منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه لرستان یکی از مناطق حفاظت‌شده ایران است که علاوه بر دریاچه گهر ازنا، تونل برفی کمندان ازنا، دره‌تخت، چشمه قلقل و دره‌تخت را نیز شامل می‌شود؛ که مسیر دسترسی به آنها از شهرستان ازنا است. این منطقه ۹۸ هزار هکتار وسعت دارد و یکی از مهمترین منابع طبیعی ایران به شمار می‌آید.
منطقه حفاظت‌شده اشترانکوه با وسعت ۱۰۶،۶۰۷ هکتار در سال ۱۳۴۹ حفاظت شده اعلام شد. منطقه‌ای کوهستانی در استان لرستان با دامنه ارتفاعی ۱۳۰۰ تا ۴۰۸۰ متر، دمای متوسط سالیانه ۴ تا ۱۲ درجه سانتیگراد و بارندگی متوسط سالیانه ۵۰۰ تا ۹۰۰ میلیمتر، منطقه را دارای اقلیم‌های مدیترانه‌ای معتدل تا مرطوب سرد کرده است، دریاچه گهر که یکی از زیباترین دریاچه‌های کوهستانی خاورمیانه است در ارتفاع ۲۴۰۰ متر در این منطقه قرار دارد. اشترانکوه از تنوع زیستی گیاهی و جانوری بسیار بالایی برخوردار است، ۶۰۰ گونه گیاهی و ۲۷۴ گونه جانوری در منطقه شناسایی شده‌اند.
جغرافیای اشترانکوه
منطقه حفاظت شده اشترانكوه در استان لرستان N۳۳۲۸ تا N۳۳۱۲ عرض شمالی و E۴۹۲۵ تا E۴۸۵۸ طول شرقی واقع شده است. این منطقه با وسعت ۹۸،۴۰۷ هکتار در جنوب و جنوب شرقی شهرستان دورود و در بخش غربی شهرستان ازنا و الیگودرز در استان لرستان واقع شده است.
جاذبه های اکوتوریستی
دریاچه گهر
تنوع زیستی گیاهی و جانوری بالا، وجود دریاچه گهر و دیگر چشم اندازهای طبیعی، زمینه فعالیت‌های علمی، پژوهشی و گردشگری را در منطقه حفاظت شده اشترانکوه فراهم نموده‌اند. دریاچه گهر یکی از زیباترین دریاچه های کوهستانی خاورمیانه، در ارتفاع ۲۴۰۰ متری در این منطقه قرار دارد. عمق دریاچه گهر حدود ۲۸ متر و مساحت سطح آبی آن ۱۰۰ هکتار است. وجود دریاچه گهر و رودخانه ها و آبشارهای فراوان، تنوع زیستی گیاهی و جانوری از جاذبه‌های اکوتوریستی منطقه حفاظت شده اشترانکوه به شمار می‌روند.
سراب تیان
تیان نام دهکده‌ای زیبا و خوش آب و هوا در ۲۲ کیلومتری غرب شهرستان ازنا و در شمال غربی دامنه شمالی اشترانکوه است که در مسیر جاده ازنا-دورود واقع شده است. سراب تیان یکی از پدیده‌های جالب زمین شناسی است. ارتفاع چاه تیان از سطح دریا ۲۲۰۰ متر و دهانه آن تقریبا به قطر ۳ الی ۴ متر و عمق ۵ متر است که بستری سنگی دارد.
این سراب یا چشمه در اوایل بهار به طور ناگهانی و به یکباره پرآب می‌شود. دراین زمان از سال آبدهی سراب زیاد بوده و تا ماه‌ها ادامه می‌یابد و پس از مدتی در اواخر تابستان و اوایل پاییز به همان نحو به یکباره خشک شده و تا سال آینده و دوره جدید بی آب باقی می‌ماند.
تونل برفی
این اثر زیبا و منحصر به فرد طبیعی در ۱۸ کیلومتری جنوب شهرستان ازنا و منتهی الیه جنوب شرقی اشترانکوه و در ارتفاع ۲۵۰۰ متری از سطح دریا در دامنه شمالی قله ۳۷۵۰ متری کول ازنادر و دره‌ای به همین نام که ۳ کیلومتر با روستای کمندان (واقع در بخش مرکزی شهرستان ازنا) استان لرستان فاصله دارد، واقع شده است.
این مکان به دلیل وضعیت توپوگرافی خاص که از سه طرف به دیواره‌های بلند محصور گشته، محل ریزش و تجمع برف در ماه‌های سرد سال است. انباشته شدن برف در این دره و تبدیل شدن آن به یخچال و سپس حرکت آب در کف دره سبب حفر کانال (تونل) در زیر برف‌ها شده، تونلی زیبا و مشهور تحت عنوان تونل برفی را ایجاد کرده است.
از ویژگی‌های این تونل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- طول این تونل متغییر بوده و گاه تا چندصد متر می‌رسد که بسته به زمان، طول آن متفاوت است.
- حداکثر طول این تونل در ماه‌های اردیبهشت و خرداد و حداقل آن در ماه‌های شهریور و مهر ثبت شده است.
- پهنا یا عرض این تونل در برخی نقاط به ۱۰ متر و ارتفاع آن به ۴/۵ متر هم می‌رسد.
- شکل تونل که از شکل دره پیروی می‌کند که شیب زیادی دارد، بنابراین هوای داخل تونل در اثر مجاورت با یخ و برف بعد از سرد شدن به علت چگالی زیاد، هوای سرد نشست پیدا کرده و از دهانه پایین تونل نسیمی خنک و دائمی در جریان است به نحوی که گاه اختلاف دمای داخل تونل با بیرون آن به بیش از ۲۵ درجه سانتی گراد می‌رسد.
آب حاصل از این تونل در رودخانه کمندان سرازیر می‌شود. بنابه اظهارنظر کارشناسان با توجه به گذر این آب از سنگ‌های دگرگون شده منطقه، گاه رسوب و انحلال عناصری چون کلسیم، منیزیم، آهن در آن، کیفیت آب عبوری از تونل به منظور آشامیدن مناسب شده و آب معدنی مطلوبی را حاصل کرده به طوری که آب شرب شهرستان الیگودرز را که به فاصله ۴۰ کیلومتری از آن قرار دارد تامین می‌کند.
پوشش گیاهی
پوشش گیاهی منطقه شامل گونه‌های بلوط ایران، ارس یا سروکوهی، بادامک، گلابی وحشی، زالزالک، گون، درمنه، بومادران، آویشن، سریش ایرانی، لاله واژگون، کما، کلاه میرحسن، پونه اشترانکوهی، محلب، شیرخشت لرستانی، سیر، موسیر و … است.
بومادران
گیاه بومادران از زمان‌های بسیار قدیم به واسطه خواص درمانی‌اش از شهرت و اعتبار بالایی برخوردار بوده و حتی گرده‌های این گیاه در کنار مدفن‌های انسان عصر نئاندرتال یافت شده است. چینیان باستان شاخه‌های بومادران را در هنگام تفال و پیشگویی با کتاب فالگیری به نام آی‌چینگ، در اطراف می‌پراکندند و عنوان «ساقه پیشگو» را به آن داده بودند. یونانیان در طول جنگ‌ها از خواص درمانی این گیاه استفاده می‌کردند. بر اساس بعضی از منابع معتبر، این گیاه به نام آشیل نیز معروف است، زیرا قهرمان بزرگ یونان، آشیل، این گیاه را برای شفای زخم‌های سربازان خود در میدان جنگ به کار می‌برده است. بیشتر خواص درمانی این گیاه توسط یک گیاه‌پزشک به نام آچیلس کشف شده است. نام علمی این گیاه، میلفولیوم، به معنی هزار برگ است که به شاخه‌های پر برگ بومادران اشاره دارد.
مردم روستاهای انگلیس این گیاه را با نام‌های زخم بند سرباز و علف بخار می‌شناسند که گواهی بر شفابخشی و التیام زخم گیاه است. از خاصیت بندآوری خونریزی برگ‌های ساییده شده بومادران برای جلوگیری از خونریزی زخم‌ها استفاده شده است. نام دیگر این گیاه خون دماغ است که دلیل این نامگذاری استفاده از آن برای بند آوردن خونریزی دماغ بوده است. روستاییان برگ‌های تازه بومادران را در سوراخ‌های بینی فرو می‌کرده و خونریزی را بند می‌آوردند. سرخپوستان آمریکایی نیز به خواص شفابخش بومادران پی برده بوده و بعضی از قبایل سرخپوست از این گیاه برای درمان زخم‌ها، بریدگی‌ها و کوبیدگی‌ها استفاده می‌کرده‌اند .
سرخپوست‌ها همچنین از دم‌کرده این گیاه برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از جمله خونریزی، تب و غیره استفاده می‌کردند. بعضی دیگر از این قبایل بومادران را برای هضم غذا و تقویت عمومی بدن مصرف می‌کردند. در طب سنتی آمریکا و نیز طب سنتی اروپا، بومادران برای کاهش تورم و بهبود مفصل‌های روماتیسمی تجویز می‌کنند و چای داغ این گیاه درمان خانگی سرماخوردگی‌های سخت است. امروزه گیاه‌پزشکان بومادران را به عنوان یکی از داروهای ضدتب، سرماخوردگی‌های تب دار و آنفلونزا می‌شناسند و آن را به همراه اقطی و نعنا صحرایی تجویز می‌کنند.
از نظر بهداشتی، این گیاه یک پاک‌کننده و تقویت‌کننده پوست است که این ویژگی ناشی از خواص قابض‌کنندگی بومادران است. چای بومادران که از ساقه‌های گلدار تهیه شده باشد بخصوص برای پوست‌های چرب مفید است .
گونه‌های شاخص جانوری
پستانداران
پلنگ ایرانی، خرس قهوه‌ای، کل و بز، قوچ و میش، گربه وحشی، کفتار، گرگ، روباه، شغال، شنگ.
پلنگ ایرانی
پلنگ ایرانی یکی از گربه سانان زیبای جهان است که کوچکترین حیوان در میان چهار گربه بزرگ رده Panthera است. شیر، ببر و جگوار دیگر گربه‌های این رده هستند. پلنگ نسبت به شیر، ببر و جگوار پراکندگی، جمعیت و وضعیت حفاظتی بهتری دارد. شبیه به جگوار است اما کوچکتر و لاغرتر است. موفقیت بالای این گونه در حیات‌وحش به قابلیت‌های شکارگری فرصت طلبانه‌اش و انطباق پذیری‌اش با زیست‌گاه‌های مختلف بستگی دارد. امکان دویدن با سرعت ۸۵ کیلومتر در ساعت، توانایی بی‌نظیرش در بالا رفتن از درخت حتی در حالی که لاشه بزرگی را حمل می‌کند و توانایی استتار فوق‌العاده از قابلیت‌های بارز پلنگ است. پلنگ ترکیبی از سرعت، چابکی، انعطاف و قدرت است و می‌تواند خود را با طعمه‌ها و مناطق گوناگون وفق دهد. شنوایی پلنگ ۲ برابر انسان است و در نور ملایم، شش برابر بینایی‌اش بهتر از انسان است.
پرندگان
کبک‌دری، کبک، عقاب طلایی، کرکس، کرکس مصری، شاهین، بالابان، دلیجه کوچک، سهره طلایی، سهره نوک بزرگ، سار صورتی، جیجاق
کبک
کبک پرنده‌ای زیبا، آرام و وحشی است که در بسیاری از دشت‌ها، دامنه‌ها و کوهپایه‌ها پراکنده است. این پرنده در نواحی وسیعی از جهان نظیر شمال آمریکا، شرق اروپا، خاورمیانه، آسیای مرکزی، شبه قاره هندوستان و باختر دور پراکنده است.
این پرنده در پرتگاه‌هایی با شیب تند، کوهستان‌های صخره‌ای و قلل مرتفع با گیاهان اندک و پراکنده، در ارتفاع بین ۳۵۰۰-۱۸۰۰ متری و به ندرت کمتر از آن به سر برده و در میان سنگ‌ها و اغلب در لبه‌ی صخره‌های مرتفع آشیانه می‌سازد. نژاد بومی اصیل ایران است. در زمستان‌های سرد به ندرت مهاجرت می‌کند.
در هنگام احساس خطر با سوت زدن‌های ممتد (بیشتر نرها سوت می‌زنند) یکدیگر را از خطر آگاه کرده، در یک لحظه در جای خود میخکوب می‌شوند درحالیکه با تمام دقت اطراف خود را نگاه می‌کنند. اگر شدت خطر را نزدیک احساس کنند با سرعت می‌دوند و خود را به صخره‌ها می‌رسانند و با مهارتی خاص و تماشایی بصورت دولا دولا (حالتی شبیه به سینه خیز رفتن انسان) درحالیکه بر روی ساق پا حرکت می‌کنند، سر خود را پایین نگه داشته در میان صخره‌ها پنهان می‌شوند.
در صورت مواجه شدن با خطرهایی که معمولا او را از بالای سر مورد هجوم قرار می‌دهند (مثل پرندگان شکاری)، ابتدا پرهای دم را به صورت چتری باز کرده شروع به لرزاندن پرهای دم می‌کند (احتمالا برای ترساندن موجود مهاجم) سپس در مدت زمان کمتر از یک دقیقه، مانند تیری که از چله‌ی کمان رها شده باشد با فشاری که به پاها وارد می‌سازد، فرار می‌کند.
خزندگان و دوزیستان
لاک‌پشت مهمیزدار، آگامای صخره ای فلس درشت، گرزمار، افعی شاخدار، سوسمار مارچشم
گرزمار
بزرگترین و معروفترین افعی ایران، گرزمار مشهور است. فراوانترین مار سمی ۷۰ قله است که زهر آن کشندگی بالایی دارد. لای سنگ‌ها و بوته‌ها و علفزارها لانه می‌سازد. گردن مشخص و سری مثلثی‌شکل باپولک‌های ریز دارد.
گردن كاملا مشخص، سر مثلثی شكل با پولک‌های ریز، مردمک چشم عمودی ، پوزه گرد و پولک رسترال متصل به دو یا سه عدد پولک، بین فاصله دو چشم ۸ تا ۱۲ پولک، دور چشم ۱۳ تا ۱۹ پولک، بین چشم و لب بالا ۲ یا ۳ پولک، سطح پشتی تیغه‌دار و در ۲۳ یا ۲۵ یا ۲۷ ردیف و سطح زیرین دم ۳۲ تا ۵۴ عدد، پولک مخرجی منفر دارد.
رنگ بدن متفاوت و بیشتر به رنگ خاكستری روشن یا تیره یا نقره‌ای متمایل به سیاه، ساده و یكنواخت یا با خال‌های متفاوت، خال‌ها گاهی به شكل دایره‌های ناقص یا كامل متمایل به قرمز آجری یا زرد زیتونی همراه با خال‌های كوچک تیره، دارای خط پهن قهوه‌ای تیره در دو طرف گردن و به سمت قسمت خلفی چشم ممتد، سطح پشتی بعضی نمونه‌ها به رنگ قهوه‌ای روشن یا خاكستری با خطوط قهوه‌ای تیره و لكه‌های قرمز آجری، امتداد این نقوش از ناحیه گردن تا انتهای دم، سطح شكمی سفید یا زرد روشن و گاهی با خال‌های سیاه و سفید است.
حداكثر طول ۱۶۸ سانتیمتر، دم ۲۰ سانتیمتر بوده و تغذیه از مارمولك‌ها، موش‌ها، گنجشک‌ها و تخم پرندگان است.
تعارضات و تهدیدهای منطقه
وجود روستاهای متعدد در داخل و حاشیه منطقه، حضور عشایر، وفور سلاح و مهمات، اراضی کشاورزی و مستثنیات، وجود معادن، برداشت بی رویه گیاهان دارویی و خوراکی و فشار گردشگران از مهمترین عوامل تهدید‌کننده منطقه به شمار می‌روند.
