زهد در نهج البلاغه

1. عوامل رياضت

و ان ظنّت الرعية بك حَيفا فأصحر لهم بعذرك و اعدل عنك ظنونهم باصحارك فان فى ذلك رياضة منك لنفسك و رفقا برعيتك.
در نامه خود به مالك اشتر مى فرمايد: اگر مردم گمان بردند كه در مورد ستمى مرتكب شده اى، دليل كارى را كه كرده اى برايشان توضيح بده و با توضيحات خود گمان آنان را از خود دور كن؛ زيرا كه اين كار هم مايه رياضت و پرورش نفس خودت مى باشد و هم نرمى با مردم است.1

2. كليد رنج

الرغبة مفتاح النصب.
تمایل به دنيا كليد رنج است.2

3. زهد در دنيا

من زهد فى الدنيا، استهان بالمصيبات.
هر كه در دنيا زهد پيشه كند، مصيبت ها را سبك شمارد.3

4. پاداش در ازاى كار خوب

اسهروا عيونكم، و أضمروا بطونكم، و استعملوا أقدامكم، و أنفقوا أموالكم، و خذوا من أجسادكم فجُودوا بها على أنفسكم، و لا تبخلوا بها عنها، فقد قال الله سبحانه: (ان تنصروا الله ينصركم و يثبت أقدامكم) و قال تعالى: (من ذا الذى يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له و له أجر كريم) فلم يستنصركم من ذُلّ، و لم يستقرضكم من قُلّ.
چشمان خود را در شب بيدار نگاه داريد و شكم هاى خود را لاغر سازيد و گام هايتان را به كار گيريد و دارايى هاى خويش را انفاق كنيد و از تن هايتان بگيريد و آن ها را نثار جان هايتان كنيد و در اين بخل نورزيد؛ زيرا خداوند سبحان فرموده است: اگر خدا را يارى كنيد شما را يارى مى كند و گام هاى شما را استوار مى دارد. و فرموده است: كيست كه به خدا وام نيكو دهد كه خدا آن را برايش چندين برابر گرداند و براى او پاداشى ارجمند است. پس، او از سر خوارى و ناتوانى از شما يارى نخواسته و به علت ندارى از شما وام نطلبيده است.4

5. گروگان فضل خداوند

و ان للذكر لاهلا أخذوه من الدنيا بدلا، فلم تشغلهم تجارة و لا بيع عنه، يقطعون به أيام الحياة... قد حَفّت بهم الملائكة، و تنزلت عليهم السكينة، و فتحت لهم أبواب السماء ... يتنسمون بدعائه روح التجاوز رهائن فاقة الى فضله، و أسارى ذلة لعظمته.
همانا ياد خدا را اهلى است كه آن را به جاى دنيا گرفته اند و از اين رو هيچ بازرگانى و هيچ داد و ستدى آنان را از ياد خدا باز نمى دارد، روزهاى زندگى را با ياد خدا مى گذرانند... فرشتگان گرد آنان را گرفته اند و آرامش بر آنان فرود آمده و درهاى آسمان به رويشان گشوده است... با دعاى خود وزيدن نسيم عفو و گذشت را از خداوند مى طلبند، گروگان نياز به فضل و رحمت خدايند و اسير خوارى و فروتنى در برابر عظمت او هستند.5

6. وصف راهيان راه خدا

فى وصف السالك الطريق الى الله سبحانه: قد أحيا عقله، و أمات نفسه، حتى دقّ جليله، و لطف غليظه، و برق له لامع كثير البرق، فأبان له الطريق، و سلك به السبيل.
در وصف رهرو راه خداى سبحان مى فرمايد: خرد و انديشه خويش را زنده كرده و نفسش را ميرانده است، به گونه اى كه پيكرش نحيف و دلش نرم گشسته است. در دلش برقى پرنور درخشيده و راه را برايش روشن ساخته و در پرتو آن راه (حق) را پيموده است.6

7. يارى در زهد

الى عثمان بن حنيف: ألا و ان امامكم قد اكتفى من دنياه بطِمريه، و من طعمه بقرصيه، ألا و انكم لا تقدرون على ذلك، و لكن أعيونى بورع و اجتهاد و عفّة و سداد.
به عثمان به حنيف: همانا پيشوايتان از تمام دنيا به همين دو جامه كهنه و از غذاها به دو قرص نان اكتفا كرده است، آگاه باشيد! شما نمى توانيد چنين باشيد! (مانند من) وليكن مرا در پارسايى و تلاش و پاكدامنى و پيمودن راه صحيح يارى كنيد.7

8. حال زاهدان در دنيا

ان الزاهدين فى الدنيا تبكى قلوبهم و إن ضحكوا، و يشتدّ حزنهم و إن فرحوا و يكثر مقتهم أنفسهم و إن اغتبطوا بما رزقوا.
همانا بى اعتنايان به دنيا، دل هايشان گريان است، هر چند در ظاهر بخندند و اندوهشان سخت است، هر چند اظهار شادى كنند و از نفس هاى خويش بسيار در خشم اند، هر چند از آن چه روزيشان شده شادند..8

9. ثمرات زهد

ازهد فى الدنيا يبصرك الله عوراتها، و لا تغفل فلستَ بمغفول عنك!
دل از دنيا بر كن، تا خداوند تو را به عيب ها و زشتى هاى آن بينا كند و غافل مباش زيرا كه خداوند از تو غافل نيست.9

10. برترين زهد

أفضل الزهد اخفاء الزهد.
برترين زهد، مخفى نگاه داشتن آن است.10

11. زهد و شناخت

فى وصف المأخوذين على العزة فى حال الاحتضار: هو يعض يده ندامة على ما أصحر له عند الموت من أمره، و يزهد فيما كان يرغب فيه أيام عمره، و يتمنّى أن الذى كان يغبطه بها و يحشده عليها قد حازها دونه!
در وصف كسانى كه به ناگاه در چنگال مرگ گرفتار مى شوند، مى فرمايد: او، بر اثر آن چه در هنگام مرگ برايش آشكار شده است، دست خود را از پشيمانى مى گزد و بر آن چه در ايام زندگانى اش بدان مايل بوده بى رغبت مى شود و آرزو مى كند كه اى كاش آن كسى كه حسرت او را مى خورد و بر وى حسادت مى ورزيد، اين اموال را گرد آورده بود نه او!11

فى وصف المأخوذين على العزة فى حال الاحتضار: هو يعض يده ندامة على ما أصحر له عند الموت من أمره، و يزهد فيما كان يرغب فيه أيام عمره، و يتمنّى أن الذى كان يغبطه بها و يحشده عليها قد حازها دونه!
در وصف كسانى كه به ناگاه در چنگال مرگ گرفتار مى شوند، مى فرمايد: او، بر اثر آن چه در هنگام مرگ برايش آشكار شده است، دست خود را از پشيمانى مى گزد و بر آن چه در ايام زندگانى اش بدان مايل بوده بى رغبت مى شود و آرزو مى كند كه اى كاش آن كسى كه حسرت او را مى خورد و بر وى حسادت مى ورزيد، اين اموال را گرد آورده بود نه او!11

12. موجبات آسايش

فى وصف السالك الى الله: تدافعته الابواب الى باب السلامة، و دار الاقامة، و ثبتت رجلاه بطمأنينة بدنه فى قرار الامن و الراحة، بما استعمل قلبه، و أرضى ربه.
در توصيف رهرو راه خدا، مى فرمايد: دروازه ها (و منازل) را يكى پس از ديگرى پشت سر گذاشت تا آن كه به دروازه (و منزل) سلامت و سراى ماندگارى هميشگى رسيد و در جايگاه امنيت و آسايش گام هايش آرام گرفت؛ زيرا كه دلش را به كار واداشت و پروردگارش را خشنود ساخت.12

13. حالات اهل ذكر

لو مثلتهم لعقلك فى مقامهم المحمودة و مجالسهم المشهودة، و قد نشروا دواوين أعمالهم، و فرغوا لمحاسبه أنفسهم على كل صغيرة و كبيرة أمروا بها فقصروا عنها، أو نهوا عنها ففرطوا فيها!
در توصيف اهل ذكر فرمود: اگر آنان را در مقامات پسنديده و مجالسى كه دور هم جمع اند در عالم تعقل مجسم كنى، دفترهاى اعمال خود را باز كرده و براى محاسبه خويشتن نشسته اند (خواهى ديد) آنان به محاسبه خويشتن پرداخته، براى هر عمل كوچك و بزرگى كه دستور به آن داده شده و در انجام آن تقصير نموده اند يا هر عملى كه از آن نهى شده اند، ولى درباره آن تفريط نموده و مسامحه كرده ايد.13

14. زاهد در دنيا و راغب به آخرت

طوبى للزاهدين فى الدنيا، الراغبين فى الاخرة، أولئك قوم اتخذوا الارض بساطا، و ترابها فراشا، و ماءها طيبا، و القرآن شعارا، و الدعاء دثارا، ثم قرضوا الدنيا على منهاج المسيح.
خوشا به حال زاهدان در دنيا و علاقه مندان به آخرت، آن ها كسانى اند كه زمين را فرش خود و خاكش را بستر و آبش را شربت گوارا، و قرآن را همچون لباس زيرين و دعا را مانند جامه رويين براى خود قرار داده اند و بعد طبق روش حضرت مسيح عليه السلام دنيا را به عاريه گرفتند و نسبت به آن بى اعتنا هستند.14

15. بهترين بازدارنده