سابقه بازار در کرمان به بیش از ۶۰۰ سال قبل (اواخر دوره‌ی مظفری و تیموری) می‌رسد؛ به طوری که بازارها در راستای شکل‌گیری و گسترش شهر ساختار اولیه‌ی خود را پیدا می‌کنند از این رو بازار اختیاری را به‌عنوان اولین شالوده بازار بزرگ کرمان پی‌ریزی کردند. از آن پس در مقاطع مختلف تاریخی به خصوص صفوی و قاجار قسمت‌های دیگری به آن اضافه شد و نهایتا به شکل‌گیری بازاری منتهی شد که امروز از جهت راسته‌ بودن بزرگ‌ترین بازار کشور به شمار می‌رود.

بازار کرمان که به بازار گنجعلی‌ خان نیز شناخته می‌شود از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم می‌شود. مجموعه‏‌های کرمان از دوره صفویه به بعد همگی در ارتباط با بازار ایجاد شدند و در واقع بازار بخش مهمی در تمامی‏ این مجموعه‏‌ها است. هر بخش آن در زمان یکی از فرمانروایان این شهر ساخته شده و در ایران منحصربه‌فرد و دارای شهرت جهانی است. بازار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوت تشکیل شده و بیش از ۶۰ درصد آثار تاریخی شهر را در خود جای داده است.

در هر قسمت بازار که قدم بگذارید حس عجیب و متفاوتی را تجربه می‌کنید؛ بازار مسگری قدمت و سنتی بودن این مکان را یادآوری می‌کند؛ بازار مظفری عمومی‌ترین جنبه بازار یعنی داد و ستد و خریدهای معمول مردم برای رفع نیازهای روزمره را نشان می‌دهد.

بخش‌های بازار کرمان

بازار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوت چون بازار گنجعلی‌ خان، بازار اختیاری، بازار قیصریه زرگری، بازار مسگرها، بازار کفاش‌‌ها، بازار کلاه‌مال‌‌ها، بازار آهنگری، بازار عزیز، بازار عطاران، بازار مظفری، بازار قدمگاه، بازار قلعه محمود و بازار قلعه تشکیل شده است. از دیگر بخش‌‌های بازار کرمان چهارسوق‌‌هایی است که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط می‌دهد؛ نظیر چهارسوق گنجعلی‌ خان که محل تقاطع دو راسته بازار است و در گذشته یکی از پرترافیک‌ترین نقاط تجاری شهر کرمان بوده است.

بازار نقارخانه

در نخستین قدم از میدان ارگ با دهانه بزرگ بازار نقارخانه آغاز می‌شود که دارای سقف و سردری بزرگ و بلند و مزین به کاشیکاری و دارای چند اتاق در بالا است. به نظر می‌رسد معماری این قسمت مربوط به اواخر دوره قاجاریه باشد.

بازار گنجعلی‌خان

مجموعه گنجعلی خان که یکی از شاهکارهای معماری ایران و نقطه عطف بازار کرمان است. بنا به اسناد معتبر، این مجموعه روی بازار قدیمی شهر ساخته شده است. این مجموعه‏ از بارزترین نمونه‏‌های معماری دوران صفویه است و در سال‌های ۱۰۰۵ تا ۱۰۲۹ قمری در زمان حکمرانی گنجعلی‏ خان بر کرمان و طبق دستور شاه عباس بنا شد. به همت پسرش، علیمردان‏ خان تکمیل شد، مجموعه‌‏ای زیبا، نفیس و کامل است که‏ اثر استاد سلطان محمد معماری یزدی است. طرح بازار چهارسوقی رفیع و حمامی بسیار بزرگ و عالی با میدان و مدرسه و ضرابخانه و مساجدی چند به همراه آب‌انباری بسیار بزرگ و محکم دارد. کل مجموعه‏ گنجعلی خان وقف امام رضا(ع) و در تولیت آستان قدس‏ رضوی است. این بازار حد فاصل بین چهار سوق و بازار اختیاری و در بخش جنوبی میدان گنجعلی خان قرار گرفته ‌است. در سمت راست این بازار حمام تاریخی و زیبای گنجعلی خان و هجده مغازه وجود دارد و در سمت چپ آن طاق‌نماهایی طراحی شده‌اند که منظره زیبایی را نشان می‌دهند.

چهارسوق گنجعلی‌خان

محل تقاطع دو راسته بازار را چهار سوق می‌گویند. به دلیل برخورد تقاطع دو راسته بازار در محل چهار سوق گنجعلی خان در گذشته این مکان مهم‌ترین و پرترافیک‌ترین نقطه شهر محسوب می‌شد. این چهار سوق جز مجموعه گنجعلیخان است. نمای داخلی این چهار سوق با گچبری جالب و نقاشی‌های با رنگ و روغن با اینکه ۴۰۰ سال از ترسیم آنها می‌گذرد، هنوز زیبایی خود را حفظ کرده‌اند. تا قبل از ورودی معماری جدید و تداخل معماری غربی، گنبدهای بازار به صورت یک باند به هم پیوسته بوده و از مرتفع‌ترین بناهای شهر بعد از مسجد جامع محسوب و از مرتفع‌ترین گنبدهای شهر به شمار می‌آمد.

بازار اختیاری

چهارمین قسمت بازار کرمان که از انتهای بازار جنوبی گنجعلی خان شروع می‌شود و تا اول بازار وکیل امتداد می‌یابد بازار اختیاری است. این بازار کم‌عرض و تنگ را می‌توان قدیمی‌‌ترین بخش بازار محسوب کرد و اهمیتش به دلیل قرار گرفتن بین بازار گنجعلیخان و وکیل است، به‌طوری که از مغرب با بازار گنجعلیخان و از مشرق به بازار وکیل محدود می‌شود. از عناصر موجود در این بخش از بازار می‌توان مسجد چهل‌ستون، کاروانسرای گلشن، سه بازارچه سرداری و در انتهای آن حمام یا چایخانه سنتی وکیل را نام برد.

بازار وکیل کرمان

بازار کرمان از سمت شرق به بازار طولانی و مجموعه وکیل می‌رسد. در انتهای بازار اختیاری و مجموعه وکیل واقع شده‌ است. به دستور محمد اسماعیل خان وکیل المک، حاکم کرمان در ۱۲۸۲ قمری (۱۸۵۶ میلادی) و پسرش مرتضی قلی‌خان وکیل ثانی و اولادش مجموعه بزرگی شامل کاروانسرا، بازار، حمام، مسجد ساخته شده که هنوز هم به نام وکیل خوانده می‌شود و بازار آن از زیباترین بازارهاست. بخش تجاری که بازار وکیل خوانده می‌شود بین مسجد جامع و ارگ قرار گرفته بود. از مهم‌‌ترین عناصر این بازار می‌توان حمام وکیل، کاروانسرای وکیل، مدرسه حیاطی، دو قیصریه (اول و دوم) و مسجد وکیل را نام برد.

بازار مظفری

این بازار از انتهای بازار وکیل شروع و به خیابان میرزارضای کرمانی ختم می‌شود. از پدیده‌های این بخش می‌توان به تکیه (صف) عزاخانه، بازار قدمگاه و مسجد جامع کرمان اشاره کرد. این بازار در سال ۷۵۰ قمری توسط امیر مبارزالدین محمدمظفر بنا شده است. شامل آب انبار، مسجد، مدرسه، تکیه و بازار است. متأسفانه تمامی بناهای این مجموعه به غیر از مسجد جامع مظفری و تکیه (صفه عزاخانه) از بین رفته است.

بازار عزیز

دروازه شمالی شهر قدیم کرمان (دروازه خراسان) پس از طی مسافتی به بازار عزیز می‌رسد. امروز از بازار عزیز جز نامی باقی نماده است. از علل اصلی زوال این بازار احداث خیابان شریعتی از شرق به غرب و قیچی کردن بازار بود که سبب شد این بازار از بین برود.

مجموعه و بازار حاج آقا علی (بازار آهنگری)

این بازار که در گذشته قبل از احداث خیابان شریعتی در امتداد بازار عزیز و پیوسته به آن بود از خیابان شریعتی شروع و به سمت جنوب تا راسته بازار کفاش‌ها امتداد دارد. از مهم‌ترین عناصر مجموعه حاج آقا علی به غیر از بازار می‌توان آب‌ انبار، کاروانسرا و مسجد چهلستون را نام برد.

بازار ارگ

این بخش غربی‌ترین قسمت بازار کرمان است که از میدان ارگ آغاز و به چهارسوق گنجعلیخان ختم می‌شود و مانند مستطیل دور محوطه میدان توحید را محاصره کرده است و به دو بخش فرعی‌تر به نام‌های «بازار نقارخانه» و «بازار سراجی» تقسیم می‌شود. بازار نقاره‌خانه در نخستین قدم از میدان ارگ آغاز می‌شود که دارای سقف بلند و مزین به کاشی‌کاری‌ است و چند اتاق در بالا دارد که در گذشته هنگام غروب برای تعطیل کردن بازار بر روی آن نقاره نواخته می‌شد. بازار سراجی نیز از بازار نقاره‌خانه شروع و به چهار سوق ختم می‌شود؛ این بازار در گذشته محل سراج‌ها و چمدان سازها بوده است.

راسته بازارهای مسگری

در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی میدان گنجعلی ‌خان، راسته مسگری شمالی وجود دارد.

مجموعه و بازار ابراهیم‌خان

پس از بازار کلاه مال‌ها مجموعه و بازار زیبای ابراهیم‌خان قرار دارد. مجموعه‌ای که تمامی شکوه و اعتبار راسته شمالی بازار متعلق به آن است. مجموعه ابراهیم‌خان مشتمل بر مدرسه و خلوت حمام و قیصریه و آب انبار است.

بازار سردار

این بازار به صورت چند بازارچه متقاطع است که با سه راسته اصلی که در حاشیه بازار قرار دارند به بازار اختیاری متصل می‌شود. اکثریت قریب به اتفاق مغازه‌های آن پارچه فروشی است.

راسته جنوبی

قدیمی‌ترین راسته بازار کرمان است. راسته جنوبی بازار کرمان از دروازه جنوبی شهر (دروازه رق‌ آباد یا ریگ‌ آباد) آغاز شده و تا چهارسوق در مرکز بازار امتداد دارد. در گذشته کاروان‌هایی که از جنوب وارد شهر می‌شدند و نیز کاروان‌هایی که از شمال (خراسان) به طرف جنوب می‌رفتند، از این بازار و دروازه آن عبور می‌کردند.

بازار قلعه محمود

اولین بخش از بازار شمالی- جنوبی است و در جنوبی‌ترین بخش آن واقع شده است. به اولین بخش از این بازار ، دروازه ریگ آباد نیز می‌گویند. در گذشته این بازار اهمیت بیشتری داشته و هنوز هم آهنگری‌ها به سبک قدیم در این بخش از بازار به چشم می‌خورند.

بازار قلعه به دلیل نزدیکی به بازار راسته از رونق بیشتری برخوردار است، اما هم اینک تعدادی از مغازه‌‌های بازار قلعه که دورتر از بازار اصلی هستند در دست پارچه‌فروشان خارجی هستند. این بازار از محل دروازه سابق جنوبی کرمان (دروازه رق‌ آباد یا ریگ‌ آباد) در خیابان احمدی شروع می‌شود و به شکل بازار سرپوشیده تا خیابان امام خمینی به سمت شمال امتداد می‌‌یابد. در این بازار بیش از ۱۰۰ مغازه وجود دارد. یکی از عوامل فرسودگی این بازار مغازه‌‌های مخروبه و فرسوده‌‌ای است که به حال خود رها شده‌‌اند.

بازار میدان قلعه

بازار میدان قلعه از جمله قدیمی‌ترین و طویل‌ترین بازارهای کرمان پس از بازار بزرگ است که در محله میدان قلعه قرار دارد. این بازار از خیابان امام خمینی روبه‌روی بازار قلعه محمود شروع و به چهارسوق گنجعلی خان ختم می‌شود. به سبب نزدیکی به بازارهای شرقی غربی اهمیت آن از بازار قلعه محمود بیشتر است و رونق اقتصادی بیشتری دارد.

معماری و ویژگی‌های بازار

بازار کرمان که دوره‌های تاریخی بسیاری را پشت سر گذاشته است. سبک معماری آن بسیار غنی و با ارزش بوده است. این بازار که از دید بسیاری محققان گردشگری بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین بازار ایران است از دیرباز محل خرید و فروش و صادرات و واردات استان بوده است و با توجه به اینکه بر سر راه ادویه و بعد از آن جاده ابریشم قرار داشت نقش بسیار بزرگی در رونق اقتصادی منطقه ایفا می‌کرد؛ پارچه، ظروف مسی و انواع صنایع دستی کرمان به کشورهای چین و هند صادر و از آنجا نیز ادویه و پارچه وارد می‌شد.

در هر یک از این بازارها بناهایی چون مسجد و حمام نیز وجود دارد. صفِ عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان و مسجد چهل‌ستون هر یک مساجدی هستند که با نام بازار اصلی خود نامیده می‌شوند که جزئی از بنای آن هستند. از شکل خاص هر یک از حمام‌‌ها یا مسجدها در بازارهای مختلف می‌توان نوع معماری دوره‌شان را بررسی و به نتایج جالبی رسید. بازار بزرگ کرمان همچنین در اطراف خود بناهای دیگری دارد که هر یک در ارتباط با بازارهای مختلف و در دوران‌ مختلف به وجود آمده‌‌اند. به‌عنوان مثال مجموعه ابراهیم‌خان که از بناهای معروف است شامل مدرسه و مسجد و کاروانسرا و حمام می‌شود یا مجموعه وکیل که در بازار وکیل قرار دارد و مدرسه و مسجد وکیل را در خود دارد. یکی از ویژگی‌‌های دیگر بازار کرمان بازارهایی که به صورت غربی و شرقی این بازار را قطع کرده‌اند که دو بازار قلعه و قلعه محمود در راستای هم و در جهت عمود بر راستای بازار قرار دارند.

چهارسوق‌ها که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط می‌دهد دارای نمای گچ‌بری زیبایی هستند که قدمت آن به ۳۵۰ تا ۴۰۰ سال پیش می‌رسد. این چهارسوق‌ها با گذشت سالیان دراز هنوز، نقاشی‌های زیبای رنگ روغنی خود را حفظ کرده‌اند.

حفاظت از بازار کرمان

بازار کرمان به علت وجود سیستم‌های قدیمی و فرسوده‌ی برق و سازه‌های غیر ایمنی و انبارهای غیراصولی کانون خطر در این شهر به شمار می‌رود. حل این مشکل که تهدیدی جدی برای این آثار باستانی کرمان محسوب می‌شود نیازمند کانال‌زنی برای انتقال کابل‌های برق و مخابرات است که تاکنون سه کانال در بازار بزرگ و قلعه آماده است و کانال‌هایی نیز در بازارهای مس‌گرها و زرگرها اجرا شده است، اما حل این مشکل به صورت اساسی به دلیل بالا بودن هزینه‌های مرمت آثار باستانی و همچنین زمان بر بودن آن نیازمند مشارکت بخش خصوصی و حمایت بخش دولتی است.

بالا آمدن آب‌های زیرزمینی از دیگر مشکلات گریبان گیر این مجموعه و برخی از دیگر آثار تاریخی به‌خصوص مسجد جامع است.

این اثر در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۳۸۵۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.