پارک ملی تندوره یکی از بزرگ‌ترین مناطق حفاظت شده ایران است که می‌توان پلنگ ایرانی را در آن یافت. این منطقه با طبیعت بکر و زیبای خود زیستگاه جانوران و رویشگاه گیاهان زینتی و دارویی بسیاری است.
موقعیت جغرافیایی
پارک ملی تندوره در شمال خراسان و نزدیک ترکمنستان در ۳۷ درجه و ۲۹ دقیقه تا ۳۷ درجه و ۳۳ دقیقه عرض جغرافیایی و ۵۸ درجه و ۳۳ دقیقه تا ۵۸ درجه و ۵۴ دقیقه طول جغرافیایی واقع شده است. بر اساس تقسیم‌بندی مجموعه تندوره در شهرستان درگز و در حوزه آبریز هریرود و کشف‌رود و زیرحوزه رودخانه درونگر قرار گرفته است. پارک ملی تندوره که زمانی تفرجگاه و محل تفریح مردم درگز و قوچان بود، از زیباترین و عمیق‌ترین دره‌های ژرف و پر شیب و تپه ماهورها بهره‌مند است و از بهترین زیستگاه‌های جانوران وحشی به ویژه قوچ و میش اوریال است که چنانچه صبح زود یا غروب در این منطقه باشید گله‌های کل و بز در حال چرا را می‌توانید ببینید.
راه‌های دسترسی
راه دسترسی به پارک ملی تندوره مسیر قوچان – درگز است که از سه نقطه می‌توان به پارک دسترسی پیدا کرد.
- قریه اینچه کیکانلو (واقع بر سر راه درگز - قوچان) تا پاسگاه شکر آب (جنوب پارک) ۱۰ کیلومتر.
- از درگز تا پاسگاه چهلمیر (شرق پارک) ۳۰ کیلومتر.
- از نوخندان تا زیارتگاه بابانستان (شمال پارک) ۱۲ کیلومتر.
ویژگی‌ها
مرتفع‌ترین نقطه این منطقه قله قنبرعلی در جنوب محدوده به ارتفاع ۲۵۸۶ متر است و پست‌ترین نقطه با ارتفاع ۸۸۴ متر در بخش شمالی محدوده قرار دارد.
پارک ملی تندوره به علت قرار گرفتن روی ارتفاعات کپه داغ در جنوب و غرب، تأثیر پذیر بودن از کویر قره قوم و جلگه پست درگز از سمت شمال دارای دو نوع آب و هوای متفاوت است. قسمت‌های جنوبی و غربی پارک به علت وجود ارتفاعات بلند و تحت تأثیر توده‌های هوایی مدیترانه‌ای دارای آب و هوائی نسبتا سرد و رطوبت بیشتر و قسمت‌های شمالی تحت تأثیر آب و هوای گرم و خشک کویر قره قوم و جلگه پست درگز دارای آب و هوایی نسبتا گرم و دارای رطوبت کمتر است.
این منطقه فاقد مراکز جمعیتی است و تنها پاسگاه‌های محیط بانی چهلمیر، بابانستان، شکراب، تیوان، درونگر، چرلاق و زیارتگاه علی بلاغ در آن قرار دارند. در داخل پارک در ایامی که ریزش‌های جوی وجود ندارد، می‌توان از تنها راه ارتباطی داخل پارک استفاده کرد که محیط بانی چهلمیر را به شکرآب وصل می‌کند.
تندوره از نظر منابع آبی فاقد رودخانه‌های مهم است و قسمت اعظم منابع آب منطقه را چشمه‌ها تشکیل می‌دهند. حدود ۳۱ چشمه و ۸ حلقه چاه نیز در منطقه وجود دارد چشمه‌های چهلمیر، بید، رجبه، ادانه، قره نهه، مدخان، باش تپه، ایدلق، قره لوکه، کلاشک، توغی، تندوره، چرلاق و رف سو از مهم‌ترین چشمه‌های منطقه به شمار می‌روند.
میزان بارندگی سالانه‌اش حدود ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر و توزیع بارندگی در فصول مختلف بسیار متفاوت است. درجه حرارت در زمستان تا ۲۰- درجه می‌رسد و حداقل ۴ ماه از سال در این منطقه برف وجود دارد. بیشتر حجم باران در فصل بهار رخ می‌دهد. آبدهی چشمه‌های منطقه چشمگیر نبوده و تنها چشمه‌های چهلمیر و چرلاق به طور نسبی دارای آبدهی بیشتری در مقایسه با سایر چشمه‌ها هستند.
شکل خاص زیستی، ساختمان خاک، تغییرات ارتفاع، میزان بارش و شکل آن و نوسانات و گرما سبب گردیده پوشش گیاهی متنوعی در این ناحیه دیده شود. پارک ملی تندروره از نظر ذخایر طبیعی و حیاتی، تنوع زیستی و نمونه‌های حیات وحش (قوچ و میش اوریال) و پدیده‌های ارضی و دیگر ویژگی‌های خاص در نوع خود پارکی ممتاز است.
منطقه دارای ساختاری کوهستانی با مورفولوژی نامنظم بوده و کوه‌ها از سیمایی بهم ریخته برخوردار است. این پارک از یک سری کوه‌های مرتفع و متصل به هم تشکیل شده است و رشته‌کوه مشخصی ندارد.
تاریخچه
پارک ملی تندوره (تندور که طندور تلفظ می‌شود اسم کردی به معنای تنور هست) با مساحت ۷۳۴۳۵ هکتار در بهمن ماه سال ۱۳۴۷ به‌عنوان منطقه حفاظت تندوره قرق شد و در اسفند ماه سال ۱۳۴۸ به پارک وحش تندوره تغییر نام یافت. در خرداد ماه سال ۱۳۵۰ قسمتی از شرق (ناحیه مجاور گردنه الله‌اکبر) حذف و در بهمن ماه سال ۱۳۵۳ به‌عنوان پارک ملی شناخته شد. در حال حاضر مساحت پارک ملی تندوره ۳۵,۵۴۰ هکتار و مساحت منطقه حفاظت شده تندوره ۹,۲۵۰ هکتار است.
پارک ملی تندوره از نظر تاریخی نیز حایز اهمیت بوده و در گذشته نه چندان دور راه ارتباطی درگز به قوچان از این منطقه می‌گذشته است. در این منطقه بازمانده‌های سکونت در ادوار گذشته به چشم می‌خورد که از آن جمله می‌توان به آثار باقیمانده از دژی قدیمی به نام قلعه رجبه اشاره کرد که بنا بر مشهور قدمت آن به قبل از اسلام بر می‌گردد.
حیات وحش
جانوران
از ۷ گونه گربه‌سان ایران ۵ گونه یعنی پلنگ ایرانی، گربه جنگلی، گربه دشتی، گربه پالاس و سیاه‌گوش اورآسیا در این منطقه زندگی می‌کنند. ایران مهم‌ترین زیستگاه پلنگ در خاورمیانه است. تندوره محل زندگی چند گونه حیوان نادر مخصوصا پلنگ ایرانی است. به‌طوری که در سال ۱۳۷۰ تعداد ۱۳۴ قلاده پلنگ در آن دیده شد و جمعیت آن در سال ۱۳۸۷ نزدیک به ۶۰ قلاده برآورد می‌شود. تعدادی از پلنگ‌های معروف که با گردنبند ردیاب ماهواره‌ای و قلاده‌گذاری شده در منطقه حضور دارند با اسامی بردیا، برنا و برزو شناخته می‌شوند و حتی طبق گفته محیط‌بانان منطقه برنا و بردیا جفت‌گیری کرده‌اند.
طعمه اصلی پلنگ کل و بز است. از سمداران منطقه هم می‌توان به بز وحشی که گله‌های ۱۰۰-۱۵۰ رأسی آن در ارتفاعات منطقه دیده می‌شود و گوسفند وحشی اشاره کرد که از گونه قوچ و میش اوریال و خالص‌ترین نژاد این گونه در ایران است. شمار قوچ و میش‌های پارک را در سال ۱۳۵۶ حدود ۶۰۰۰ رأس برآورد کرده‌اند و اکنون جمعیت گوسفندان وحشی پارک بالغ بر ۴۰۰۰ رأس است.
گراز از دیگر حیوانات پارک است که به تعداد زیاد در مناطق مختلف به‌ویژه شمال پارک زیست می‌کند. گرگ هم در قسمت‌های نسبتا کم‌ارتفاع پارک و محدوده‌های مشرف بر روستاهای اطراف به صورت منفرد یا دسته‌های ۲ تا ۵ قلاده‌ای دیده می‌شود و در فصل زمستان بیشتر از قوچ و میش و کل و بز و در تابستان بیشتر از گله گوسفندان اهلی تغذیه می‌کند. روباه قرمز، شغال، سمور سنگی، کفتار، رودک و انواع جوندگان همچون خرگوش بی‌دم و تشی از دیگر پستانداران این منطقه‌اند.
پارک ملی تندوره از نظر تنوع گونه‌های پرندگان بسیار غنی است. پرندگان بیشتر در نواحی پست و حاشیه‌ای پارک و داخل دره‌ها و نزدیک به چشمه‌سارها دیده می‌شوند. کورکور، سارگپه پابلند، عقاب دشتی، عقاب شاهی، عقاب طلایی، کرکس، هما، لیل، کوکر، مرغ حق، شبگرد بلوچی، بادخورک معمولی، بادخورک کوهی، زنبورخور معمولی، هدهد، چکاوک طوقی، پپت خاکی و سنگ‌چشم دم‌سرخ گروهی از پرندگان مهاجر به پارک را تشکیل می‌دهند. تعدادی از گونه‌های مهم بومی منطقه عبارتند از دلیجه، کبک، تیهو، قرقاول، بلدرچین معمولی، کبوتر چاهی، قمری، یاکریم، چکاوک شاخ‌دار، چکاوک آسمانی، دم‌جنبانک ابلق، قرقی، سسک، سار، زاغی، کلاغ گردن‌بور، کلاغ ابلق، الیکایی، توکای سیاه، زردپره کوهی، زردپره مزرعه، انواع جغد و سهره سینه‌سرخ.
خزندگان این پارک هم شامل ۹ گونه مار غیر سمی، ۴ گونه مار نیمه سمی، ۵ گونه مار سمی، ۶ گونه سوسمار و لاک‌پشت می‌شوند.
کفچه مار، دال، قرقاول بال‌سفید و هما از گونه‌های در خطر انقراض تندوره محسوب می‌شوند.
گیاهان
پوشش گیاهی در پارک ملی تندوره سیمای متفاوتی به خود می‌گیرد. دامنه کوه‌های بلند به ویژه بلندی‌های میانی پارک و کوهپایه‌ها و شیب‌های بر آفتاب پوشیده از درمنه و همراه با انواع گونه‌های علفی است. شیب‌های تند پوشش تنک و درختچه و درخت دارد. پارک ملی تندوره را می‌توان بهشت گیاهان دارویی نامید. آن‌طور که تأمین ذخیره بذر و تحقیق و پژوهش در زمینه گونه‌های گیاهی در این منطقه انجام می‌شود.
تاکنون ۳۷۳ گونه از ۶۰ تیره در این پارک شناسایی شده است. اورس، انجیر، بید، نسترن، گوجه وحشی، کرکو، درمنه، گون، کلاه میرحسن، باریجه، آنقوزه،کندل، زیره سیاه، کتان وحشی، آویشن، انواع گرامینه، آلبالوی وحشی، شیر خشت، زرشک، انواع گیاهان یکساله مرتعی و گیاهان با ارزش دارویی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی این پارک است.
عوامل تهدیدکننده منطقه
پارک ملی تندوره به لطف کوهستانی و صعب‌العبور بودنش تاکنون بکر باقی مانده و به‌واسطه سیمای طبیعی خود یکی از زیباترین بخش‌های طبیعت دست‌نخورده ایران است.
احداث جاده و تفرجگاه در منطقه، در صورت عدم مطالعات کارشناسی شده از عوامل تهدید منطقه است. هر چند برخی کارشناسان از اساس با ایجاد تفرجگاه در منطقه مخالف بوده و آن را زمینه‌ساز از بین‌رفتن گونه‌های جانوری و گیاهی و سیمای طبیعی دست‌نخورده آن می‌دانند. به عقیده اینان با ساخت تفرجگاه و احداث جاده، ضرورتا تاسیسات سرویس بهداشتی، دفع زباله و فاضلاب، امکانات محوطه و پارکینگ مراکز اقامتی و تفریحی ایجاد می‌شود و عواقب جبران‌ناپذیری از جمله ایجاد تنش برای حیات وحش و تخریب منطقه با حضور بیشتر مردم، هدر دادن منابع آبی منطقه، افزایش راه‌های دسترسی و راحت‌تر و نزدیک‌تر کردن شکارچیان، تلف شدن حیوانات در جاده و تعارض ساختمان‌ها با سیمای طبیعی منطقه را به دنبال خواهد داشت. ساختارهای انسان ساخته باید با منظره طبیعی منطقه همخوانی داشته و در حداقل خود و از افق دید خارج باشند. در حال حاضر تفرجگاه چشمه چهلمیر ایجاد شده و تفرجگاه علی‌بلاغ و چرلاق نیز به‌زودی در این منطقه احداث می‌شود.
فنس‌کشی نشدن پارک ملی تندوره یکی دیگر از عواملی است که می‌تواند تهدیدی برای حیات جانوری پارک باشد. هجوم حیوانات وحشی (گراز، آهو، قوچ و حتی پلنگ) به مزارع و باغات روستاییان علاوه بر وارد کردن زیان به کشاورزان، این حیوانات را در معرض شکار قرار می‌دهد.
