رجعت در ادبیات شیعه چه معنایی دارد؟ چه افرادی رجعت خواهند کرد؟ آیا مسیحیان و یهودیان نیز رجعت می کنند؟ آیا بازگشت حضرت عیسی (ع) نیز نوعی رجعت است؟جعت در لغت به معنى بازگشت و در اصطلاح به معنى «بازگشت گروهى از مومنان خالص و عده اى از کفار و منافقان فاجر محض پیش از قیامت و بعد از ظهور امام زمان علیه السلام به این جهان» است
رجعت در لغت به معنى بازگشت و در اصطلاح به معنى «بازگشت گروهى از مومنان خالص و عده اى از کفار و منافقان فاجر محض پیش از قیامت و بعد از ظهور امام زمان علیه السلام به این جهان» است.
بنابر نقل علامه مجلسی و به تصریح سیدمرتضی، شیعه امامیه بر آن است که خداوند در زمان ظهور حضرت مهدى(عج)، گروهى از مومنان را بر مى انگیزد تا از ظهور دولت حق بهره برده و به ثواب نصرت و یارى آن حضرت نائل گردند و نیز گروهى از دشمنان را برگردانده تا از آنان انتقام گرفته شود و مومنان از آن و ظهور دولت حق و برتری اهل حق خشنود شوند.
اعتقاد به رجعت از باورهای ضروری و تردید ناپذیر شیعه است [حسینی، سید عبدالله؛ داستانهائى از بازگشت ائمه علیهم السلام به این دنیا، بیتا ص 4]؛ که بر آیات متعدد قرآن و احادیث معصومین (علیهم السلام) استوار می باشد. علامه مجلسی بیش از 200 روایت در این رابطه آورده است.
بنابر روایات، رجعت از روزهای بزرگ و مهم عالم است که از آن در قرآن به «ایام الله» [= روزهای خدا] یاد شده است؛
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ایام الله سه روز است: روز قیام قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) روز رجعت و روز قیامت.»
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «از ما نیست کسی که به رجعت ما ایمان نداشته باشد.»
آثار متعددی تا کنون درباره رجعت به رشته تحریر درآمده که برای نمونه و مطالعه بیشتر علاقه مندان می توان به کتاب رجعت علامه مجلسی، الشیعه و الرجعه نوشته مرحوم آیت الله طبسی، دوره شکوهمند رجعت حجه الاسلام محمدرضا اکبری و رجعت نوشته حجه السلام محمدرضا ضمیری اشاره کرد.
فلسفه وقوع رجعت
بطورکلی رجعت کنندگان به دو دسته تقسیم میشوند:
1. انسانهائی که نهایت ایمان را درک نموده اند بطوریکه لیاقت حضور در دولت حق و جهانی را دارند. این عده یا در حکومت جهانی منجی بشریت به عزت دنیایی نیز می رسند و یا اینکه در جهت استقرار حکومت جهانی حق به فوز شهادت نائل می شوند.
2. کفار و دشمنانی که گناهان و صدمات بی شماری را به اهل ایمان وارد کرده اند و در کفر و نفاق به نهایت خود رسیده باشند. این عده مجازات و حدود الهی را بعد از قیام جهانی منجی و قبل از عذاب قیامت دریافت می کنند.
با توجه به اینکه رجعت جنبه همگانى ندارد و مختص به رهبران اصلی هدایت و کفر و پیروان خاص ایشان در بحبوحه سرنوشت سازترین زمانها یعنی آخرالزمان صورت می گیرد، دلیل وقوع رجعت را اینگونه میتوان بیان کرد:
مظلومیت معصومین (علیهم السلام) و مومنان حقیقی به حدی بوده است که باید برای دفاع از آن به این دنیا باز گردند.
1. تحقق وعده الهی در پیروزی نهائی مستضعفین.
2. توفیق خداوند به مومنان حقیقی برای برپائی حکومت عدل جهانی.
3. کفر و عناد دشمنان اصلی و پایهگزاران موثر در انحراف بشریت به حدی است که باید به جهانیان معرفی شده و مجازات شوند.
4. نشان دادن بطلان و هدررفتن تمام فعالیتهای مشرکانه و منافقانه به سران آن.
5. انتقام از ظالمین خاصی مثل یزید و اصحابش و چشیدن عذاب دنیائی قبل از عذاب آخرت.
مراحل رجعت
1. رجعت مقدماتی و محدود
در این مقطع که به آستانه ظهور امام زمان علیه السلام رخ می دهد جمعی از یاران امام زمان علیه السلام ظهور می کنند که حلقه 313 نفری فرماندهان عصر ظهور را تشکیل می دهند. در ابن دوره غیر از اینان فرد دیگری چه از خوبان و بدان رجعت نمی کند.
2. دوره رجعت
در این دوره که صدها سال پس از ظهور امام زمان علیه السلام و با پایان یافتن حکومت آن امام همام علیه السلام رخ می دهد، رجعت عمومی رجعت کنندگان اتفاق می افتد. علی بن ابراهیم با سندی صحیح از امام صادق (ع), روایت می کند که فرمود: و لا یرجع الا من محض الایمان محضا او محض الکفر محضا: بازنمی گردد جز کسانی که خالصا ایمان آورده یا کفر ورزیده اند.
به تصریح روایات این دوره با رجعت سیدالشهدا علیه السلام برای غسل دادن امام زمان علیه السلام آغاز می شود. امام صادق علیه السلام میفرماید: نخستین کسی که زمین برای او شکافته میشود و روی زمین باز میگردد، حسین بن علی علیه السلام است و به قدری حکومت میکند که از کثرت سن ابروهایش روی دیدگانش میریزد.
در تفسیر عیاشی ذیل آیه شریفه «ثم رددنا لکم الکره علیه» از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: مقصود از زنده شدن دوباره امام حسین علیه السلام و هفتاد نفر از اصحابش در عصر امام زمان علیه السلام است، در حالی که کلاهخودهای طلایی بر سر دارند و به مردم رجعت و زنده شدن دوباره حضرت حسین علیه السلام را اطلاع می دهند تا مومنان به شک و شبهه نیفتند و این در حالی است که حضرت مهدی علیه السلام در میان مردم است. هنگامی که همه مومنان، امام حسین علیه السلام را شناختند و تأیید کردند که او حسین علیه السلام است، رحلت حضرت مهدی علیه السلام فرا خواهد رسید. آنگاه امام حسین علیه السلام وی را غسل و کفن و حنوط می کند.
رجعت کنندگان
براساس روایات، گروه پیامبران (علیهم السلام)، امامان معصوم (علیهم السلام)، مؤمنان خالص و نیز کفار خالص، جزء کسانی اند که در زمان رجعت، به این دنیا باز می‌گردند:
الف روایاتی که بطور عام از بازگشت پیامبران و ائمه (علیهم السلام) سخن به میان آورده اند مثل کلام امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه إِنَّا لَنَنصُرُ رُسُلَنَا وَالَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَیوْمَ یقُومُ الْأَشْهَاد. حضرت فرمود: به خدا سوگندد این آیه در زمان رجعت عملی خواهند شد آیا نمی‌دانید که پیامبران (علیهم السلام) در دنیا یاری نشدند و کشته شدند و نیز ائمه (علیهم السلام) کشته شدند اما این یاری و پیروزی در رجعت تحقق خواهند یافت.
ب روایاتی که با ذکر عدد، رجعت انبیاء را یاد آور شده است. امام صادق (علیه السلام) میفرماید: هنگامی که امام حسین (علیه السلام) همراه با یاران شهیدش رجعت می‌کنند، هفتاد نفر از پیامبران نیز با او رجعت می‌نمایند چنانکه با موسی بن عمران هفتاد نفر از پیامبران همراه بودند.
ج روایاتی که بطور خاص از رجعت بعضی از پیامبران و امامان (علیهم السلام) با ذکر نام آنان، سخن به میان آورده‌اند. امام صادق (علیه السلام) میفرماید: «همانا دانیال و یونس (علیهما السلام) هر دو در زمان رجعت امیرالمؤمین (علیه السلام) به دنیا باز می‌گردند و اقرار به رسالت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) می‌نمایند و همراه آنان هفتاد نفر برانگیخته میشوند».
امام زین العابدین (علیه السلام) میفرماید: یرجع الیکم بینکم و امیرالمؤمنین و الائمه؛ پیامبر شما و امیرالمؤمنین و امامان معصوم (علیه السلام) به سوی شما مجدداً باز میگردد.
د) روایاتی که از بازگشت افراد صالح از امت‌های گذشته و امت اسلام، خبر داده‌اند. براساس این روایات که عناوین رجعتکنندگان البته چندان قطعی به نظر نمیرسد از میان امت‌های پیشین رجعت اصحاب کهف و مؤمن آل‌فرعون نام برده شده است. همچنین از میان اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) و ائمه (علیهم السلام) افرادی مثل سلمان فارسی، مقدار، مالک اشتر، ابو دجانه انصاری، مفضل بن عمر، عبدالله بن شریک عامری، اسماعیل بن جعفر (علیه السلام)، حارث، عقیل، جبیر و... نام برده شده است.
گروهى از یاوران حضرت بقیه‌الله (عج) زنانى هستند که خداوند به برکت ظهور امام زمان (عج) آنها را زنده خواهد کرد و بار دیگر به دنیا رجعت خواهند کرد.
در منابع معتبر اسلامى نام سیزده زن یاد مى‌شود که به هنگام ظهور قائم آل محمد (صلى الله علیه و آله وسلم) زنده خواهند شد و در لشکر امام زمان (عج) به مداواى مجروحان جنگى و سرپرستى بیماران خواهند پرداخت.
طبرى در دلایل الامامه، از مفضل بن عمر نقل کرده که امام صادق فرمود: همراه قائم (آل محمد صلى الله علیه و آله وسلم) سیزده زن خواهند بود. گفتم آنها را براى چه کارى مى‌خواهد؟ فرمود: به مداواى مجروحان پرداخته، سرپرستى بیماران را به عهده خواهند گرفت. عرض کردم: نام آنها را بفرمایید. فرمود: قنواء، دختر رشید هجری، ام ایمن، حبابه والبیه، سمیه، مادر عمار یاسر، زبیده ام خالد احمسیه، ام سعید حنفیه، صیانه ماشطه، ام خالد جهنیه.
همان‌طور که مشاهده میشود در هیچ‌یک از روایات یادشده صحبتی از رجعت پیروان ادیان غیر از اسلام بعد از ظهور اسلام به چشم نمی‌خورد.
و اما بازگشت مسیح علیه‌السلام
حضرت مسیح علیه‌السلام بنا بر اعتقاد همه مسلمان اعم از شیعه و سنی نه به صلیب کشیده شد و نه او را کشتند بلکه خداوند او را به آسمان برد و از آن زمان تاکنون زنده است و پس از ظهور حضرت مهدی علیه‌السلام به زمین بازخواهد گشت.
رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله وسلم) فرمود:
- «حضرت عیسى(علیه‌السلام) نازل میشود، امیر مسلمانان حضرت مهدى (علیه‌السلام) میفرماید: بفرما براى ما نماز بخوان.
عیسى (علیه‌السلام) میفرماید: برخى از شما بر برخى دیگر امیر هستید و این لطف و کرامّت خداوند بر این اُمّت است».
«حضرت مهدى و حضرت عیسى (علیهماالسلام) اجتماع می‌کنند، چون وقت نماز فرامی‌رسد حضرت مهدى (علیه‌السلام) خطاب به حضرت عیسى (علیه‌السلام) میفرماید: بفرمایید جلو ـ براى اقامه نماز. - حضرت عیسى (علیه‌السلام) میفرماید: شما براى نماز شایسته‌تر هستید، آنگاه حضرت عیسى اقتدا میکند و نماز را پشت سر او می‌خواند».
به استناد روایاتی که در کتاب‌هایی مانند مهدی منتظر علیه‌السلام نوشته آیت‌الله خراسانی، عصر ظهور نوشته حجه الاسلام علی کورانی دسته‌بندی و مرتب‌شده‌اند به‌خوبی میتوان مشاهده کرد بازگشت حضرت مسیح علیه‌السلام چند ماه بعد از ظهور امام زمان علیه‌السلام رخ می‌دهد و به هنگامی ست که در کنار دریاچه طبریه با سپاه سفیانی رود رو میشود. از این بازگشت هرگز تعبیر به رجعت نشده است چون رجعت تنها درباره آنها مصداق می‌یابد که یک‌بار مرگ را تجربه کرده باشند.
علاوه بر آن، بازگشت حضرت مسیح علیه‌السلام به‌تصریح تمام روایات تنهاست و در هیچ روایتی صحبت از بازگشت دیگر افراد به همراه این پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله به میان نیامده است.
جمع‌بندی و خلاصه مطالب
1. رجعت تنها برای مؤمنان و کافران محض اتفاق می‌افتد.
2. تنها خداوند متعال و اولیا علیهم‌السلام از اسامی رجعت کنندگان اطلاع کنند و اطلاعات ما حتی با استفاده از روایات در این رابطه بسیار محدود و اجمالی است.
3. بازگشت و نه رجعت حضرت مسیح علیه‌السلام چند ماه بعد از ظهور و آغاز قیام امام زمان علیه‌السلام و به‌تنهایی است.
4. دوره رجعت با وفات امام عصر علیه‌السلام و رجعت امام حسین علیه‌السلام آغاز میشود و بقیه رجعت کنندگان بعد از ایشان رجعت می‌کنند.
5. هیچ مسیحی و یهودی‌ای که اسلام را نپذیرفته باشد، رجعت نخواهد کرد.
*دکتر حمید محمدی صبور؛ دکترای تاریخ و تمدن اسلام
