«واللهُ سبحانَه مبتدئٌ بالحُکم بَین العِبادِ فیما تَسافَکُوا مِن الدِّماءِ یومَ القیامه»؛ خداوند در روز قیامت قبل از رسیدگی اعمال بندگان، نسبت به خونهای ناحق ریخته شده داوری خواهد کرد.
همه انسانها دارای حقوق مختص به خود هستند و رعایت حقوق مشروع آنها الزامی است. خداوند برای آنان حقوقی معین فرموده چرا که با عدم رعایت حقوق، کرامت انسانی مخدوش می شود. در نهج البلاغه نیز، بر رعایت این مهم تأکید شده است. چند نمونه از مراحلی که می توان در مورد رعایت حقوق انسانها بدان اشاره نمود به قرار زیراست:
حق حیات
از آیه «لَقَد کَرَّمنَا» (اسراء/آیه 70) استفاده می شود که انسانها دارای حق حیات بوده و دیگران مکلف به رعایت آن هستند؛ البته تا زمانی که این کرامت را با انجام جرم و جنایت مخدوش نسازد. این امر مورد قبول همه ادیان الهی است.
«کاری که برتر از توانایی زن است به او وامگذار، که زن گلِ بهاری است، نه پهلوانی سخت کوش.... بپرهیز از غیرت نشان دادن بیجا که درستکار را به بیمار دلی، و پاکدامن را به بدگمانی رساند.»
اهمیت این حق به اندازه ای است که علی علیه السلام می فرماید: «از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) دو کتاب به ارث بردم: کتاب خدا و کتابی در غلاف شمشیرم». پرسیدند: ای امیر مومنان! چیست آن کتابی که در غلاف شمشیر داری؟ فرمود: «هر کس غیر قاتل را بکشد یا غیر ضاربش را بزند، لعنت خدا بر او باد». حضرت با این بیان، کاربرد شمشیر را در جایی مجاز می دانند که به قتل بیگناهی منجر نشود؛ به همین سبب در فرمان مشهور خویش به مالک اشتر می فرمایند: «از خونریزی بپرهیز، و از خون ناحق پروا کن، که هیچ چیز همانند خون ناحق، کیفر الهی را نزدیک و مجازات را بزرگ نمی کند و نابودی نعمت ها را سرعت نمی بخشد و زوال حکومت را نزدیک نمی گرداند.
ایشان صرفاً به بیان حرمت نپرداخته، بلکه آثار وضعی-اجتماعی آن را به مالک اشتر گوشزد کرده اند. حضرت، در ادامه همین سخن به کیفر روز قیامت اشاره می کنند:
«واللهُ سبحانَه مبتدئٌ بالحُکم بَین العِبادِ فیما تَسافَکُوا مِن الدِّماءِ یومَ القیامه»؛ خداوند در روز قیامت قبل از رسیدگی اعمال بندگان، نسبت به خون های ناحق ریخته شده داوری خواهد کرد.
این بخش از سخنان امام علیه السلام، از اهمیت فراوان حق حیات حکایت دارد؛ زیرا نخستین مسأله مورد رسیدگی در روز قیامت خواهد بود.
پرهیز از تجاوز به حقوق دیگران
حضرت علی (علیه السلام) ضمن توصیه همگان به پرهیز از تجاوز به حقوق دیگران، می فرمایند:
«لا یُعابُ المرءُ بِتأخیرِ حَقِّه، إنّما یُعابُ مَن أَخَذَ ما لیسَ لَه»؛ مرد را سرزنش نکنند که چرا حقش را با تأخیر میگیرد، بلکه سرزنش در آنجا است که آنچه حقش نیست بگیرد.
از منظر نهج البلاغه، یکی از مظاهر تجاوز به حقوق دیگران، مردم آزاری است. لذا در فرازهایی از این کتاب شریف، از مردم آزاری به مذمت یاد شده است:
«طوبی لِمَن... عَزَلَ عَن النّاسِ شَرُّه»؛ خوشا به حال کسی که آزار او به مردم نمیرسد. و «فَالمُسلِمُ مَن سَلُمَ المُسلمونَ مِن لِسانِه و یَدِه إلّا بِالحَقِّ، و لا یَحِلُّ أذی المُسلِمِ إلّا بِما یَجِبُ»؛ مسلمان کسی است که مسلمانان از زبان و دست او آزاری نبینند مگر آنجا که حق باشد و آزار مسلمین روا نیست جز در آنچه که واجب باشد.
حقوق زنان
مسأله حقوق زنان با ظرافت خاصی در نهج البلاغه مطرح شده است. مانند: فراهم آوردن زمینه های حفظ عفاف، فراهم آوردن زمینه های حفظ فرهنگ حجاب، واگذاری کارهای متناسب با روان بانوان به آنها، پرداخت مخارج خانواده توسط مرد و....
حضرت امیر علیه السلام، کاربرد شمشیر را در جایی مجاز میدانند که به قتل بیگناهی منجر نشود؛ به همین سبب در فرمان مالک اشتر میفرمایند: «از خونریزی بپرهیز، و از خون ناحق پروا کن»
حضرت در نامه معروف خود به امام مجتبی (علیه السلام) بر رعایت حقوق زنان و پاسداشت «کرامت انسانی» آنها تأکید کرده و می فرمایند:
«کاری که برتر از توانایی زن است به او وامگذار، که زن گلِ بهاری است، نه پهلوانی سخت کوش، مبادا در گرامی داشتن زن زیاده روی کنی که او را به طمع ورزی کشانده برای دیگران (به ناحق) شفاعت نماید. بپرهیز از غیرت نشان دادن بیجا که درستکار را به بیمار دلی، و پاکدامن را به بدگمانی رساند.»
ایشان همچنین در رعایت حقوق و شرایط زنان در آغاز جنگ صفین به لشکریان خود فرمودند:
«زنان را با آزار دادن تحریک نکنید، هر چند آبروی شما را بریزند، یا امیران شما را دشنام دهند، که آنان در نیروی بدنی و روانی و اندیشه کم توانند. در روزگاری که زنان مشرک بودند مأمور بودیم دست از آزارشان برداریم و در جاهلیت اگر مردی با سنگ یا چوب دستی به زنی حمله می کرد، او و فرزندانش را سرزنش می کردند.»
سخن پایانی
امام علی(علیه السلام) انسان را موجود با کرامت و در عین حال وابسته به خدا می داند. همین اصول است که باید حاکم بر ساختار حقوق وی هم باشد. از منظر علی(علیه السلام) و در دوره حکومت علوی، حق حیات، اصلی ترین حق بشر، به بهترین شکل پاسداری می شود، اصل آزادی نه در حرف بلکه در عمل به اجرا درمی آید و ایشان بستر مناسب اجرای آنرا در یک حکومت دینی به خوبی ترسیم می کند.
منابع:
- نهج البلاغه، نامه ٣١، ٥٣؛ حکمت ١٥٧، ١٢٣؛ خطبه ١٦٧
- حقوق بشر از دیدگاه اسلام، عبدالله جوادی آملی
- صحیفه الامام رضا علیه السلام، به كوشش محمد باقر موحدی ابطحی
- دانشنامه امام علی(ع)، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی
