از جمله خوارج را برای اظهارنظر آزاد می گذاشت، با آن که رفتار و منش آن ها دور از ادب بود، ولى موضع امام علیه السلام سعه صدر و خویشتندارى بود. از جمله جسارت ها و بی ادبی هایشان این بود که: به هنگام نماز جماعت امام على علیه السلام گوشه اى مى ایستادند و فرادی نماز مى خواندند! به هنگام خطابه حضرت سر و صدا به راه مى انداختند و مزاحم استفاده مردم از خطابه دلنشین حضرت مى شدند! به هنگام نماز حضرت، با خواندن آیات کفر و شرک به امام تعریض داشتند!
ایشان آزادی بیان را ارج می نهاد و از اصحاب دعوت می نمود که آزادانه و بدون هیچ واهمه ای افکار و اندیشه های خود را بیان نمایند و از دو رویی و مصلحت اندیشی در بیان نظرات خود بپرهیزند.
امام، با صبر و حلم و بردبارى و سعه صدر مى فرمود: «لکم عندنا ثلاث خصال: لا نمنعکم مساجد الله ان تصلّوا فیها و لانمنعکم الفىء ما کانت ایدیکم مع ایدینا و لانبدوکم بحرب حتى تبدونا؛ شما نزد ما سه حق را دارید:
١- مانع نماز خواندن شما در مسجد نمى شویم. ٢- حق تان را از فىء (بیت المال) قطع نمى کنیم مادامى که دستتان در دست ماست؛ یعنى دست به توطئه عملى علیه حکومت نزدید. ٣- تا شما جنگ را آغاز نکردید، ما نبرد نمى کنیم (ما آغازگر جنگ با شما نیستیم)»
متأسفانه این برخورد بزرگوارانه مولا در روح آن نادانان اثر نگذاشت و سرانجام راه جنگ با حضرت را در پیش گرفتند. آری امام علیه السلام منتقدان را تا آنجا که توطئه ای در کار نبود آزاد می گذاشتند ولی با منتقدان توطئه گر برخورد می کردند!
گفتار پایانی
آزادی بیان برای داشتن جامعه ای موفق و پیشرو لازم است. « گرایش ها و اندیشه های سیاسی در جامعه اسلامی آزاد است و هیچ کس را به جرم داشتن یک تفکر سیاسی یا علمی نمی توان مورد تعقیب قرار داد، اسلام اجازه این کار را نمی دهد.»
مردم در انتخاب سرنوشت سیاسی شان همچون سایر امورات زندگی آزادند. امام علی علیه السلام به خاطر عدم پذیرش و استقبال مردم، با آنکه حکومت و رهبری را حق خویش می دانستند سکوت اختیار نمودند. تا اینکه بعد از مرگ خلیفه سوم مردم آزادانه و داوطلبانه با امام بیعت کردند. امام هیچ فردی را مجبور به بیعت ننمودند. در این مورد می فرمایند: «وَ بَایعَنِی النَّاسُ غَیرَ مُسْتَكْرَهِینَ وَ لَا مُجْبَرِینَ بَلْ طَائِعِینَ مُخَیرِینَ.» و مردم بدون اكراه و اجبار بلكه با اختیار و با رغبت، با من بیعت نمودند.
منابع:
- نهج البلاغه، خطبه٢١٦ ، نامه ١
- مستدرک الوسائل، ج ٢، ص ٢٥٤.
- شرح ابن ابی الحدید، ج ٢، ص ٢٦٨ و ٢٧٢
- سید علی خامنه ای، آزادی از نظر اسلام و غرب ،ص ٣٤-٣٥
- محمد حسین نائینی، تنبیه الامه و تنزیه الملّه،ص ٨٥-٨٦
- حسین یزدی، آزادى از دیدگاه استاد مطهرى، ص ١٤١-١٤٢
حامد رفیعی - تبیان
