جنوب ایران که به تصرف انگلیسی ها درآمد، فقط یک اتفاق سیاسی یا نظامی نیفتاد. زبان و معماری منطقه هم از این تسلط بیگانگان تاثیر گرفت و حالا اگر گذارتان به این منطقه بیفتد، می توانید ده ها اثر تاریخی از تسلط انگلیسی ها، پرتقالی ها و آمد و شد هندی ها ببینید.
یکی از این بازمانده های خارجی در جنوب ایران، كنسولگری انگلیس معروف به «عمارت كوتی» است. بنایی كه در ضلع جنوب غربی بافت قدیم بوشهر و در محله كوتی قرار دارد و محله هم به دلیل وجود همین بنا، به این نام خوانده می شود. محله کوتی از محله های بزرگ و قدیمی بوشهر به حساب می آید و قسمت زیادی از آن در امتداد ساحل دریا قرار دارد.
معماری این محله دفاعی است تا دزدان دریایی نتوانند به منطقه نفوذ کنند. بنابراین، گشت و گذار در محله کوتی شما را یاد سرزمین قلعه ها خواهد انداخت. اهمیت کوتی در بوشهر قدیم به حدی بود که بیشتر مراکز تجاری، فرهنگی و نمادهای زندگی مدرن آن دوران، در این محله ساخته شده بود.
سه حیاط و یک عمارت
عمارت كوتی از سه حیاط غربی، شرقی و شمال شرقی تشكیل شده و در هر كدام از حیاط ها اتاق هایی در یك و دو طبقه با كاربری های مشخص، ساخته شده است.
پلان معماری اتاق های حیاط غربی كه در دو طبقه (همكف و اول) ساخته شد، «U» شكل است و در سه جهت شمال، جنوب و شرق اتاق ها، طارمه قرار داشته و بین ستون های طارمه ها، آفتابگردان چوبی تخت به كار رفته بود. از اتاق های حیاط غربی به عنوان دفتركار پرسنل كنسولگری انگلیس استفاده می شد.
در حیاط غربی، كف اتاق های طبقه همكف با اندود ساروچ و كف اتاق های طبقه اول با اندود گچ فرش شده و سقف آنها با تیرهای چندل پوشانده شده است.
در برخی اتاق ها به علت بلندی طول اتاق از تیرهای چوبی قطور كه به تیرهای باربر (حمال) معروف هستند، برای اتصال تیرهای چوبی بین دو سقف به یكدیگر استفاده شده است.
از تزئینات هنری به كار رفته در اتاق های حیاط غربی به این موارد می توان اشاره كرد: استفاده از شیشه های رنگی در بازشوها ( درها، پنجره ها، گنجه ها)، هنر گچبری در حاشیه اتاق های ضلع شمالی به شكل نقوش گل و بوته و ساقه های گردان، به كاربردن كاشی های نقش دار رنگی در ابعاد 10*10 سانتیمتر در اطراف بخاری های اتاق های طبقه اول، و همچنین از تزئینات گچبری به سبك اروپایی به دور ستون ها طارمه ضلع جنوبی همراه با پخ در جهات مختلف آنها.
در حیاط شرقی كه پشت (سمت شرق) حیاط غربی قرار دارد و از نظر وسعت و مساحت بزرگ تر از حیاط غربی است، اتاق ها در یك طبقه (همكف) طراحی شده و از حیاط برای پاركینگ وسایل نقلیه (كالسكه و ماشین) استفاده می شده است.
کلیسایی در دل خانه
در ضلع جنوب حیاط شرقی، كلیسای مستطیل شكل كوچكی با سقف بلند قرار داشته كه به كلیسای (عیسی، ظهور مسیح) شهرت داشته و توسط رالف نارمن شارب در سال 1911 میلادی ساخته شده است.
در این كلیسای كوچك یك طبقه كه به كارمندان و افسران انگلیسی اختصاص داشته و از معماری زیبایی برخوردار بوده، از بازشوهای ( پنجره ها) ظریف، با شیشه های رنگی، قوس تزئینی شاخ بزی بین دیوارها و بالای پنجره ها و چراغ های چوبی زیبایی در گوشه های دیوارها به عنوان تزئینات داخلی استفاده شده است. بر سر در ورودی ضلع جنوبی كتیبه ای نصب بوده كه نام كلیسا به زبان فارسی و انگلیسی بر روی آن نوشته شده بود.
حیاط شمال شرقی نسبت به دو حیاط دیگر كوچكتر است. اتاق ها در سه جهت حیاط و یك طبقه ساخته شده و از آنها به عنوان انباری، اتاق نگهبانان و رانندگان استفاده می شده است. در ضلع شمال غربی بنا سرویس های بهداشتی (خزینه، چاه و حوضخانه، دستشویی ) قرار داشته و دو اتاق یك طبقه، برای كار پزشكان در نظر گرفته شده بود.
كف هر سه حیاط با اندود سیمان پوشانده شده و ارتباط طبقات به یكدیگر توسط سه نوع راه پله، یك دوم در گردش، یك طرفه و دو طرفه انجام می گرفت. زمین بازی تنیسی در خارج محوطه عمارت و در سمت غرب قرار داشته و آب انبار بزرگی در خارج حیاط كنسولگری بریتانیا و در سمت شرق برای استفاده ساكنین ساخته شده بود.
مسیر مقامات و رجال
ورود و خروج افراد از طریق چهار در كه در چهار جهت شمال، غرب، شرق و جنوب قرار داشته، انجام می گرفت. از در شمالی، كه نسبتاً بزرگ است و امروز نیز وجود دارد، برای رفت و آمد وسایل نقلیه، و از در غربی كه دو ستون دایره شكل سنگی در دو سمت آن قرار دارد برای آمد و شد مقامات عالی رتبه انگلیسی استفاده می شده و در دو طرف در غربی از داخل، دو اتاق یك طبقه برای كنترل ورود و خروج افراد ساخته شده بود. در جنوبی كه كلیسا را به خارج متصل می ساخت، این امكان را به وجود می آورد كه افراد بدون عبور از سایر قسمت های ساختمان، به كلیسا رفت و آمد كنند و در شرق حیاط نیز یك در تخته ای كوچك قرار داشت.
سرنوشت کنسولگری پیر
با ملی شدن صنعت نفت ایران و رفتن انگلیسی ها از بوشهر، ساختمان این عمارت برای مدتی به عنوان اداره امور دارایی و اقتصاد و سپس اداره كشاورزی از آن استفاده شد. در هنگام جنگ تحمیلی، مهاجران جنگی در این ساختمان اسكان داده شدند. با تمام این ها، عمارت کوتی در 5 تیرماه 1380 ه ش به شماره 3995 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسید. زمانی که خیلی دیر بود و به همین دلیل بنا تا امروز آسیب های زیادی را متحمل شده است.
