بادگیر چپقی سیرجان، یکی از منحصر به فردترین بادگیرهای ایران

بادگیر چپقی سیرجان یکی از منحصربه‌فردترین بادگیرهای ایران و جهان است. این بادگیر در دوران پهلوی اول و به تقلید از دودکش‌ها و هواکش‌های کشتی‌های قدیمی ساخته شده‌ است.

سیرجان کرمان در کنار تمام جذابیت‌هایش، یک ویژگی منحصر به فرد دارد که در هیچ جای دیگر ایران مشابهش را نمی بینید، چپق هایی رو به آسمان! این چپق‌ها البته با چپق‌هایی که قدیمی‌ها دود می‌کردند تفاوت زیادی دارد. آنها بادگیرهایی هستند که با آجر و ملات ساخته شده‌اند. بنای قديمی که از آن به‌عنوان بادگير چپقی نام می‌‌بريم در واقع باقيمانده يک خانه قديمی به نام خانه آقاسيد علی‌‌اصغر رضوی است که در شهر سيرجان واقع است. اين بادگير از آثار دوران پهلوی است که به لحاظ ارزش‌های فرهنگی و هنری که تلفيقی از معماری و صنعت است، بنا شده است. بادگير مشهور با شبکه‌های هندسی منظم آن که در زير بادگير قرار دارد، روی فضاهای مستطيل شکل شمالی–شرقی قرار گرفته که هوای اطراف را با عبور از کانال‌های تهويه به درون فضاها که در واقع تابستان‌نشين خانه بوده، می‌فرستاده است. اين بادگير از آثار منحصر به فرد معماری است و گفته شده که ملهم از دودکش کشتي‌های قديمی بوده است. از جمله تزئينات به‌کار رفته در بنا مجموعه لوله‌های چپقی شکل بادگير است که دهانه آنها به چهار جهت باز است. بدنه خارجی لوله های بادگير با قطعات کوچک آجرهای هندسی شش ضلعی تزئين شده است.

سید علی‌اصغر رضوی یکی از پزشکان شهرستان سیرجان در دوره پهلوی اول بوده که حالا بادگیرهای خانه‌اش در بلوار دکتر صادقی، کوچه حاج رشید به عنوان یک میراث ملی شناخته شده و در تاریخ ۷ مهر ۱۳۸۱ با شماره ۶۴۶۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

برج بادگیر چیست؟

بادگیر برج‌هایی هستند که برای تهویه بر بام خانه‌ها ساخته می‌شود. بادگیر را همچنین بالای آب انبارها و دهانه معدن‌ها برای تهویه می‌سازند. در خانه‌ها هوای خنک از بادگیر، که نوع ابتدایی تهویه مطبوع به شمار می‌رود، به اتاق‌های طبقه همکف یا زیرزمین‌ها فرستاده می‌شود. بادگیر از عناصر و سمبل‌های معماری ایرانی هستند، ولی امروزه در بسیاری از کشورهای خاورمیانه استفاده می‌شوند. استفاده از بادگیر از سال‌های بسیار قدیم در ایران متداول بوده است. بادگیرها با اشکال مختلف در شهرهای مرکزی و جنوب ایران ساخته شده که هر کدام بر حسب ارتفاع و جهت باد مطلوب طراحی و اجرا شده‌اند. تا قبل از اختراع کولر برقی و گسترش آن در شهرهای مختلف، از بادگیر در ابنیه مختلف مسکونی، مذهبی و خدماتی استفاده می‌شده است و هنوز هم می‌توان باقیمانده این بادگیرها را در اقلیم گرم و مرطوب جنوب در شهرهایی مانند بندر عباس، بندر لنگه، قشم، بوشهر و اقلیم گرم خشک نواحی مرکزی مانند کرمان، نایین، یزد، طبس، کاشان، سمنان، اصفهان و حتی نواحی جنوب شهر تهران مشاهده کرد.

معماری بادگیر

بادگیر معمولا چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانه آن چند سوراخ تعبیه شده‌ است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده‌ است، به چند بخش تقسیم می‌شود. معماران محلی برای ساختن بادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاص داده‌اند با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می‌چینند تا به ارتفاع معینی برسد. سپس بالای این تنوره‌ها چهار دیواره را دو چوب به شکل ضربدر «×» می‌گذارند. به گونه‌ای که دو سمت هر چوب در دو زاویه مقطع قرار بگیرد و سپس دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تا پنج و دو دهم متر بالا می‌آوردند. سپس در قسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتی‌متر، روی تنور را تا ارتفاع معینی می‌چینند. ارتفاع این تیغه‌ها ۴۰ سانتی‌متر بلندتر از سایر دیوارهاست.

بادگیر در ساختمان‌هایی که دسترسی کمی به باد دارد می‌تواند باد بالای بام را به ساختمان بیاورد (سرمایش) در بافت‌های متراکم با ساختمان‌های کوتاه دسترسی یکایک ساختمان‌ها به باد امری دشوار است، زیرا ساختمان‌های رو به باد مانع دسترسی ساختمانهای پشت به باد می‌گردند.

اولین بادگیرها در یزد و کرمان خودنمایی کردند. سیستم کاری بادگیرها به این نحو است که هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می‌کشند و با تشت‌های آبی که درون آن‌ها تعبیه شده، هوا را خنک و سبک می‌کنند و به داخل خانه هدایت می‌کنند. بادگیر اعظم بازار برزگ کرمان، بادگیر باغ دولت‌آباد یزد، بادگیر چپقی سیرجان و بادگیرهای بندرعباس، بندرلنگه، قشم و سیستان از دیدنی‌ترین بادگیرهای ایران هستند.

شهر تاریخی یزد به شهر بادگیرها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد و نوع بادگیر است. در این شهر، مرتفع‌ترین بادگیر جهان یعنی بادگیر باغ دولت‌آباد به ارتفاع ۳۳٫۳۵ متر وجود دارد. بادگیرهای شهر کرمان و کاشان، زابل و بندر لافت و بندرلنگه و بندرعباس در هرمزگان نیز از بادگیرهای دیدنی ایران محسوب می‌شوند.

در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار یا هشت طرفه هستند، ولی بر عکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیرها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، بادهای کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می‌وزد و اهالی مجبورند که بادگیرهای خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، بادهای کویری کمتر جریان دارد و می‌توان بادگیرهای مرتفع چند طرفه احداث نمود.

انواع بادگیرها در ایران

بادگیرهای ایران به طور کلی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

   بادگیرهای اردکانی

   بادگیرهای کرمانی

   بادگیرهای یزدی

• بادگیر اردکانی: این نوع بادگیر بیشتر در منطقه اردکان (یزد) دیده می‌شود و بنای آن نسبت به سایر انواع بادگیرها، تا حدی ساده و از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه است. به همین دلیل ممکن است برای هر اتاقی یک بادگیر بسازند.
   
• بادگیر کرمانی: بادگیر کرمانی که ساده و نقریبا محقر است، به خانه‌های طبقه متوسط و پایین اختصاص دارد. ساختن این نوع بادگیر، از عهده هر بنایی بر می‌آید و مصالح عمده آن بیشتر خشت و گل است. کار این بادگیر تا حدودی نسبت به بادگیر اردکانی دقیق‌تر و ایده‌آل‌تر است، زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای گرم و آلوده از طرف دیگر می‌شود. ضمنا بادگیر بیشتر آب انبارها را نیز به‌صورت بادگیر کرمانی درست می‌کنند تا از یک سمت آن، هوای خوش و مطبوع به سطح آب برسد و از طرف دیگرش، هوای گرم به بیرون برود.
   
• بادگیر یزدی: بادگیر یزدی که از سایر بادگیرها بزرگتر است، معمولا چهار یا هشت طرفه ساخته می‌شود و به همین لحاظ این نوع بادگیر را در برخی مناطق، «بادگیر چهار طرفه» یا «چهار سویه» هم می‌نامند. البته ساختمان آن از نظر معماری، از سایر بادگیرها، مشکل‌تر و پیچیده‌تر بوده و ارتفاع آن معمولا زیاد است.
   

بادگیر چپقی سیرجان

 بادگیر چپقی سیرجان در کرمان تنها بادگیر متفاوت نسبت به دیگر بادگیرهای جهان از نظر معماری است. ماجرای ساخت این بادگیرهای چپقی، به کشف معمار آنها، سید مهدی شجاعی برمی‌گردد. او که در یک سفر دریایی متوجه تهویه خوب استراحتگاه کشتی شده بود، با کمی دقت متوجه فرم خاص دودکش‌های کشتی شد و نتیجه گرفت اگر آنها را در بادگیرهای خانگی استفاده کند، می‌تواند هوای خنک‌تری را به داخل خانه بکشاند.

بادگیر تشکیل شده است از برجکی تقریبا مرتفع‏‌تر از جاهای دیگر خانه در روی بام. عموما بادگیرها روی قسمتی از خانه‌های کویری به نام حوضخانه بنا می‌شده‌اند. حوضخانه ایوانی کوچک بوده است که در انتهای اتاقهای تابستانی هر عمارت قرار داشته است اتاقهای تابستانی تشکیل شده اند از اتاقهایی با ابعاد بزرگ و درهای زیاد گاهی اوقات تا ۵ در، به دلیل جریان یافتن هوا در آنها که در انتهای آنها حوضخانه بود.

حوضخانه به شکل فضای رابط میان حیاط خانه و اتاقهای تابستانی است. در میان این فضا، حوض کوچکی بود و دلیل نامگذاری این فضا نیز به علت وجود این حوض در میان این فضا بود.

بادگیرها دقیقا در بالای این حوض قرار دارند، ولی از طریق منافذی که دارند جریان هوا را به روی آب حوض هدایت می‌کنند. بادگیر معمولا چهارگوش است و در دیوارهای چهارگانه آن چند سوراخ تعبیه شده‌ است. درون بادگیر با تیغه‌ها و جدارهایی که از خشت یا چوب و خشت ساخته شده‌ است، به چند بخش تقسیم می‌شود.

سفرنامه‌نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس، کرمان، بم و زاهدان نام برده‌اند، کاریز و بادگیر و خانه‌های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است هر سه کلمه به‌صورت معرب به زبان عربی نیز راه یافته قنات - بادجیر و قبه و قبعه معرب‌های فارسی کلمات فوق هستند.

بادگیرهای چپقی اما به جای فضای مکعبی شکل خارجی، چند لوله‌ خم زانویی دارند که با شبکه‌های هندسی منظمی به هم مرتبطند و باد را از جهت‌های مختلف به خانه هدایت می‌کنند. البته زیبایی این بادگیرهای چپقی فقط به خاطر فرم خاص آنها نیست. بدنه خارجی لوله‌های بادگیر با قطعات کوچک آجرهای هندسی شش ضلعی تزئین شده و جلوه زیبایی به بنا داده است..

نما سازی بادگیر خود از ویژگی‌های خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله‌ی آجر کاری یا گچ بری ساخته می‌شود.