منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران یکی از مناطق حفاظت‌شده بااهمیت ایران به دلیل وجود حیوانات نادر و کمیاب به ویژه پرنده هوبره است که در استان یزد واقع شده است.
در سال ۱۳۵۴ با توجه به مشاهدات مكرر مامورین بر مشاهدات جوجه‌های هوبره در محدوده کالمند-بهادران به دلیل اینكه پرنده مذكور از زمره پرندگان مهاجر بود و در معرض خطر انقراض قرار داشت و همچنین وجود گونه‌های دیگر از قبیل جبیر و كل و بز، قوچ و میش، این منطقه از نظر تراكم آهو به سازمان محیط‌زیست معرفی شد و در سال ۱۳۵۵ منطقه‌ای به وسعت ۲۲۹,۰۰۰ هکتار واقع در ۴۰ کیلومتری جنوب‌شرقی یزد با عنوان منطقه شکار ممنوع کالمند تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان یزد قرار گرفت. پس از آن با گذشت ۱۵ سال از سوابق حفاظتی محدوده‌هایی از منطقه به دلیل جمعیت مناسب گونه‌های مختلف حیات وحش به ویژه گونه‌های دشت‌زی نظیر جبیر و آهو، انتخاب و ارتقا سطح یافت.
به این ترتیب منطقه کالمند طی مصوبه شماره ۱۲۳ شورای عالی محیط‌زیست با مساحت ۲۲۹۱۹۷ هکتار به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران به مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط‌زیست پیوست.
موقعیت جغرافیایی
این منطقه در حوزه استحفاظی شهرستان مهریز قرار دارد و مرز شمالی آن از مجاورت شهر مهریز آغاز شده و مرز جنوبی منطقه تقریبا به مرزهای حوزه استحفاظی کرمان نزدیک می‌شود. كالمند در ۲۰ كیلومتری شهرستان مهریز و ۵۰ كیلومتری مركز استان و بهادران در ۸۵ كیلومتری یزد قرار گرفته است.
سیمای طبیعی و اقلیم
وسعت این منطقه حدود ۲۵۰۰۰۰ هكتار برآورد شده كه بیش از نیمی از مساحت آن را نقاط دشتی و مابقی را ارتفاعات صعب‌العبور، كوهپایه‌ها و تپه ماهورها تشكیل داده است. بلندترین نقطه منطقه مزبور در كوه مذوار با ارتفاع ۳۲۹۰ متر و پست‌ترین نقطه آن در كفه مهدی آباد ۱۴۰۰متر از سطح دریا ارتفاع دارد. میزان بارندگی در نقاط مختلف این منطقه متفاوت بوده و از حداقل ۵۰ تا حداكثر ۱۵۰ میلی‌متر در سال متغیر است.
منابع آبی منطقه
منابع آبی موجود در منطقه حفاظت‌شده كالمند-بهادران به دلیل وسعت زیاد و كویری بودن آن جوابگوی نیاز حیات وحش منطقه نبوده است. سنگ‌آب‌های موجود در منطقه كه در اثر انحلال آهكی به طور طبیعی تشكیل شده‌اند، از نظر ذخیره و ظرفیت نگهداری آب متفاوت و میزان آب آنها تحت تاثیر نزولات جوی بوده و در سال‌های اخیر كمبود بارش‌های جوی موجب شده تا ذخیره آبی چشمه‌ها و سنگ‌آب‌های منطقه بسیار كم شود.
در این راستا اداره كل حفاظت محیط‌زیست استان یزد با حفر چند حلقه چاه، نصب چند عدد تلمبه بادی، تعمیر و مرمت سنگ‌آب‌ها و ایجاد مخازن آب متعدد زیرزمینی این امكان را فراهم آورده كه حتی در ماه‌های گرم سال نیز گیاهان و جانوران وحشی منطقه با مشكل كم آبی مواجه نباشند.
پوشش گیاهی
منطقه حفاظت‌شده کالمند در ناحیه رویشی ایران و تورانی و زیر ناحیه استپی قرار دارد و به طور کلی ۱۰ تیپ گیاهی مجزا در منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران تشخیص داده شده است که در اکثر تیپ‌ها نام درمنه به‌عنوان عنصر گیاهی غالب اول یا دوم مشاهده می‌شود.
در همین راستا ۱۱۵ گونه گیاهی متعلق به ۳۵ تیره و ۱۰۰ جنس در قالب اشکال رویشی مختلف اعم از گیاهان فصلی، یکساله، علفی، چندساله، بوته‌ها و درختچه‌ها در این منطقه رویش دارند.
بومادران، شورمرغ، جگن، شقایق کوهی، خیارک، آنغوره و… از مهم‌ترین گونه‌های علفی و خارشتر، چوبک، کلاه میرحسین، تنگرس، بادام کوهی، گون، کاروانکش، اسکنبیل، افدرا، انجیر کوهی، تاغ، رمس، بنه، پرند، کهورک، گز، قیچ و… مهم‌ترین گونه‌های درختی، درختچه‌ای و بوته‌ای منطقه را تشکیل داده است.
گونه‌های جانوری
عبور جاده‌های متعدد از زیستگاه‌های دشتی و رونق مزارع و سکونتگاه‌های روستایی این عرصه در سال‌های اخیر موجب شده تا از مطلوبیت زیستگاهی مناطق دشتی کاسته شود، اما پتانسیل رویشی سایر زیستگاه‌ها به ویژه زیستگاه‌های کوهستانی منطقه موجب شده تا جمعیت مناسبی از کل، بز، قوچ و میش در ارتفاعات و تپه ماهورهای منطقه جای گیرند.
در مجموع با وجود تمام مواردی که به آنها اشاره شد، ارتفاعات بوزش و تپه ماهورهای سرخابی واقع در نیمه جنوبی منطقه از پتانسیل و استعداد بالایی در زمینه حیات‌وحش برخوردار بوده و توجه بیشتر در بحث مدیریت و حفاظت را می‌طلبد.
پستانداران
در این منطقه، ۲۴ گونه پستاندار شناسایی شده است که مهم‌ترین این گونه‌ها نظیر یوزپلنگ آسیایی، پلنگ، کاراکال، گربه پالاس، کفتار، گرگ، شاه روباه و… از ارزش حفاظتی بالاتری نسبت به سایر گونه‌ها برخوردارند. به جز این گونه‌های باارزش در این منطقه آهو، جبیر، کل و بز، قوچ و میش، روباه معمولی، روباه شنی، شغال، تشی، خرگوش، گورخر ایرانی (در اسارت) نیز زیست می‌کنند.
با مشاهده یک قلاده گربه پالاس در اردیبهشت ۱۳۹۱ در این منطقه، تنوع گربه‌سانان منطقه به شش گونه (پلنگ، یوزپلنگ، گربه وحشی، کاراکال، گربه جنگلی و گربه پالاس) رسیده است. البته شواهد مستند جدیدی از وجود یوزپلنگ در این منطقه وجود ندارد.
در جریان سرشماری وحوش منطقه در سال ۱۳۸۷ جمعیت آهو برابر ۷۵۰ راس شمارش شد که این جمعیت در سال ۱۳۸۸ به ۴۰۴ راس و در آخرین سرشماری پس از آن به ۳۰۶ راس کاهش یافته است.
منطقه حفاظت‌شده کالمند با همه ویژگی‌های خود یک ویژگی منحصربه‌فرد دیگر دارد که آن وجود سایت تکثیر و پرورش گورخر ایرانی در این منطقه حفاظت‌شده است. حدود نیم قرن پیش دوسوم از وسعت ایران را زیستگاه گورخر ایرانی تشکیل می‌داد و گله‌های بزرگ گور در بسیاری از مناطق استپی و بیابانی کشور مشاهده می‌شد، اما شکار بی‌رویه و تخریب زیستگاه وجود این گونه را منحصر به منطقه حفاظت‌شده توران، منطقه حفاظت‌شده بهرام گور و منطقه‌ای مرزی کرده است. در استان یزد نیز اغلب مناطق دشتی استان زیستگاه این گونه با ارزش بوده است.
چهار راس گورخر ایرانی در سایت تکثیر بهادران پس از ۱۱ سال به ۳۲ راس با ترکیب جنسیتی ۶ نر و ۲۶ ماده رسید که تعدادی از آنها به کرمان و تعدادی به تنگ حنا مهریز فرستاده شدند. با چنین سابقه‌ای، اداره کل محیط‌زیست استان یزد بر آن شد تا گامی موثر در زمینه احیای جمعیت این گونه و معرفی مجدد آن به زیستگاه‌های این منطقه کویری بردارد، از این رو پیگیری موضوع تکثیر و پرورش گورخر ایرانی در زیستگاه‌های سابق این گونه در استان یزد در دستور کار قرار گرفت. به این منظور با در نظر گرفتن پارامترهایی همچون دسترسی آسان، امکان توسعه محدوده و استفاده از تجهیزات حفاظتی تحت مدیریت سازمان، محدوده‌ای به وسعت ۱۳۳ هکتار در دامنه‌های غربی ارتفاعات گردکوه در منطقه حافظت شده کالمند-بهادران انتخاب و با فنس‌کشی، احداث یک ساختمان دیده‌بانی و استخر ذخیره آب، مقدمات زنده‌گیری، انتقال و رهاسازی گورخر در این مناطق فراهم شد.
این منطقه که با نام رایج گوراب شناخته می‌شود، پس از انتقال سه راس گورخر ایرانی از منطقه توران با ترکیب جنسیتی دو نر و یک ماده، در آذرماه سال ۱۳۷۶ رسمیت یافت و پس از آن در دیماه ۱۳۷۷ نیز یک راس گورخر ماده از منطقه توران زنده‌گیری و به گوراب انتقال یافت. به این ترتیب در مجموع چهار راس گورخر به این مرکز منتقل شد و دسترسی آسان به آب و غذا در کنار امنیت حاکم، شرایط مساعد زیستی را در مرکز گوراب فراهم کرد تا جمعیت گورها در دوره ۱۱ ساله به ۳۲ راس با ترکیب جنسی ۶ راس نر و ۲۶ راس ماده برسد. در سال ۱۳۸۷ یک جمعیت شش راسی با ترکیب جنسی یک نر و پنج ماده به استان کرمان و جمعیتی ۱۲ راسی با ترکیب جنسی شش نر و شش ماده به تنگ حنا واقع در شهرستان مهریز منتقل شد. بر اساس این شرایط، در حال حاضر دو سایت تکثیر و پرورش گورخر ایرانی در منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران وجود دارد.
پرندگان
منطقه کالمند-بهادران از گونه‌های منحصربه‌فردی از پرندگان نیز برخوردار است. در مجموع ۴۸ گونه پرنده شناسایی شده که تنوع گونه‌ای این پرندگان در این ناحیه خشک و بیابانی جالب توجه است.
کوکور، سارگپه پا بلند، عقاب دو برادر، عقاب شاهی، دال، بالابان، شاهین، بحری و دلیجه از پرندگان ارزشمندی هستند که در این زیستگاه دیده می‌شوند. دو گونه کبک و تیهو از خانواده ماکیان نیز دارای جمعیت نسبتا خوبی در این عرصه هستند.
دیگر پرندگان حفاظت‌شده در این منطقه زاغ بور، چکاوک هدهدی، چکاوک کاکلی، جغد کوچک، گنجشک معمولی، دم جنبانک ابلق، هوبره، کبوتر چاهی، سنگ چشم خاکستری، چک چک، دلیجه، عقاب طلایی، سنقر سفید، قمری معمولی، هدهد، زاغ نوک سرخ، غراب، زنبورخوار، زاغی، سسک جنبان، چلچله، چکاوک بیابانی، کاکایی سرسیاه، چاخ لق، شاهین، اردک سرسبز و باکلان هستند.
خزندگان و دوزیستان
در مجموع ۱۳ گونه دوزیست و خزنده در منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران شناسایی شده است که شامل یک گونه دوزیست، یک گونه لاک‌پشت و پنج گونه مارمولک و شش گونه مار است.
عدم وجود منابع آبی در منطقه سبب شده دوزیستان از تنوع بسیار کمی در این منطقه برخوردار باشند و تنها قورباغه مردابی در این ناحیه زیست می‌کند. لاک‌پشت مهمیزدار نیز تنها گونه لاک پشت شناسایی شده در این عرصه است که کاملا به زیستگاه‌های خشکی وابسته بوده و مناطق تپه ماهوری استپی را ترجیح می‌دهد.
آگامای صخره‌زی فلس‌درشت، جکوی دم‌کند، جکوی سنگی تیغه‌دار، سوسمار مارچشم و بزمجه بیابانی نیز از گونه‌های شناسایی شده در این عرصه هستند که به راسته مارمولک‌ها و سوسماران تعلق دارند. کورمار سلیمانی، قمچه مار، مار پلنگی و شترمار شیرازی از جمله مارهای غیرسمی منطقه و افعی و مار جعفری و مار شاخدار در زمره مارهای سمی منطقه یاد شده هستند.
تعارضات و تهدیدهای منطقه
وجود تعارضات و مستثنیات متعدد، جاده‌های خاکی و آسفالته موجود، معدن سرب و روی مهدی‌آباد مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده منطقه به شمار می‌روند.
قابلیت‌های منطقه
نقاط دیدنی، چشم‌انداز‌ها و مناظر طبیعی این منطقه، وجود حیوانات با ارزش و حمایت شده‌ای چون آهو، جبیر و پرندگان نادر و كمیابی مانند زاغ بور و هوبره با ارزش بین‌المللی‌شان بر اهمیت این اكوسیستم كویری افزوده است. گیاهان و جانوران موجود در منطقه حفاظت‌شده كه به نحو مطلوبی خود را با شرایط سخت كویری تطابق داده‌اند می‌توانند به‌عنوان نمونه مورد مطالعه و تحقیق مراكز آموزشی و تحقیقاتی قرار گیرند. در پایان ذكر این نكته ضروری است كه علیرغم وجود تعداد زیادی از آبادی‌ها و چاه‌های كشاورزی در منطقه این مسئله در روند حفاظت تاثیر منفی چندانی نداشته كه این امر را باید مرهون همراهی و همدلی مردم و فرهنگ غنی و شناخت عمیق آنها نسبت به حفاظت از گونه‌های وحش دانست.
ارتفاعات مهم منطقه
منطقه حفاظت‌شده کالمند-بهادران را مجموعه‌ای از كوه‌ها و دره‌های بزرگ و كوچك مشرف به تپه ماهورهای گوناگون تشکیل داده است كه به دشت‌های وسیع و همواری ختم می‌شوند. بیش از نیمی از وسعت منطقه را نقاط دشتی و مابقی را نقاط كوهستانی و ارتفاعات صعب العبور پوشانده است.
- منطقه كالمند: از نظر عوارض طبیعی و پستی و بلندی، منطقه كالمند دارای شیب ملایمی بوده كه به دشت‌های سیلابی و تپه ماهورهای كوچك و پراكنده منتهی می‌شود. در دشت‌های وسیع منطقه، خاك از نوع شنی با پوشش سنگی و تپه ماهورها و ارتفاعات صخره‌ای است.
- منطقه بهادران: بهادران را بخش‌ها و دشت‌های همواری تشکیل داده است كه در برخی نقاط به كفه‌هایی ختم می‌شوند و به مقدار كم پشته‌های شنی و تپه ماهورهایی در آن مشاهده می‌شود و بقیه نقاط را ارتفاعات كوهستانی و دره‌های گوناگون پوشانده است.
برنامه‌های حفاظتی
- اسارت، انتقال و رهاسازی سر ریز جمعیت حیات وحش به‌خصوص آهوان برای كاهش خسارت وارده به كشاورزان مستعد استان یا خارج از استان.
- استفاده از نقطه نظرات و دیدگاه‌های تشكل مردمی در رابطه با حفاظت از گونه‌ها.
- ارتقا فرهنگ زیست محیطی از طریق كارهای ترویجی و آموزشی.
- تقویت نیروهای همیار محیط‌زیست كه این برنامه چند سالی است به مورد اجرا گذاشته و گسترش آن موجب استفاده از نیروهای مردمی و دوستدار طبیعت است.
