سد تأخیری شاه عباسی یکی از نمونه‌های عالی خلاقیت، دوراندیشی و سخت‌کوشی ایرانی است. این سد ۲۵ متری که در میان مردم محلی به طاق عباسی معروف است، یک نمونه بی‌نظیر توسعه پایدار محسوب می‌شود.
کمتر کسی پیدا می‌شود که از جاذبه‌های تاریخی یزد شنیده باشد و نام طاق شاه عباسی طبس به گوشش نخورده باشد. بنایی که شاید دیدنی‌ترین اثر تاریخی طبس به شمار بیاید و یکی از جاذبه‌های فراموش نشدنی استان یزد که چندین لقب تکرار نشدنی را همراه خود دارد. طاق شاه عباسی پر رکوردترین بنای تاریخی ایران است! سدی با ۶۰ متر ارتفاع که نه تنها لقب قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین سد قوسی جهان را با خود یدک می‌کشد، بلکه به مدت ۵۵۰ سال هم به‌عنوان بلندترین سد در جهان شناخته می‌شد، اما سد شاه عباسی یک لقب دیگر هم دارد که هنوز هیچ سدی موفق به تصاحب آن نشده است: نازکترین سد جهان که به خاطر عرض تاج یک متری‌اش به این نام شناخته می‌شود.
جغرافیای سد شاه عباسی طبس
برای دیدن طاق شاه عباسی که به سد شاه عباسی هم معروف است، باید به روستای ۷۰۰ ساله خرو و در فاصله ۲۷ کیلومتری شهر طبس جایی در نزدیکی چشمه آبگرم مرتضی علی (ع) سفر کنید. بالاتر از این چشمه، دره تنگی وجود دارد که در آن طاق شاه عباسی بنا شده است. قدمت این طاق را به دوره صفویه نسبت می‌دهند و معتقدند که سنگ‌نگاره‌های بز کوهی که بر آن حک شده‌اند، نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است. عده‌ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می‌دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره‌های طاق دعا می‌کنند.
روش کار سد شاه عباسی طبس
ایرانیان در دره‌های تنگ، سدها را روی طاق‌های آجری احداث می‌کردند که بدین‌‌ترتیب نیاز به سیستم انحراف در حین احداث مرتفع می‌شد. این روش خلاقانه با کارکرد کاهش بیشینه سیلاب در سد عباسی ترکیب شده است. سیلاب‌ها با دوره بازگشت ۱۰ سال از زیر طاق به صورت آزادانه عبور می‌کنند. در سیلاب‌های بزرگ‌تر، مقداری از حجم سیلاب در پشت سد ذخیره می‌شود، به این ترتیب طی صدها سال، سد عباسی، شهر طبس را در مقابل سیلاب‌های رودخانه نهرین حفاظت کرده است.
با توجه به اینکه به علت موقعیت خروجی سد، رسوب در پشت سد ذخیره نمی‌شود، می‌توان انتظار داشت برای هزاران سال، این سازه بی‌نظیر بدون نیاز به تعمیر و نگهداری و مدیریت، کارکرد اصلی خود را به انجام برساند.
نکته مهم آن است که اگر امروز بر اساس آخرین دستاوردهای مهندسی سد و سیلاب، سدی برای کنترل سیلاب رودخانه نهرین احداث شود، مشخصات آن بسیار به سد عباسی نزدیک خواهد بود.
ساختار سد شاه عباسی طبس
طاق‌بند در قسمت پایین شامل طاقی است آجری که پاکار آن بر کوه‌های سنگی دو طرف رودخانه قرار دارد و بلندای طاق تا زیر تیزه آن ۱۷ متر و بلندای آن ۳۰ متر تخمین زده می‌شود که این طاق قدیمی‌ترین بخش بناست که دو قسمتی بودن بنا از نظر زمان ایجاد آن به خصوص از طرف پشت طاق‌بند به خوبی قابل مشاهده است.
نکته جالب در این طاق چگونگی قرار گرفتن آجرهای آن است که به پهنای معینی محدود نشده، بلکه به صورت شعاعی تا بدنه کوه ادامه یافته و طاقی با مقاومت بسیار زیاد به وجود آورده است و قسمت بالای بند هم که با قلوه سنگ ساخته شده، سومین مرحله مرمت یا ایجاد بند است.
در قسمت بالا، بند حالت قوسی به خود گرفته تا بتواند در پهنای بیشتر دهانه‌ی دره در برابر فشار آب مقاومت بیشتری کند و این نکته یکی از راه‌حل‌های قابل توجهی است که معماران ایرانی با درک صحیح از مقاومت مصالح و مقاومت شکلی بناها آن را دریافته و به‌کار گرفته‌اند که احتمالا بازسازی‌های آخر به دستور شاه عباس انجام شده است.
در كنار اين سد نقش چند بز روی سنگ حک شده است. اين سنگ‌نگاره‌ها نمادی از درخواست فراوانی آب، زایندگی و فراوانی نعمت است و عده‌ای هم این بزها را نمادی از فرشتگانی می‌دانند که برای نگهبانی آب، افزایش و فراوانی نعمت بر دیواره‌های طاق دعا می‌کنند. قدمت اين سنگ‌نگاره‌ها مشخص نيست، ولی كارشناسان قدمت آن را بيش از ۷۰۰۰ سال می‌دانند.
چشمه آبگرم مرتضی علی طبس
اگر گذارتان به طبس و روستای خرو افتاد، بعد از تماشای این سد جالب و شگفت‌انگیز حتما سری هم به چشمه دیدنی مرتضی علی بزنید که شما را بیشتر غافلگیر خواهد کرد.
این چشمه در آن واحد دو بخش سرد و گرم دارد که به موازات یکدیگر جریان پیدا می‌کنند. به این معنی که یک سمت چشمه سرد و سمت دیگر آن گرم است و شما با قدم زدن در آن می‌توانید یک پای خود را در آب سرد چشمه و پای دیگرتان را در آب گرم فرو کنید.
دلیل این اتفاق آن است که آب گرم چشمه از دیواره سمت راست به داخل رودخانه می‌ریزد و همین موضوع اختلاف دمایی را در چشمه ایجاد می‌کند که گاهی به ۱۰ درجه هم می‌رسد! غلظت بیشتر آب گرم و تفاوت ساختاری آن با آب سرد جاری در کف رودخانه باعث می‌شود این آب‌ها تا مسافت حدود سیصد متری بستر رودخانه هم پیش بروند، در حالی که به طور کامل با هم مخلوط نشده‌اند و در بستر رودخانه قابل تفکیک هستند! به این ترتیب می‌بینید که در یک طرف رودخانه آب سرد و در طرف دیگر آب گرم جریان دارد.
برای رسیدن به آبگرم مرتضی علی باید از شهر طبس بگذرید و بعد، حدود پنج کیلومتر را با پای پیاده طی کنید که بیشتر این مسیر از داخل آب می‌گذرد. در طول راه، دیواره‌های بلند دره مانندی در دو طرف همراهی‌تان می‌کنند که روی آنها حفره‌های کوچک و بزرگ با نظم خاصی قرار گرفته‌اند. بعضی از این حفره‌ها، چشمه‌های جوشان آب هستند که بزرگ‌ترین‌شان به حمام مرتضی علی معروف شده است.
