حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه سنایی غزنوی

جوهر آتش است بعد از هفت

که ازو دل بخست و زهره بکفت

بعد از آتش فضا و جوِّ هوا

که زوی تا به مرکز است ملا

بحر اخضر سوم نتیجهٔ اوست

آن یکی قشر و آن دگر چون پوست

اغبر تیره چارمین ارکان

پس نبات و معادن و حیوان

حال اطباع این دوازده برج

هریکی بر مثال گوهر و دُرج

حمل و ثور و پیکر جوزا

سرطان و اسد دلیل بقا

خوشهٔ خاک و کفّهٔ میزان

عقرب مائی و زنار کمان

جدی خاکی و دلو و حوت بهم

از هوا و ز آب داده رقم

برّه و شیر ناریست و کمان

گاو و خوشه و بز ز خاک گران

باز دو پیکر و ترازو و دول

از هوا یافت بهره بیش ممول

هست خرچنگ و گزدم و ماهی

که بر آبستشان شهنشاهی

حمل و عقربست از این تاریخ

که شدستند خانهٔ مریخ

ثور و میزان ز زهره دارد بهر

زهره چون شاه و ثور و میزان شهر

پس از این هست خوشه و جوزا

کز عطارد گرفته‌اند بها

سرطان خانهٔ قمر گویند

شمس را جز اسد کجا جویند

قوس و حوتست خانهٔ هرمزد

جدی و دلو از زحل بجوید مزد

شرف آفتاب در حملست

شرف ماه گاو بی‌جدلست

راس را خانهٔ شرف جوزاست

سرطان آنکه مشتری را جاست

شرف تیر خوشه آمد و پس

مر زحل را شرف ترازو و بس

مز ذنب را شرف کمان آمد

ملک بهرام جدی از آن آمد

شرف زهره برج ماهی دان

بعد از این جملگی تباهی دان

می ندانند که این همه وضع است

اختراع حکیم بی‌بضع است

چون ولادت سبک پدید آمد

بستگی را یکی کلید آمد

دومین خانه بیت مال نهند

اصل این حکم بر محال نهند

سومین بیت اخوه و اخوات

ایمن از حادثات و از نکبات

چارمین خان خانهٔ پدرست

که ورا خیر و عافیت ثمرست

خانهٔ پنجم آنِ فرزندست

وآنِ اولاد و خویش و پیوندست

ششمین بیت بیتِ بیماریست

که از آن خانه جای غمخواریست

هفتمین خانه جای جفت و عیال

که از آن به شود همه احوال

هشتمین هست خانهٔ نکبات

که از آن مرد را رسد آفات

نهمین جای ملت و دین است

سفر و راه و کیش و آیین است

دهم از مادران نهند شمار

خانهٔ پادشاه و حرفت و کار

خانهٔ دولتست یازدهم

اینت ترتیبها همه مبهم

از ده و دو نشان که دادستند

خانهٔ دشمنان نهادستند

زین ده و دو نظر به پنج کنند

خود درین پنج‌جا سپنج کنند

بود وقتی منجّمی کانا

همچو اهل زمانه نابینا

پادشاهی ورا به خدمت خواند

گاه و بی‌گاه پیش خود بنشاند

پادشا مر ورا سؤالی کرد

مشکلش از ره محالی کرد

پادشا زیرک و جهان‌بین بود

ظاهر و باطنش پر از دین بود

گفت روزی برای خود بگزین

رو به تقویم حال خویش ببین

آن زمان کت همه کمال بُوَد

کوکب نحس در وبال بُوَد

طالعت را همه شرف باشد

حال تو بر تو منکشف باشد

هیچ نکبت نباشدت پیدا

خیز و دل شادمانه پیش من آ

تاترا خلعتی دهم در خور

تا شود فقر و فاقه‌ات کمتر

مرد ابله برفت و روز گزید

وآنچه مقصود شاه بود ندید

بامدادی بَرِ شه آمد زود

که از آن بهترینش روز نبود

شاه چون دید مرد را دلشاد

صد در از رنج و غم برو بگشاد

گفت در حال گردنش بزنید

بسته ویرا ز پیش من بکشید

مرد دژخیم مر ورا بکشید

برد واندر زمان سرش ببرید

می ندانست روز نیک از بد

بود تقلید امام او نه خرد

غافلند این منجّمان از کار

نیست در کارشان دل بیدار

همه را زرق و حیلت است آلت

نیست از علم و حلمشان عدّت

شمس کز کرّه هست در مقدار

ز صد و بیست و چار بار شمار

خانه او را اسد نهادستند

دور دور از خرد فتادستند

زُهره کز ربع کرّه بیگانه‌ست

ثور و میزان ورا چرا خانه‌ست

نیست تیر از کره یکی اجزا

با دو خانه است سنبله و جوزا

نیست در کارشان بسی تمییز

خیز و بر ریش آن منجم تیز

می نویسند خیره بر تقویم

نیک و بد بر عموم اینت حکیم

بس تبجّح کنند بر دانش

هیچ دانش نداده یزدانش

نیست فرقی میان مردم دهر

همه یکسان بود طوالع شهر

همه بادست حکم باد انگار

تو ز احکام خیره دست بدار

نیست جز هرزه مندل و تنجیم

زن بود سغبهٔ چنین تعلیم

سخن فال گو ندارد سود

باد پیمود کآسمان پیمود

نیست الّا به قدرت یزدان

نیک و بد در طبایع و ارکان

بی‌قضا خلق یک نفس نزند

مرد عاقل چنین جرس نزند

اختراعی چنین هرآنکه نهاد

راه در داد و لیک در نگشاد

خلق را جمله کرد سرگردان

وآنچه کرد از عمل تبه کرد آن

شخص گاهی که در شمار آید

مادرش اوّلین به کار آید

بعد از آن خانهٔ نحوس و سعود

که درآمد وی از عدم به وجود

خواهران و برادران پس از آن

پس پدر تا بداریش چون جان

خانهٔ رنجها و بیماری

نکبات و بلای و دشخواری

بعد از آن خانهٔ مناکح و جفت

به در آید بدان زمان ز نهفت

چون بجَست از نهیب بند و کمند

پس ورا نِه تو خانهٔ فرزند

خانهٔ دوست و خانهٔ دشمن

بعد از این خانه‌ها تو پی بفکن

ورنه بیهوده زین نمط کم گوی

ژاژ کم خای و پر بهانه مجوی

پس از آدم هر آنچ ز آدم زاد

آدمی خوانمش به اصل و نژاد

نتوانم که گویمش مردم

زانکه در سرِ این سخن مردم

مردمی عالمی دگر باشد

کم کسی را ازو خبر باشد

گرچه از روی اصل در دو سرای

کمتر از سگ نیافرید خدای

از پی خواب و خور مدانش وجود

کاندرو بیش ازین بود مقصود

چون بُوَد خلد و در هنر کوشد

جامه مشطی ششتری پوشد

خدمتش را کسی کنند پدید

که برو بایدش مقیم دوید

ور شود کشته گاه جولانش

صید در زیر زخم دندانش

چون بگویی برو به هم تکبیر

شرع می‌گویدت حلالش گیر

باز اگر کاهلی کند پیشه

ناورد زی طریق اندیشه

گرد بازارها دوان باشد

نزد دکّان این و آن باشد

تا یکی استخوان خشک برد

ده تبر در میان سر بخورد

هست فرقی ز کار این تا آن

همچنین کار آدمی می‌دان

سگ به کوشش چنان شود که کند

خدمتش آدمیّ و لاف زند

ور خسی آدمی شود چونان

کی کند خدمت سگ از پی نان

کار دربند همّت من و تست

نشوی خوار تا نباشی سست

این بگفتم برِ پناه جهان

بازگشتم به مدح شاه جهان

عامه تا در جهانِ اسبابند

همه در کشتی‌اند و در خوابند

دل عامی چو دیدهٔ یار است

نیم بیمار و نیم بیدار است

گنده و بی‌مزه است صحبت عام

چون سگ پخته و چو مردم خام

زان گروهی که سوی درویشان

نفرت آرد همی خرد زیشان

از دل عامی و بخیل و حسود

کینه آید ولیک ناید جود

مگس و گزدمند مردم دون

نیشی اندر دهان یکی در کون

نه به دل بر نهد جهان پلید

بر سر دیو چتر مروارید

ز آفت نیش یک جهان گزدم

چشم من پر مژه‌ست چون گندم

روی چون ابر از آن دژم دارند

که چو ابر آب در شکم دارند

چون خُره زان سزای قربانند

که خره‌وار مغ مسلمانند

چون مگس روی بهر نان شویند

در چو گربه برای خوان جویند

مزد باشد برای خندیدن

سبلت زن به مزدشان ریدن

گاه شوخی پلید چون مگس‌اند

گاه صحبت به غیض چون دنس‌اند

شوخ همچون مگس ولی‌بانان

طعمهٔ عنکبوت بی‌سامان

بهر پیوند جان مهمان را

روزه فرموده سال و مه جان را

گر یکی میهمان بخوان رسدش

کارد گویی به استخوان رسدش

گر دهند این گره به کوه آوا

نکند کُه بزرگشان به صدا

از پی یک دو لقمه خرد به هیچ

کرده بسیار گونه راه بسیچ

مردم عامه همچو زنبورست

که صلاح از وجودشان دورست

هوس دخلشان چودوزخشان

دفتر خرجشان چو مطبخشان

از پی یک دو لقمهٔ تر و شور

بام و دیوار خز چو گربه و مور

ریششان سال و مه ببردن چیز

از شره مانده بر گذر گه تیز

حاصل سفله چیست جز غم و رنج

قفص تیز چیست جز قولنج

یک دم ار تخته در بغل گیرند

خانهٔ خویش در تبل گیرند

یک دم ار گوش سوی رود آرند

به دو گوز آسمان فرود آرند

شکر ایشان بخواهم ارچه به روز

بشکند زوبه ساعتی صد گوز

ذکرش بر هجاش شیر گواست

ریش مادر غرش بکن که رواست

آمد از چنگشان ز سبلت حیز

در تظلم میان درکهٔ تیز

چون نعامه به گاه نان خوردن

لیک چون مرغ وقت اه کردن

اه کنند از دریغ اه کردن

خه کنند از جواب خه کردن

عامه مانند گردباد بُوَد

که سبک خیز همچو باد بُوَد

به یکی باد خوش شود ناچیز

صورت مرد دارد و تن حیز

عرض عامه بسان نار بُوَد

گرچه بی‌مال و بی‌تبار بُوَد

کرده مجروح چون دد از بیداد

که نه دندان نه ناخنش ماناد

بنده در پیش شاه دین‌پرور

عقل در جل کشید و جان بر سر

پیش شه نامد این جهان خورده

چون نسیم بهار بی‌خرده

بنده چون ملک و عدل شاه بدید

خردی داشت پیش شاه کشید

پیش شه نامده است عقل رهی

چون نسیم بهار دست تهی

روی زرد و دلی سپید چو شمع

از پی نور و سرخ‌رویی جمع

برده از دین نه از سرِ مردی

چون صبا از چمن ره آوردی

ای چو خورشید آسمان جمال

وی چو ماه چهارده به کمال

کمر از بهر تو همی بندم

کز پی سوختن همی خندم

چون تو گیری به دستم ای دلجوی

هم تو بویم بسان دستنبوی

عقل را در شرابخانهٔ جان

در ره حکمت و بیان و بنان

نیست از عشق کس چو من مستت

گو برون آر ار چو من هستت

بندهٔ بی‌طمع منم دانی

پس چرا از برم همی راند

فلکم پیرِ صادقان داند

خردم پیکِ عاشقان خواند

شفای درد عاشقان شعرم

نه چنین خوارمایه دان سعرم

راست چون نور برق ز ابر بلند

من همی گویم و تو خوش می‌خند

کان فتیله که بر فروزندش

تا نشد تافته نسوزندش

آن نبینی میان جمع همی

خنده گریم بسان شمع همی

آروزهاست در سرِ قلمم

که نه از لوح و دست روح کمم

آن چنان گشت لذّت سخنم

که یکی دم به شست بار زنم

نبود گرچه صاحب هنرم

گر برندی مرا ز من خبرم

از دل آبستن است خامهٔ من

زان همی گِل خورد چو آبستن

کز همه چیز تیره و روشن

نکند آرزو چو آبستن

سایه باید ز گل چو در ارمم

امن باید ز بد چو در حرمم

تا ز روز و شب توام اثرست

شب من روز و زهر من شکرست

همه را شب ز روز حامل و من

در شبی‌ام که آن شب آبستن

عمر داده به خیره باد مرا

تا چه زاید ز بامداد مرا

دختر طبع بنده هست چو دین

هم سبک روح و هم گران کابین

گرچه از عقل دیده پرهوشم

پیش چشم تو حلقه در گوشم

همچو استاد درزی از پی جاه

نپسندم گروهه سینهٔ ماه

بعد از این معنی کتاب آرم

عدد بیت در حساب آرم

خطر من گهر پریشان کرد

تا که برخاست بانگ بردابرد

در زمانه سخنسرای شدم

تن گفتار را بهای شدم

لیک مدح کسی نگفتم من

گوهر مدحت تو سفتم من

خدمت چون تو شاه شاه نژاد

جز فرومایه‌ای نداد به باد

حق عطا داد حکمت و هنرم

کی عطا در خطا به کار برم

حق چو آمد نمود باطل پشت

روی دستت به از سرِ انگشت

دیده‌ها شب فراز باید کرد

روز شد چشم باز باید کرد

گوهر اندر صدف نهفته بماند

مدتی غنچه ناشکفته بماند

تا بدین عهد نامه اندر ذکر

زانکه در پرده بود معنی بکر

معنی بکر از آن سوی تو شتافت

که همی مرد جست و مرد نیافت

همچو پیلست کار بخرد را

پیل یا شاه راست یا خود را

همه بازان این جهان پیرند

یا مگس‌خوار یا ملخ‌گیرند

همه پیران این زمانهٔ بد

همچو طفلند خرد و ساده خرد

نیست اندر جهان نفْس و نفَس

باز سیمرغ گیر چون من کس

بنده چون ابتدای مدحت شاه

کرد فکرت به سلخ و غرّهٔ ماه

گفت عقل ای دلت ز مهرش پُر

از تو دریای مدح وز من دُر

دُرفشان کن ز لفظ و معنی زود

زانکه خاموشیت ندارد سود

عندلیبی نواسرای از سرو

سر چه در خس کشیده‌ای چو تذرو

زانکه دریا نه لاف‌زن باشد

یا دُرش بهر خویشتن باشد

صدف جان و دل شکافته‌ام

تا چنین دُر ازو بیافته‌ام

اندرین دولت از پی یادی

کردم اکنون سنایی آبادی

شهری از دار عدن خرّم‌تر

قصری از مصر عصر معظم‌تر

الفـ او خلف عزّت و نصر است

ضعف آن جفت باب این قصر است

بنگر ایوان این کتاب به جان

زانکه از راه دیده این نتوان

در عدد گرچه پر ملک فلکیست

با حروف شهادتین یکیست

نکته چون زلف حور در تفسیر

رمز چون قصر عدن بی‌تقصیر

طاقهاش از طراوت و تبجیل

همچو کوی سرائلی در نیل

خانهاش از ریا و طمع و فضول

پاک و عالی چو خاندان رسول

بوم او ساخته ز بام فلک

واندرو فرش پرّ و بال ملک

ظاهرش همچو حور مشکین موی

باطنش چون بهار خندان روی

خشتی از زرّ و خشتی از گوهر

جویی از مشک و جویی از عنبر

هر نهالی جهانی از معنی

هر گیاهی مثالی از طوبی

کرده از بهر روی دل‌جویش

آب جانها روان به هر جویش

نقش او بر گیاه کبش فدی

صدق‌اللّٰه در دو گوش ندی

اندرو صد هزار پرده ز نور

وز پس پرده صدهزاران حور

ظرف حرفش چو زلف مه‌رویان

نقطهٔ خال رخ زره‌مویان

واندرو قصری از حقیقت و صدق

نام آن قصر کرده مقعد صدق

شهری آباد پر ز نعمت و ناز

دَرِ دروازه بر غریبان باز

اندرو بهر یمن و عزّت و بخت

صفت شاه برنشسته به تخت

گرچه نظم سخن به غزنین بود

دست او پای‌بند پروین بود

هست بایسته از پی دهری

این چنین قصر در چنین شهری

زین چنین شهر دهر خرّم باد

ساکنش وصف شاه عالم باد

گر بجویند سال دیگر از این

زین سخن نسخه باشد اندر چین

شاه طمغاج سازدش تعویذ

قیصر روم را شدست لذیذ

زین سخنهای خوش چو آب زلال

گشت طالب به هند در چیپال

عقلا را شده است این مونس

فضلا را بنفشه و نرگس

جاهلان را بسان افسانه‌ست

زانکه جاهل ز علم بیگانه‌ست

باغ دانش چه جای جهّالست

علم و دانش غذای ابدالست

بود باید نهان ز خلق جهان

کرد باید سخن ز خلق نهان

خاطرم گفت مر مرا در سرّ

کای به فضل تو روزگار مقرّ

کانی از محض عقل کندی باز

شوری اندر جهان فکندی باز

زود پیش آر خوب و تازه سخن

که خَلق شد کتابهای کهن

زین سپس تا همی سخن رانند

حکمای زمانه این خوانند

تا بنا کرده‌ام چنین شهری

مثل این کس ندیده در دهری

صحن جنّت ورا شده میدان

هم جنّت ز نعمت الوان

عسل و می درو روان گشته

آب و شیرش غذای جان گشته

واندرو قصرهایی از یاقوت

گشته ارواح را جمالش قوت

واندرو حوریان با زیور

خاک بومش عبیر و سنگ و دُرر

چیست زین باغ نزد پر رشکان

جز مگر جیک جیک گنجشکان

همچو طوبی است تازه و خوش و نو

به همه جایگه رسیده چنو

هر بیان آفتاب برهانی

هر سخن فردخانهٔ جانی

شسته از بهر رنگ و بویش را

خرد از آب روی رویش را

هریکی بیت ازو جهانی علم

هریکی معنی آسمانی حلم

مطلبش سخت چون گهر در کان

مأخذش سهل چون هوا در جان

به معانی گران به لفظ سبک

چون عروسی به زیر شعر تُنُک

به جهانش ببرده از تگ و پوی

آفتاب از جمال و باد از بوی

عالم عقل طالبش گشته

نیست اوهام غالبش گشته

برده این را ز بهر قوّت ملک

به ره آورده شرق و غرب فلک

ای صبا از برای روح‌القدس

بر گذر بر درِ حظیرهٔ قدس

بر تن و جان ناکسان و کسان

چرب و شیرین چو روغن بلسان

هرکه یعقوب‌وار چشم خرد

بگشاید برای خاطر خود

بیند این روضهٔ بهشت مرا

که حکایت کند سرشت مرا

از معانی و لفظ نامعیوب

یوسفس از درون و بیرون خوب

تلخ و شیرین چو می به طعم و اثر

همچو دشنام یار و پند پدر

نکته و حرف و ظرف او به اثر

آتش و آب او نه خشک و نه تر

تری خویش حرف پنهان داشت

ورنه کاغذ چه طاقت آن داشت

زین نکوتر سخن نگوید کس

تا به حشر این جهانیان را بس

این گهر را مباد تا محشر

حسد و بخل و جهل قیمت‌گر

قیمتش گر خرد کند عالم

ور معاند کند کم از دو درم

سوی حاسد چه این چه بانگ ستور

گرگ و یوسف یکی بُوَد سوی کور

چون زبان حسد بود نخاس

یوسفی یابی از دو گز کرباس

لیک زو دزد برکند دیده

تا نگیرد کسیش دزدیده

کس نگفت این چنین سخن به جهان

ور کسی گفت گو بیار و بخوان

زین نمط هرچه در جهان سخن است

گر یکی ور هزار زانِ من است

همچو جان دارد این گزیده سخن

که نگردد بهرزه هرزه کهن

هر زمان تازه‌تر بُوَد نمطش

خصم خواند همه حدیث بطش

وانکه این مسترق کند باشد

همچو آنکس که خاره بتراشد

دزد اینند زیرک و ابله

چون دبیران ز نقش بسم‌اللّٰه

آنکه دزدی کند ازین گفتار

پنج پایست زشت و کژ رفتار

ببرد رومی و بیارد کُرد

ببرد اطلس و ببافد بُرد

چون به نام خودش نمونه کند

چون خودش زشت و با شگونه کند

این فرومایگان سندان را

وین ملامت خران رندان را

گرچه خوانها نهند نانشان کو

ورچه صورت کنند جانشان کو

گرچه صورت نگاری آسانست

جان نهادن نه کار ایشانست

صورتی کاندرو نباشد جان

کی شود سوی او ملک مهمان

صورت بی‌روان بُوَد مردار

پاک را با پلید و مرده چه کار

چه کند چونش گفت روح نگار

که در این نقش مرده روح درآر

مرد نقّاش صورتی بنگاشت

پرده از پیش نقش خود برداشت

جان در آن صورت بدیع و عجیب

از سرِ صنعتی لطیف و غریب