وب سایت همشهری شش و هفت - محمد باریكانی: طالقان در منتهی الیه شمال غرب استان البرز در دره سرسبزی واقع شده است. شرقی‌ترین نقطه طالقان روستای گراب و گردنه عسلک است که به جاده چالوس می‌رسد و غربی‌ترین نقطه آن روستای پرگه و گردنه انگه است که به الموت و استان قزوین ختم می‌شود.
طالقان 80 روستای فعال دارد كه بسیاری از آنها یا در حاشیه رودخانه شاهرود یا در دامنه رشته کوه البرز قرار دارند. بررسی‌های باستان‌شناسی در طالقان آثاری از هزاره دوم و اول پیش از میلاد را مشخص كرده‌اند. طالقان سکونتگاه اقوام مهاجرشمالی بود، ولی در متون تاریخی در نوشته‌های آرتور کریستین سن از محلی به نام «شهرگ» در ولایت «مورتا»، جنوب دیلم نام برده‌اند.بنابراین در متون تاریخی، نام طالقان به طور مستقیم نیامده است.
برخی باستان شناس‌ها با بررسی مناطقی از مازندران احتمال داده‌اند كه طالقان در دوره ساسانی، بخشی از قلمرو «آل‌گشنسب» و «آل قارن» بوده باشد. وجود مدنیت در طالقان را به دوره هخامنشیان و حتی مادها نسبت داده‌اند. اما تاریخ طالقان از دوره ساسانی به دلیل جنگ‌های سخت اعراب با ایران در مناطق كوهستانی دیلمیان كه قزوین و طالقان را نیز شامل می‌شد شكل جدی‌تر به خود گرفته است. مغول‌ها كه به ایران رسیدند جنگی سخت میان آنها با مردمان طالقان در گرفت تا آنجا كه برخی ساكنان طالقان در وصف نبرد مردمان این منطقه با مغول‌ها می‌گویند نبرد با مغولان چنان طولانی وسخت بود كه از كشتار و خونریزی، رودخانه شاهرود به سرخی گرایید.
طالقان در دوران اسماعیلیان نیز شهرت بسیار داشت و نبردهای سختی میان اسماعیلیان و سلجوقی‌ها و در همان دوره مرعشیان و مغولان در این نقطه از كشور در گرفت. قلعه مهم اسماعیلیان بر فراز قله ارژنگ با اشراف كامل بر مناطق وسیع در طالقان قرار داشت. راه دسترسی به قله ارژنگ از دو روستای میناوند و باریكان امكانپذیر است، اما طی سال‌های گذشته قلعه اسماعیلیان بر فراز این قله به شدت تخریب شده است.
از میان شاهان قاجار، ناصرالدین‌شاه علاقه زیادی به طالقان و مردمان این خطه داشت. ناصرالدین‌شاه در سال 1301 هجری قمری در سفری از رودبارک کلاردشت به پراچان در طالقان شرح این سفر را در منابع قاجاری به ثبت رساند. طالقان اكنون از نقاط زیبای طبیعت‌گردی به ویژه برای علاقه‌مندان به نقاط كوهستانی تعریف شده است. بر همین اساس كوهنوردان زیادی رشته كوه‌های البرز در طالقان را مسیری مناسب برای صعودهای چند روزه به سمت چالوس یا الموت در قزوین انتخاب می‌كنند.
این منطقه اكنون 126 اثر تاریخی - معنوی و طبیعی ثبت شده در فهرست آثار ملی و 12 روستای هدف گردشگری دارد. این سرزمین كوهستانی همچنین از سه بخش پایین طالقان، مركزی و بالا طالقان تشكیل شده است. برای سفر به این منطقه با نزدیك به دو ساعت رانندگی در بزرگراه تهران– قزوین می‌توانید با عبور از شهر آبیك به ورودی طالقان و كوهستان‌های سرسبز و ارتفاعات زیبای این منطقه برسید و سفر یك روزه خوبی را تجربه كنید.
كولج
روستای دو برادر لجوج !
روستای كولج در همسایگی سه روستای زیبای دیگر به نام‌های حسنجون، خسبان و میراش قرار دارد و مسیر دسترسی به آن از شهرك طالقان كه از دیرباز كانون آمد و شد اهالی طالقان و نقطه مركزی طالقان بود، ممكن است.
این روستا به دو بخش بالا کولج و پایین کولج تقسیم شده است. آن طور كه روستاییان می‌گویند دلیل بالا و پایین شدن این روستا نیز به داستان اختلاف دو برادر كه از قزوین برای اقامت در این روستا مهاجرت كرده بودند باز می‌گردد. بین دو برادر اختلاف پدید می‌آید و آن دو از یكدیگر جدا می‌شوند. یكی‌شان به محل بالا كولج می‌رود و نام كوله را بر محله خود می‌گذارد و دیگری در همان نقطه كنونی روستای كولج ماندگار می‌شود. در تعبیر عامیانه از نام كولج آمده كه این نام از پاسخ دو برادر لجوج به سوال مردم از آنها در خصوص اختلاف‌شان برآمده است.
به این شكل كه وقتی مردم از آن دو برادر لجوج در مورد اختلاف و لجبازی‌شان سوال می‌كردند، آنها می‌گفتند: «کو لج ؟» به این معنا كه قهر و لجاجتی در كار نیست و همین پاسخ بر نام روستای كولج ماندگار شد! جالب آنكه کولج بالا و پایین هر کدام دارای مسجد هستند و در وبلاگ همین روستا آمده است كه در مراسم عزاداری تاسوعا و عاشورا دسته کولج پایین به مسجد کولج بالا و در روز عاشورا دسته کولج بالا به مسجد کولج پایین می‌رود. قدمت تاریخی روستای كولج را نیز به دلیل یافتن تعدادی سفال به رنگ‌های نخودی و سرخ در تنها تپه جنوب قبرستان این روستا به دوره قاجار منتسب دانسته‌اند، اما شواهد دیگر قدمت این روستا را به پیشتر و حتی به دوره سلجوقیه بازمی‌گرداند.
قلعه كولج كه به قلعه منصوریه شهرت دارد، در سال 521 در اختیار حكومت اسماعیلیان قرار گرفت. قلعه كولج كه دید خوبی به تمامی نقاط طالقان داشت از دژهای مهم اسماعیلیان در ایران است. شهید سرلشكر فلاحی هم دوره شهید چمران در دوران جنگ و همچنین رئیس ستاد مشترك ارتش ایران در دوره جنگ، چهره شناخته شده فرماندهی نظامی ایران نیز زاده همین روستا ست و تندیس او در ورودی شهر طالقان قرار دارد.
زادگاه آیت‌الله طالقانی
روستای گلیرد نیز همچون روستای كركبود از روستاهای هدف گردشگری منطقه طالقان است. این روستا زادگاه آیت‌الله طالقانی است و از معماری سنتی بسیار خوبی برخوردار است. خانه تاریخی آیت‌الله طالقانی یكی از جاذبه‌های گردشگری روستای گلیرد است كه هنوز پابرجاست. یك حمام تاریخی نیز از جاذبه‌های معماری این روستاست.
كوچه پس كوچه‌های روستای گلیرد از زیبایی زیادی برخوردار است و قدم زدن در آنها انسان را به ده‌ها سال پیش باز می‌گرداند. گلیرد اما از جاذبه‌های طبیعی چشم‌نواز نیز برخوردار است. خانه آیت‌الله طالقانی نیز كه اكنون تبدیل به یك خانه موزه شده تاكنون گردشگران زیادی را راهی این روستا كرده است. در این خانه تمامی لوازم شخصی آیت‌الله طالقانی و سیر تاریخی زندگی او قابل مشاهده است.
خانه آیت‌الله طالقانی یكصد سال قدمت دارد و سال 77 نیز به ثبت ملی رسیده است. صنایع دستی روستای گلیرد نیز انواع محصولات چوبی، بخاری‌های سنتی و تولیدات کرباس، گلیم، جاجیم، جوراب و دستکش و شال گردن است. سوغات این روستا نیز انواع خشکبار، لواشک‌های محلی و گردو است. برخی یافته‌های باستان شناسی متعلق به حدود ۶۰۰ سال پیش نیز از روستای گلیرد به دست آمده است. معماری این روستا برگرفته از معماری سنتی طالقان است.
خانه‌های كاهگلی و ارسی‌های آنها از چوب درختان گردو و توت ساخته شده است. كلون‌های در خانه‌ها نیز در این روستا هنوز كاربرد دارند. كتیبه‌های 600ساله نیز در این روستا وجود دارد. بازدید از چشمه گوارای گلیرد از بخش‌های مهم این سفر است. این چشمه به گفته مردم محلی از گواراترین آب‌های منطقه طالقان تشكیل شده و چنان پرآب بوده كه علاوه بر مصرف خانگی پاسخگوی مصارف كشاورزی اهالی و آبیاری باغات نیز است.
روستایی در همسایگی قلعه اسماعیلیان
روستای میناوند، روستای بالایی باریكان و سرزمین مادری مهرداد میناوند فوتبالیست كشورمان است. میناوندی‌ها از مردمان ترك زبان طالقان هستند كه بر بستر بالایی قلعه تاریخی ارژنگ اسكان گزیده‌اند. مردمان میناوند در بین روستاهای طالقان به داشتن اتحاد و همبستگی بسیار شهرت دارند.
به بزرگان روستا احترام بسیار می‌گذارند و آنچه بزرگ روستا به آنها بگوید بی‌چون و چرا می‌پذیرند. مردمان روستای میناوند آیین‌های جالبی در شادمانی و ماتم دارند. جمعیت این روستا زیاد است. در آیین‌های عروسی، تمامی اهل روستا حضور می‌یابند و داماد از ابتدای مجلس تا پایان آن به احترام مهمانان روی پا می‌ایستد.
روستای میناوند از مسیر جاده باریكان می‌گذرد و بر فراز منطقه‌ای كوهستانی قرار گرفته و آخرین روستا در این نقطه است. آب و هوای خوب و دشت‌های وسیع كوهستانی و مناظر بكر كوهستان از جمله چشم‌اندازهای زیبای میناوند هستند. یك اردوگاه تفریحی نیز در نزدیكی میناوند دایر شده كه مكان خوبی برای استراحت ورزشكاران و حتی علاقه‌مندان به كوهپیمایی است. چشمه‌های آب نیز در این روستا همچنان جوشان است.
چند جاذبه تاریخی طالقان
بقعه امامزاده میرسعید در حسنجون
این بقعه كه متعلق به قاضی میرسعید بن سید علاالدین الحسینی از نوادگان امام محمد باقر (ع) است، در یکی از زیباترین مناطق کوهستانی طالقان در ضلع غربی روستای حسنجون و سیدآباد واقع شده است. این بنا فاقد گلدسته، دارای گنبد و همچنین سنگ قبر است و تاریخ اولیه بنای آن به قرن نهم و دهم هجری بازمی‌گردد. براساس كتیبه سنگ قبر، امامزاده قاضی میرسعید در سال 926 هجری قمری می‌زیست.
بقعه امامزادگان موسی و سلیم در آسفاران
این امامزادگان یکی موسی از اعقاب امام محمد تقی (ع) و دیگری سلیم از نوادگان امام جعفر صادق (ع) است كه بقعه آنها در روستای آسفاران واقع شده است. بنای اولیه این بقعه متعلق به قرن هفتم یا هشتم هجری است. حرم امامزادگان نیز دارای ضریح چوبی است كه گنبد آن اخیرا مورد مرمت قرار گرفته است. پیرامون بقعه را نیز قبرستان عمومی با انبوه درختان تنومند و بلند در برگرفته است.
حمام شهرك
این حمام در شهر طالقان واقع شده و دارای سنگ نبشته‌ای است که تاریخ ساخت آن را 1261 هجری قمری ذکر کرده است. این بنا از آجر، سنگ و آهک ساخته شده و دارای سربینه و خزینه است. طاق‌های حمام گنبدی است و بخشی از بنا توسط اداره میراث فرهنگی مرمت و بازسازی شده
است.
حمام تاریخی میر
در پایین طالقان روستایی وجود دارد که به روستای میر معروف است و حمام تاریخی آن متعلق به دوره صفوی است. این حمام دارای تون‌خانه و خزینه سرد و گرم است و از لحاظ معماری بسیار زیبا و دارای طاق‌ها و گنبدهای موزون است.
از درخت هزار ساله تا باغ‌های میوه
فشندك از روستاهای هدف گردشگری در طالقان است. این روستا دارای جمعیت زیادی است و شخصیت‌های هنری و فرهنگی بسیاری را در خود جای داده است. شناخته شده‌ترین شخصیت‌های روستای فشندك برادران امیدوار و شادروان استاد پرویز كلانتری هستند. روستای فشندك دارای یك درخت كهنسال سرزنده است كه قدمت آن را هزار سال خوانده‌اند. دو منطقه گردشگری نیز در این روستا وجود دارد.
در بخش محمودكلایه این روستا كه مملو از باغ‌های میوه است و در ابتدای روستای فشندک قرار دارد رودهای پر آبی جریان دارند كه گردشگران می‌توانند در آلاچیق‌های دایر شده در همین باغ‌ها شب مانی كنند و از هوای خوب این منطقه با منظره سد طالقان لذت ببرند. باغ‌های محمود کلایه فشندک نیز مملو از درختان سیب، گیلاس، آلبالو، آلو و گردو است. یک مرداب زیبا نیز در این نقطه قرار دارد كه آب آن به باغ‌های محمودكلایه جاری می‌شود.
جالب آنكه این مرداب كه پیشتر بدون حصار بود به دلیل تخریب‌هایی كه در چند سال اخیر توسط برخی گردشگران انجام شده است، فنس كشی شده تا باغ‌ها و درختان این منطقه از شکستن در امان بمانند. منطقه گردشگری دیگر در روستای فشندك كه از آن به منطقه شهرك غرب نیز یاد كرده‌اند دارای ساختمان‌های ویلایی بسیار زیبا و چشم‌انداز بی‌نظیر است. ضمن آنكه پرنده هما و حتی مرغ حق نیز در مسیر روستای فشندك مشاهده شده و از این منظر این منطقه مكانی خوب برای پرنده‌نگری است. روستای فشندک همچنین دارای یك حمام تاریخی است كه در دوره صفویه بنا شده و دارای سربینه و گرمخانه، خزینه و تون است.
برجای مانده از مادها
قدمت روستای باریكان كه نام آن به معنای مكان حاصلخیز است، براساس یافته‌های باستان شناسی و آثار به دست آمده از این روستا به حكومت مادها بازمی‌گردد. باستان شناس‌ها معتقدند كه قدمت این روستا به شاهك نشین باریكانو در سرزمین ماد یا مادستان باز می‌گردد.
براساس پژوهش‌های باستان شناسی كه گزارش آن توسط دكتر مهرداد ملك‌زاده از باستان شناس‌های مطرح ایران منتشر شده قبیله پریکانی‌ها در دره طالقان استقرار یافتند و روستای آنها با نام باریكانو كه به باریكان تغییر نام یافته است در همین دیار قرار داشت. حتی باستان‌شناسان‌در وصف این روستا گمان برده‌اند كه شاید باریكان یا همان باریكانو دیار پریكانیان مادی، همان روستایی است كه كوروش پدر بزرگ مادی خود را بسیار دورتر از مهد فرمانروایی‌اش برای دور ماندن از توطئه به آنجا تبعید كرد.
با وجود پیشینه تاریخی این روستا اما برپایی شكل كنونی روستای باریكان را به دوره نادرشاه افشار حدود 270 سال قبل می‌رسانند و گفته می‌شود، شاه مراد از فرمانده‌هان نادرشاه افشار كه در جنگ هرات كشته شد روستای باریكان را بنا كرد. در حمله هلاكوخان مغول به طالقان و تصرف و تخریب قلعه‌های اسماعیلیه در این منطقه روستای قدیم باریكان نیز كه در نزدیكی قلعه تاریخی ارژنگ قرار داشت تخریب شد.
قلعه ارژنگ در روستای باریكان كه برای بازدید از آن باید چند ساعت در مناطق كوهستانی این روستا كوهپیمایی كرد توسط كیامحمد بن بزرگ امیر احداث شد. جدای از این اثر تاریخی باریكان دارای دو غار اصلی است كه یكی از آنها تا مدت‌ها محل تامین آب شرب روستاییان بود و دیگری كه بر دامنه یكی از تپه‌های این روستا به نام خوزه كول قرار دارد، همچنان مسدود مانده است.
اما قدیمی‌های این روستا كه یك بار از دهانه غار خوزه كول ورود كرده‌اند می‌گویند در داخل این غار كه به نظر می‌رسد یك دستكند باستانی باشد، آثاری از معماری دستكند یافته‌اند. به نظر می‌رسد این دستكند كه در میان روستاییان به غار شناخته می‌شود نیز در دوره‌های تاریخی حمله مغول‌ها به این منطقه برای پنهان ماندن از كشتار و جنگ و حتی در امان نگه داشتن دام‌ها و اسب‌ها كاربرد داشته است.
باریكان تا نزدیك به 20سال پیش از كشاورزی بسیار خوبی برخوردار بود و زمین‌های این روستا سراسر زیر كشت گندم و جو بود. روستاییان به گله‌داری و باغداری مشغول بودند و اینك تنها باغ‌های میوه این روستا سالم مانده‌است. روستای باریكان درست روبروی مسیر اصلی دسترسی به سد طالقان و كمپینگ محدود سد طالقان واقع شده است. در سال‌های گذشته با افزایش گردشگران داخلی علاقه‌مند به مناظر طبیعی و زیبای طالقان این روستا نیز از برخی تخریب‌ها همچون روستاهای دیگر طالقان در امان نمانده است.
زمین‌های كشاورزی ورودی به روستا به دلیل تردد خودرو گردشگران آسیب دیده و كشاورزان ناچار باید برای كشت محصولات كشاورزی خود اقدام به زیرو رو كردن چندین باره خاك حاصلخیزی كنند. باریكان یك رودخانه اصلی نیز دارد كه حالا دیگر تنها در فصول پرآب سال خروشان است و در تابستان می‌خشكد. غار و چشمه پنجعلی نیز از دیگر مناطق زیبای این روستا است كه در بخش بالایی روستا قرار گرفته است.
دیار مردمان گوشه‌نشین
در وصف رمز و رازهای این روستا هیچ اطلاع دقیقی در طالقان وجود ندارد. برخی پژوهشگران ساكنان این روستا را منتظران یا اهل توقف خوانده‌اند و از روستای‌شان با نام ایستا، فانوس‌‌آباد و ترك‌آباد هم نام برده‌اند. می‌گویند آنها پیروان میرزا صادق‌مجتهد تبریزی از عالمان عصر مشروطه هستند. این روستا كه ورود به آن ممنوع است و ساكنان آن تنها پذیرای معدودی علما هستند و روابط‌شان حتی با سایر بخش‌های طالقان نیز قطع یا محدود است، هیچ گونه نشانی از نمودهای تمدن امروزی ندارد.
اهالی روستا در حاشیه شاهرود اقدام به ایجاد مزارع منظم برای كشت محصولات كشاورزی مورد نیاز خود كرده‌اند.آنها خانه‌های‌شان را كاهگلی و با نظم عجیب استوار كرده‌اند. از آب لوله‌كشی و برق استفاده نمی‌كنند. حتی روی آسفالت هم راه نمی‌روند تا مبادا اعتقادات‌شان خدشه‌دار شود. اهالی ایستا زندگی آرام خودشان را دارند. با هیچ‌كس كار ندارند و حتی از مراودات با بیرون از روستا نیز پرهیز می‌كنند. آموزش‌های‌شان مكتبخانه‌ای و صرفا به آموزش قرآن، متون دینی و خوشنویسی محدود می‌شود.
مهم‌ترین نوشته در وصف روستای ایستا را شاید بتوان متعلق به حسین عسكری دانست كه پژوهشی درباره اهل توقف در طالقان است. آن طور كه حسین عسكری نوشته است؛ از اواخر دهه 60 شمسی، یک مجموعه مسکونی عجیب در شرق شهر طالقان شکل گرفت که مربوط است به پیروان تجددگریز میرزا صادق مجتهد تبریزی (متوفی ۱۳۱۱ خورشیدی) که از امکانات مدرن و جدید استفاده نمیکنند. آنها همچنان بر تقلید از میرزا صادق تبریزی باقی ماندهاند و به سبک زندگی یک‌قرن پیش ایرانیان زندگی می‌‌کنند.
این محل به ترک آباد و فانوس آباد هم مشهور است. تا چند سال پیش اهالی شهرک طالقان آنها را اسماعیلی مذهب می‌‌پنداشتند و گمان می‌كردند پیروان حسن صباح و اسماعیلیان هستند. آنها با الهام از آرای فقهی میرزا صادق مجتهد تبریزی، روستای سنتی خود را در طالقان ایجاد كردند و شیعه اثنی عشری هستند. اهالی روستای ایستا شناسنامه ندارند، از امکانات رفاهی جدید مانند آب لوله‌کشی، گاز، برق، تلفن، مطبوعات، رادیو ، تلویزیون، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، رایانه و... استفاده نمیکنند. از كالسكه تك اسب برای رفتن به مزارع‌شان استفاده می‌كنند و زندگی مختص به خودشان را دارند.
گفته می‌شود جوانان‌شان كه قصد ازدواج در خارج از روستا را داشته باشند باید برای همیشه از روستا بروند. در قاموس اهالی ایستا آن طور كه برخی نوشته‌ها تاكید كرده‌اند، عروسی و عزا وجود ندارد و تنها سیروسلوك و انتظار برای ظهور امام‌زمان (عج) در زندگی آنها معنا دارد. میرزاصادق مجتهد تبریزی از فقیهان عصر مشروطه بود كه به شدت با مشروطه مخالفت كرد و بر طرد مطلق مدرنیته و تجدد اصرار داشت. روستای ایستا ظاهرا با مهاجرت هواداران میرزا صادق از تبریز به طالقان شكل گرفت.
بنابراین ورود به روستای ایستا ممكن نیست و اگر بخواهید به این روستا سفر كنید باید اجازه اهالی برای ورود به روستای‌شان را داشته باشید. در غیر این صورت می‌توانید منظره زیبای ایستا را از بالا تماشا كنید و از نظم مهندسی موجود در این روستا و حتی چیدمان زمین‌های كشاورزی در فاصله‌ای اندك با خانه‌ها لذت ببرید.
