تکیه معاون الملک ۱۱۴ سال پیش در شهر کرمانشاه، توسط حسین خان معینالرعایا بنا و سپس به همت حسن خان معینالملک تکمیل شد. این مجموعه از سه بخش اصلی حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده و کاشیکاری زیبای آن در جهان بی‌همتا است. همراه ما باشید تا مروری بر تاریخچه و بخش‌های مختلف مجموعه داشته باشیم.
موقعیت جغرافیایی
پیشینه‌ی ساخت تکیه معاونالملک به دوره‌ی قاجار یعنی ۱۱۴ سال پیش بازمی‌گردد. این بنا در خیابان حدادعادل شهر کرمانشاه واقع است که قدیمی‌ها هنوز هم این محله را با نام قدیمی آن یعنی آبشوران می‌شناسند. بنای تکیه اکنون در گودی قرار دارد و برای ورود به آن لازم است تعدادی پله را طی کنید.
تکیه معاونالملک در گذر تاریخ
در سال ۱۳۲۰ هجری قمری یعنی سال ۱۲۸۱ هجری شمسی، حسین خان معینالرعایا (پدربزرگ رحیم معینی کرمانشاهی، شاعر معاصر) بخش حسینه‌ی تکیه معاونالملک را به منظور برگزاری آیین تعزیه و سوگواری شهادت امام حسین (ع) و گرامیداشت واقعه‌ی کربلا در شهر کرمانشاه بنا کرد و در سال ۱۲۸۲ به بهره‌برداری رسید.
گروهی از مشروطه‌خواهان در سال ۱۲۸۸ شمسی این بنای نفیس را که همچون گوهری در غرب ایران می‌درخشید به توپ بستند و آن را ویران کرده و به آتش کشیدند. بعد از این حوادث و همچنین به دنبال ترور حسین خان معینالرعایا، بازسازی تکیه مدت‌ها به تعویق افتاد. بالاخره در سال ۱۳۲۰ شمسی، میرزا حسن خان معاونالملک حسینیه را از برادرانش خریداری و شروع به مرمت آن کرد.
حسن خان در سال ۱۳۲۶ شمسی ساختمان مجاور حسینیه را خرید و بخش‌های زینبیه و عباسیه را بنا کرد تا تکیه بتواند جوابگوی عزاداران باشد. معاونالملک در همان سال تکیه را وقف برگزاری مراسم مذهبی و سوگواری امامان معصوم کرد. او ۲۰ نسخه از وقف‌نامه را برای علمای نجف، قم و کرمانشاه و همچنین خاندان معینی فرستاد. معاونالملک در سال ۱۳۲۷ شمسی از دنیا رفت، وی را در بخش زینبیه‌ی تکیه معاونالملک به خاک سپردند.
اواخر عمر حسن خان با تغییر حکومت قاجار به پهلوی و همین‌طور وضع مالی وی، دوران ویرانی بنا آغاز شد. به این ترتیب سید محمد ميبدی و آقا شیخ محمدهادی جلیلی پیشنهاد کردند برای جلوگیری از تخریب بنا، بخش عباسیه به مدرسه علوم اسلامی تبدیل شود تا فوايد آن را صرف تعمیر بنا کنند. از آن زمان به بعد، عباسیه به مدت ۳۰ سال به صورت مدرسه باقی ماند.
در سال ۱۳۵۲ تکیه معاونالملک به اداره فرهنگ و هنر آن زمان تحویل داده شد و در تاریخ ۱۰ آذر ۱۳۵۴ با شماره ثبت ۹۴۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران ثبت شد.
معماری و کاشیکاری بنا
عمارت تکیه معاونالملک شش متر از سطح زمین پایین‌تر است و بعد از ورود از درب اصلی که در خیابان حداد عادل قرار دارد، باید ۱۷ پله را طی می‌کنید تا وارد صحن ورودی مجموعه شوید. اکنون می‌توانید وارد مجموعه اصلی شوید که از سه بخش تشکیل شده و به ترتیب شامل حسینیه، زینبیه در مرکز و در آخر عباسیه است.
مجموعه‌ی تکیه معاونالملک سه درب ورودی دارد که درب ورودی اصلی به خیابان حداد عادل، درب شمالی به کوچه معاونالملک و درب جنوبی به کوچه ایلخانی مشرف است. کاربرد درب‌های متعدد در این مجموعه در قدیم برای برگزاری بهتر مراسم مذهبی، ورود دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری و جلوگیری از تداخل آن‌ها با یکدیگر بوده است. هم اکنون دو درب شمالی و جنوبی مجموعه بسته است و ورود و خروج بازدیدکنندگان از درب اصلی صورت می‌گیرد.
تکیه معاونالملک بخش زیادی از شهرتش را مدیون کاشیکاری منحصربه‌فرد و استثنائی است که صاحب‌نظران آن را کم‌نظیر و در مواردی بی‌نظیر خوانده‌اند. کاشی‌های زیبای این مجموعه، جلوه‌ای بی‌مانند از پیوند معماری و کاشیکاری است. غنای تصویری در کاشی‌های به کار رفته، تنوع رنگ‌های آن‌ها و تنوع در نوع ساخت و ابعاد کاشی‌ها، تکیه معاونالملک را به یکی از نفیس‌ترین و تماشایی‌ترین بناهای به یادگار مانده از دوران قاجار تبدیل کرده است.
کاشیکاری سقف ورودی حسینیه‌ی تکیه معاونالملک
به باور عده‌ای، این کاشی‌های کم‌نظیر که از رنگ‌های صددرصد طبیعی در ساخت آن‌ها استفاده شده است، بیانگر ارزش هنری تکیه معاونالملک هستند. اما باید گفت معماری زیبا و قابل تحسین بنا را نمی‌توان نادیده گرفت. این بنا قطعه‌های گمشده‌ی هویت ایرانی را در غالب تصاویر و نگاره‌هایی به هم گره می‌زند و سپس به نسل‌های حال و آینده می‌شناساند.
بانی این مکان یعنی مرحوم حسن خان معینی در آن زمان با هزینه‌ی شخصی خود، هنرمندان سرآمد و بنامی را گرد هم آورد تا به این شیوه هنر ایرانی اسلامی را ماندگار کنند؛ هنرمندانی چون استاد محمد بنا، حاج حسن کاشی‌پز تهرانی، سید ابوالقاسم مانی، حسن تهرانی و حسین خطاط.
از نظر موضوعی می‌توان گفت بیشترین حجم این نگاره‌ها را واقعه‌ی عاشورا و حوادث مربوط به آن، روایت‌های مذهبی، قصص قرآنی و داستان‌های ملی و حماسی ایرانی تشکیل داده است. کاشی‌های تکیه بر اساس تکنیک و اجرا به دو گروه کاشی‌های برجسته و کاشی‌های هفت رنگ تقسیم می‌شوند. علاوه بر کاشی‌های نصب شده بر دیوارها، کاشی‌هایی داخل انبارهای تکیه نگهداری می‌شود که اشعار محتشم کاشانی با خط سفید بر زمینه‌ی آبی روی آن‌ها نگاشته شده و مکمل کاشی‌های حسینه است که اکنون جای آن‌ها خالی است.
مشخصات بنا
همان‌طور که اشاره شد این بنا بعد از صحن ورودی، از سه بخش حسینیه، زینبیه و عباسیه تشکیل شده است. اکنون به توضیحی در مورد کاربرد و نگاره‌های موجود بر کاشی‌های هر یک از این بخش‌ها می‌پردازیم.
صحن ورودی
بعد از پایین رفتن از پله‌های مجموعه، فضای ورودی پیش روی شما خواهد بود. در سمت راست پله‌ها، سقاخانه را خواهید دید که به شکل پنج ضلعی است و با کاشی‌های زیبایی تزئین شده است که آب طلبیدن حضرت سکینه از عموی بزرگوار خود حضرت عباس (ع) را به تصویر می‌کشد.
بعد از سقاخانه، زیردالانی قرار دارد که تا سال ۱۳۷۲ راه ورودی کوچه‌ی ایلخانی به سایر کوچه‌ها بوده است. اکنون به‌عنوان مکانی برای پخت نذورات و توزیع آن کاربرد دارد. در کنار زیردالان، حمام حسن خان قرار دارد.
اتاق های طبقه فوقانی صحن ورودی تکیه معاونالملک
دو مغازه که اکنون کاربری خود را از دست داده‌اند در انتهای این ضلع قرار گرفته‌اند. طبقه‌ی فوقانی، طبق توافق بین خانواده‌ی معاون‌الملك و میراث فرهنگی به منظور برپايی كلاس‌های قرائت قرآن و مراسم سوگواری ائمه اطهار و اعياد مذهبی در اختيار خانواده مذكور قرار گرفته است.
حسینیه
برای ورود به بخش حسینه در عمارت تکیه معاونالملک باید از دالانی کوتاه عبور کنید. در دو طرف دالان دو طاق قرار دارد و سقف آن از کاشی است.
دالان ورودی حسینیه
حیاط کوچک و زیبای حسینیه با دیوارهای بلندش، مانند جایگاهی امن بازدیدکننده را در بر می‌گیرد و او را آماده‌ی مشاهده حکایت‌ها و روایت‌های نقش شده بر کاشی‌ها می‌کند.
حسینیه در واقع صحن کوچکی است که دورتادور آن را حجره‌های دو طبقه و طاق‌نماهای متعدد احاطه کرده و سراسر دیوارهای آن آراسته به کاشیکاری زیبا و منحصربه‌فرد است. بخش حسینیه محل عزاداری آقایان بوده است.
حجره‌ها و طاق‌نماهای دیوار حسینیه
در ابتدا تابلویی از مجلس وعظ اشرف‌الواعظین نگاه شما را به خود جلب می‌کند (اشرف‌الواعظین، روحانی و دوست معاونالملک بوده كه در ایام سوگواری حضرت سيدالشهدا به ذکر مصیبت می‌پرداخته است).
تابلوی مجلس وعظ اشرف‌الواعظین در ضلع جنوبی حسینیه تکیه معاونالملک
این تابلو در ضلع جنوبی حسینیه قرار دارد و واعظ را در حال وعظ بر منبر نشان می‌دهد. در مقابل واعظ دسته‌های سینه‌زن، قمه‌زن و زنان سوگوار دیده می‌شوند. در پایین این بخش زیارتنامه‌ی وارث را می‌بینید.
زیارتنامه وارث؛ تابلوی مجلس وعظ اشرف‌الواعظین در ضلع جنوبی حسینیه تکیه معاونالملک، عکاس: میثم منیعی
در حاشیه تابلو اشعاری نگاشته شده که بانی بنا و سال اتمام آن را به حروف ابجد نشان می‌دهد (۱۲۶۶ قمری). اشعار سروده‌ی واله، شاعر کرمانشاهی است که دو بیت ماده تاریخ آن را در ادامه می‌خوانید:
این عزا خانه چو از حسن عمل گشت تمام / سال تاریخش واله ز لب بانی خواست
گفت با نیش معاون پی تاریخ بگو / کین حسینیه ز ما بهر عزای شهداست
ضلع جنوبی حسینیه؛ تابلوی عبور دادن اهل بیت از قتلگاه
تابلوی بعدی که در حسینیه قرار دارد، عبور دادن اهل بیت علیهم‌السلام از قتلگاه را به تصویر می‌کشد.
نمای نزدیک‌تر تابلوی عبور دادن اهل بیت از قتلگاه
در ضلع شرقی، ارسی‌های (پنجره‌های مشبک) زينبيه قرار دارند. در لچكی بالای ارسی بزرگ، نقش دو فرشته با پرچم‌هايی كه جمله «يا حسين مظلوم» بر آن نگاشته شده، یادآور حضور در فضای حسینیه است. سایر كاشی‌های تزئین‌كننده‌ی این حیاط دارای نقوش هندسی گل و بوته هستند.
ضلع شرقی حسینیه؛ ارسی‌های زینبیه
نقوش کاشی‌های ضلع شرقی حسینیه
زینبیه
راهروی کوچکی حیاط حسینیه را به زینبیه متصل می‌کند. بخش زینبیه تنها فضای گنبددار (مسقف) تکیه معاونالملک است که در گذشته و هنگام برگزاری مراسم سوگواری، بانوان از دری که به کوچه‌ی معاونالملک باز می‌شد، بدون برخورد با آقایان، وارد طبقه‌ی بالای زینبیه می‌شدند. این در اکنون مسدود شده است.
ورودی زینبیه
نمای گنبد زینبیه از حیاط عباسیه
بیشترین تابلوهای مربوط به وقایع عاشورا را می‌توانید در بخش زینبیه تکیه مشاهده کنید که از ضلع شمال‌شرقی تا جنوب‌شرقی به این ترتیب قرار گرفته‌اند:
صحنه‌های جنگ امام حسین (ع) و یزیدیان در صحرای کربلا در ظهر عاشورا، بیرون آوردن اهل بیت از خرابه، رزم حضرت قاسم (ع)، رزم حضرت علی اکبر (ع)، آمدن زعفر (جعفر) جنی به یاری حضرت سيدالشهدا، آوردن اهل بیت به مدینه طیبه، اهل بیت در بارگاه یزید، جنگ حضرت عباس و امام حسین علیهما السلام با کفار، قصاص مختار، آمدن سلیمان خزایی و دفن شهدای کربلا.
تابلوی بیرون آوردن اهل بیت از خرابه؛ بخش زینبیه
تابلوی رزم نمودن حضرت قاسم؛ بخش زینبیه
تابلوی رزم حضرت علی اکبر؛ بخش زینبیه
تابلوی آمدن زعفر (جعفر) جنی به یاری حضرت سيدالشهدا؛ بخش زینبیه
تابلوی آمدن سلیمان خزایی؛ بخش زینبیه، عکاس: میثم منیعی
در قسمت بالای تابلوهای مذکور ترکیب‌بندهایی از محتشم کاشانی قرار دارد که روی کاشی‌های مربعی به طول ضلع ۳۵ و زمینه‌ی سفید نوشته شده‌اند.
رسم‌بندهای زیر گنبد زینبیه با کاشی‌هایی که گل و بوته بر آن‌ها نقش بسته است تزئین شده‌اند.(رسم‌بندی یا رسمی‌بندی شیوه‌ای از معماری سنتی و تكامل یافته‌ی گوشه‌سازی است كه در آن با استفاده از قالب واحد، طاق‌هایی در فواصل چهار طاق اصلی قرار می‌دهند كه در نتیجه مربع به هشت‌ضلعی تبدیل می‌شود و سپس گنبد بر روی آن مستقر می شود). کاشی‌هایی مربعی به طول ضلع ۲۰ با زمینه‌ی سفید در بخش بالایی رسم‌بندها قرار دارند که اشعار محتشم کاشانی را در بر دارند.
ساقه گنبد و فاصله میان پنجره‌ها را تابلوهایی از قصص قرآنی و احادیث مزین کرده است.
ازاره‌ها با دو نوع کاشی تزئین شده‌اند (ازاره آن قسمت از دیوار اتاق یا ایوان است که از کف طاقچه تا روی زمین باشد). نوع اول کاشی‌های بلند با تصاویر گل و بوته است که در برخی از آن‌ها تصویر رنگی پادشاهان دیده می‌شود.
نوع دوم کاشی‌هایی مربعی است که زمینه‌ی سبز رنگ دارد و تصاویر گوناگون از پادشاهان، داستان‌های ادبی و حماسی و قصص قرآنی روی آن‌ها نقش بسته است.
همان‌طور که اشاره کردیم، قبر حسن خان معاونالملک بانی این بنا نیز در زینبیه قرار گرفته است.
عباسیه
بعد از عبور از یک راهرو می‌توانید از بخش زینبیه به حیاط بزرگ و زیبای عباسیه برسید. بنای اصلی عباسیه در ضلع جنوبی آن قرار دارد. ستون‌های قطور این بخش با تركيبی از آجر و كاشی لاجوردی اجرا شده‌اند که شکوه و جلوه‌ی خاصی به حیاط عباسیه داده است.
ضلع جنوبی عباسیه
نمای این ضلع، کاشی‌هایی با تصاویر پادشاهان است که در زمینه‌ی آبی ترسیم شده‌اند. ورودی عباسیه به کوچه‌ی ایلخانی در سمت شرق ضلع جنوبی قرار دارد.
موزه‌ی پوشاک و زیورآلات استان کرمانشاه و موزه‌ی مردم‌شناسی کرمانشاه نیز در ضلع جنوبی عباسیه قرار دارند. در ضلع غربی، اتاق‌های زینبیه (مشرف به حیاط عباسیه) قرار دارد که گفته می‌شود این اتاق‌ها محل سکونت حسن خان بوده است.
ضلع غربی و نمای اتاق‌ها
ضلع شمالی بنا فاقد ساختمان است و با کاشی‌های لاجوردی زیبا تزئین شده است. کاشی‌های کاربنی رنگ موجود در تصویر، نشانگر وقایع تاریخی ایران است. حواشی دورتادور کاشی، عمارت‌های مختلفی از جای جای ایران را به تصویر می‌کشد. معمار بنا در این کاشیکاری بی‌نظیر، تاریخ ایران را برای نسل‌های حال و آینده منسجم کرده است.
ضلع شمالی عباسیه و تاریخ ایران روی کاشی‌های کاربنی
روی ستون‌های این بخش، تصویر رجال و شخصیت‌های بزرگ ایران نقش بسته است. روی کاشی سوم ستون اول، جای پایی را مشاهده می‌کنید. باور مردم بر این است که این جای پا متعلق به امام رضا (ع) بوده؛ اما در حقیقت این کاشی شبیه‌سازی شده از جای پای امام رضا (ع) در قدمگاه نیشابور است. در قدیم به دلیل حرمت و اهمیت این مکان، مردمی که نزاع و اختلافاتی با یکدیگر داشته‌اند در کنار این سنگ با هم صلح و آشتی می‌کردند.
منتهی‌الیه سمت چپ ضلع شمالی، راهروی کوچکی قرار دارد که ورودی عباسیه به کوچه معاون است.
ورودی عباسیه به کوچه معاون؛ این درب اکنون مسدود است
نیم‌ستون بلندی در این بخش ساخته شده که مرحوم معاون، ساعتی برای نصب بر بالای آن داده بود كه پس از مرگ وی به ایران رسید و هرگز نصب نشد. این نیم‌ستون، زیبایی حیاط عباسیه را دوچندان کرده است. سمت چپ نیم‌ستون تابلویی از مشاغل دراویش را نشان می‌دهد.
نیم‌ستون عباسیه و تابلوی مشاغل دراویش
سمت راست نیم‌ستون عباسیه، پنج تابلو-کاشی از زندگی حضرت یوسف قرار دارد. اولین تصویر از بالا، به چاه انداختن حضرت یوسف توسط برادرانش را به تصویر کشیده است.
تصویر دوم مربوط به خریداری حضرت یوسف توسط عزیز مصر است.
در بخش سوم مجلس یوسف و زلیخا را می‌بینید.
قسمت چهارم این تابلو دیدار برادران حضرت یوسف با او را به نمایش گذاشته است.
بخش آخر نیز دیدار حضرت یوسف با پدرش حضرت یعقوب را نشان می‌دهد که بینایی خود را به دست می‌آورد.
ضلع شرقی عباسیه نیز فاقد ساختمان است و با طاق‌نماهایی تزئین شده که در یکی از آن‌ها حضرت سلیمان را روی تخت و پرندگان و حیوانات گرداگرد او به زیبایی نشان می‌دهد.
ضلع شرقی عباسیه و تابلوی حضرت سلیمان
سایر طاق‌نماهای این ضلع فاقد تزئینات کاشیکاری است که گفته می‌شود معمار بنا موفق به اجرای کاشیکاری این بخش نشده است.
تکیه معاونالملک یادگاری گرانبهایی از دوره‌ی قاجار است که حکایت گذشته‌ی کرمانشاه را به تصویر کشیده است و به زیبایی هر چه تمام‌تر، پیوند میان معماری و کاشیکاری را به رخ هر بازدیدکننده‌ای می‌کشد. تماشای زیبایی مسحورکننده‌ی هنر کاشیکاری در این مجموعه از نزدیک لطف دیگری دارد؛ چرا که تصاویر هرگز گویای واقعیت موجود بنا نیستند.
