بازار شیخ الملکوکی ملایر با پیشینی تاریخی یادگاری از دوره قاجار است. این بازار با معماری خاص خود یکی از جاذبه‌های گردشگری شهر ملایر محسوب می‌شود.
پیشینه
قدمت این بازار به دوره قاجاریه می‌رسد. این بازار در دوره قاجاريه و حکومت شيخ الملوک (شيخ محمدعلی ميرزا دولتشاه، فرزند فتحعليشاه و بانی شهر ملاير) بر ملاير توسط نامبرده ساخته شده است (حدود سال ۱۲۶۳ قمری). بازار اصلی در دوره شیخ‌الملوک بنا شده ولی افرادی چون مهرعلیخان و ابوالقاسم خان نوری و میرفتاح آن راگسترش داده‌اند.
ساختار بازار
مجموعه تاريخی بازار ملاير مشتمل بر يک بازار اصلی و دو بازار فرعی و تعدادی تيمچه و سرا در بافت قديمی شهر واقع شده است. قسمت‌های مختلف مجموعه بازار شامل راسته شیخ‌الملوک، بازار خان، بازار مهر علیخان، بازار کفاش‌ها، سرای میرفتاح، سرای خان، چهارسوق بزرگ و کوچک بازار و زورخانه بابک (تیمچه) می‌شود. در قسمت انتهایی و شمال‌شرقی بازارخان کاروانسرای خان قرار دارد. در دوره قاجاریه حوضی در وسط مهمانسرا بوده و در قسمت شمال‌غربی این سرا برف‌انداز واقع شده که اختصاص به ریختن برف‌های بام داشته است.
بازار قدیمی ملایر به شیوه خطی و ارگانیک ساخته شده و دارای در ورودی است. بخش اصلی بازار مشتمل بر يک راسته اصلی و طولانی در جهت شمالی‌جنوبی و يک راسته کوچک‌تر در جهت غربی‌شرقی است که اين دو محل در محل چهارسوق گنبددار بزرگ و مرتفعی همديگر را قطع می‌کنند. چهار قسمت اصلی اين بازار به چهار محله شهر منتهى مى‌شود و ورودی اصلی آن از جهت خيابانی است که به بروجرد معروف است.
سبک و شيوه معماری بازار ملاير تقريبا شبيه ديگر بازارهای تاريخی ايران از جمله بازار اراک است (هر چند در مقياس کوچک‌تر). سبک معماری این بازار اصیل و سنتی است و سخت تحت تاثیر الگوی بازارهای دوره صفویه و زندیه همچون بازار وکیل قرار گرفته است. پوشش سقف تمام قسمت‌های بازار دارای طاق‌های ضربی و گنبدی آجری است و نورگیرهایی در سرتاسر آن و در دو طرف حجره‌ها تعبیه شده است.
قسمت‌هايی از پوشش قديمی بازار به ويژه در قسمت ورودی اصلی خراب شده است و نورگيرها نيز عموما از حالت اصلی خارج شده و در بعضی از قسمت‌ها الحاقات نازیبایی به بازار صورت گرفته که به اصالت آن صدمه وارد کرده است.
دو بازار فرعی مجموعه عبارتند از يک بازار کوچک که به موازات شاخه شمالی‌جنوبی بازار اصلی جريان داشته و در ابتدا و انتها به بازار بزرگ مرتبط می‌شود. بازار ديگر از مقابل ورودی اصلی مسجد شيخ‌الملوک شروع شده و با انحناهايی به بازار بزرگ متصل می‌شود. در مجموعه بازار ملاير چندين تيمچه و سرا وجود دارد که تعدادی از آنها از جمله سرای خان، سرای مهر عليخان و سرای لحاف‌دوزها از ارزش بيشتری برخوردار است. تيمچه با ارزشی نيز در شاخه غربی بازار قرار دارد که پوشش گنبدی آن بزرگ‌ترين گنبد بازار است. اين تيمچه امروزه با تغييراتی به زورخانه تبديل شده است. از معمارى ويژه‌اى برخوردار است. يکى از تيمچه‌ها به بازار اصلى متصل است.
دو کاروانسرا نیز در راسته بازار جود دارد که عبارت‌اند از:
کاروانسرای میرفتاح که به کاروانسرای حلاج ها معروف است و در غرب راسته اصلی بازار ملایر قرار دارد و با دالانی با طاق ضربی به آن متصل شده است.
دیگری کاروانسرای شیخ الملوکی است که در شمال غرف راسته اصلی بازار ملایر واقع شده و قدیمی ترین کاروانسرای این بازار بوده و در حال تخریب است.
شرایط کنونی بازار
بازارها از جمله جاذبه‌های گردشگری محسوب می‌شوند که در جهت حفظ و مرمت آنها باید تلاش کرد و این امر مستلزم تلاشی جمعی است. نصب تابلوها، کرکره‌های معکوس و غیره موجب آسیب‌رسانی به بافت بازار شده که نیازمند طرح جامع برای رسیدگی به آنها است. وضعیت برق بازار می‌تواند حادثه ایجاد کند، زیرا بازارها به لحاظ فضای مغازه‌ها شرایطی قابل اشتعال دارند. بازار ملایر در سال ۱۳۵۵ با شماره ۱۲۸۶/۳ در فهرست آثار ملی و تاریخی ایران به ثبت رسیده است.
