حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه سنایی غزنوی

بنه ای عدل تو بقای جهان

در کنار جهان سزای جهان

چون درِ عدل باز شد بر تو

درِ دوزخ فراز شد بر تو

عدل مر مرگ را بریزد آب

جور مر فتنه را ببندد خواب

هست شادی دل ستمگاران

خوش و اندک چو خواب بیماران

عقل را مشگریست روح‌افزای

عدل مشاطّه‌ایست مُلک آرای

شرع را عقل قهرمان باشد

ملک را عدل پاسبان باشد

شاه باید غلام تن نبود

تا خطیبش دروغ زن نبود

پشه از پیل کم زید بسیار

زانکه کوته بقا بود خونخوار

ای ز انصاف و عدل بالاتر

از عُلا رای تست والاتر

سخنی گویمت به حق بشنو

خیره بر راه تنگ و تیره مرو

هرکس از روی عرف خود آیند

مر ترا سال و ماه بستایند

زان سخنهای خوب غرّه مشو

همچو تردامنان به عدل منو

عدل را چند شرط لابد هست

چون نباشد به شرط عهد شکست

هرکس از بهر انتفاع ترا

می‌ستاید ز گونه گونه جدا

الامان الامان مشو غرّه

که نیرزند دسته‌ای ترّه

من مداهن نیم چو دیگر کس

پیش نارم ز ترّهات هوس

گر شبی در همه جهان رنجور

هست یک تن تو نیستی معذور

گر سگی ظالمی بدی شومی

برساند بدی به مظلومی

تو شوی روز حشر زان مأخوذ

وان زمان حسرتت ندارد سوز

عدل رفت و به جز فساد نماند

در همه عالم اعتماد نماند

هیچ‌کس را تو استوار مدار

کار خود کن کسی به یار مدار

آن شنودی که بود چون در خورد

آنچه با میر ماضی آن زن کرد

شاه شاهان یمینِ دین محمود

که از او گشت زنده رادی و جود

کان زن او را جواب داد دُرشت

که به دندان گرفت ازو انگشت

عاملی در نسا و در باوَرد

قصد املاک و چیز آن زن کرد

خانهٔ زن به قصد جمله ببرد

چون برد جامهٔ عرابی کرد

زن گرفت از تعب رهِ غزنین

بشنو این قصّه و عجایب بین

کرد انهی به قصّه سلطان را

به شفیع آورید یزدان را

که ز من عامل نسا املاک

بستد و من شدم ز رنج هلاک

شاه چون حال پیرزن بشنید

پیرزن را ضعیف و عاجز دید

گفت بدهید نامه‌ای گر هست

تا ز املاک زن بدارد دست

نامه بستد سبک زن و آورد

شادمانه به عامل باورد

که به زن جمله ملک باز دهد

زن بیچاره را جواز دهد

با خود اندیشه کرد عامل شوم

که کنم حکم زن چو حکم سدوم

زن دگرباره بر ره غزنین

نرود من ندارمش تمکین

نه به زن باز داد یک جو خاک

نه ز شاه و الهش اندُه و باک

زن دگر باره رای غزنین کرد

بنگر تا چه صعب لعب آورد

قصّه بر شاه داشت بار دگر

خواست از شاه خوب رای نظر

به تظلّم ز عامل باورد

بخروشید و نوحه پیش آورد

گفت سلطان که نامه‌ای بدهید

رسم و آیین بد دگر منهید

گفت زن نامه برده‌ام یکبار

لیک نگرفت نامه را بر کار

بود سلطان در آن زمان مشغول

سخنِ پیرزن نکرد قبول

گفت سلطان که بر من آن باشد

که دهم نامه تا روان باشد

گر بر آن نامه هیچ کار نکرد

آن عمیدی که هست در باورد

زار بخروش و خاک بر سر کن

پیش ما وز حدیث بی‌سر و بُن

زان سبک گفت ساکن ای سلطان

چون نبردند مر ترا فرمان

خاک بر سر مرا نباید کرد

نبود خاک مر مرا در خورد

خاک بر سر کسی کند که ورا

نبود بر زمانه حکم روا

بشنید این سخن ز زن سلطان

شد پشیمان ز گفت خود به زمان

گفت کای پیرزن خطا گفتم

کز حدیث تو من برآشفتم

خاک بر سر مرا همی باید

نه ترا کاینچنین همی شاید

که مرا مملکت بود چندان

که در آن ملک باشدم فرمان

به ایاز آن زمان سبک فرمود

که سخن بیش از این ندارد سود

زی غلامان سبک یکی بگزین

که رود زی نسا چو باد برین

که بود مرو را سواری بیست

بنگرد کاین عمید ابله کیست

کار بر مرد بد بگیرد سخت

پس مرو را فروکند به درخت

نامه در گردن وی آویزد

تا ز بد هرکسی بپرهیزد

بس منادی زند به شهر درون

کانکه از حکم شاه رفت برون

سر بپیچید و ضال و عاصی گشت

گرد خود رایی و معاصی گشت

مر ورا این سزا بود ناچار

تاندارد رضای سلطان خوار

رفت میری بدین مهم در حال

کُشت مرد فسادجو به نکال

عامل ابله از چنان کردار

جان به بیهوده کرد در سرِ کار

بعد از آن حکم شاه نافذ گشت

شیر با گور آب خورد به دشت

شاه را حکم چون روان باشد

عالم از عدل او جنان باشد

پس اگر حکم او نباشد جزم

نکند هیچکس به ملکش عزم

امر سلطان چو امر یزدانست

سایهٔ ایزد از پی آنست

لفظ مهتر که گفت از پی شاه

هست سلطان همیشه ظلّ اللّٰه

من ندانم ز جملهٔ اشرار

پُر گناهی چو بی‌گناه‌آزار

جز سیه روی وقت بیدادی

نکند همچو زنگیان شادی

شغل دولت که از ستم سازی

چه بود جز که گرگ و خرّازی

چون ز داد و ز رای خویشی شاد

چون کنی بر فرود خود بیداد

هرکه اندر جهان ستم جویند

دد و دیوان آدمی‌رویند

خلق سایه است و شاه بد پایه

پایهٔ کژ کژ افکند سایه

روزگار ار درد و گر دوزد

از دل شاه عادل آموزد

سایه ایزد است شاه کریم

راست باش و مدار از کس بیم

بد و نیکی که در ستور و ددست

از دل شاه نیک و شاه بدست

گردد از داد شاه کسری وش

سیر بُستان چو شیر پستان خوش

شود ار جور شه کند دیدار

مرد بازاری از تره بیزار

هرکه او بی‌گناه ترساند

دان که در جای ترس درماند

ظالم ار مال و جان خلق ببرد

نه هم آخرش می بباید مُرد

گرچه امروز ز ابلهی ستهد

گور و محشر جواب او بدهد

نیست بر ظالم از تن و زن و مال

جز مگر خونش ایچ چیز حلال

شاه غمخوار نایب خردست

شاه خونخوار مرد نیست ددست

مرد غمخوار مردِ دین باشد

هرکه او غم خورد چنین باشد

رنجه دارنده کم زید چو مگس

هست کم رنج از آن زید کرگس

شرهش هیچ جان چو رنجه نداشت

عدل او جان او بدو بگذاشت

هرکرا رنجه داشتن دین است

تن او نیست تن که تنّین است

عمر رنجور دیرتر ماند

رنجه دارنده زود درماند

خشم را بر خرد سوار مدار

خرد خویش را تو خوار مدار

بی‌خرد آب کرد پاسخ نان

با خرد کی خرد چنین سخنان

هرکه را خشمش از خرد بیشست

خلق ازو و او ز خلق دل ریشست

خشم چون تیغ و حلم چون زر هست

تو مهی آن گزین ز به که بهست

ای شهنشه در این سرای غرور

بخور این شربت شرابِ طهور

چون مه از تو نیافرید خدای

تو به از خلق بندگیش نمای

گفت روزی حکایتی پیری

که مرا بُد نشانهٔ تیری

کاندر آن روزگار شاهی بود

عالم عدل را پناهی بود

داد و انصاف و عدل گستردی

هرکسی بر ز بِرّ او خوردی

گفت روزی به رهزنی در تاخت

دید در بند کرده کاله و ساخت

بندیی چند دید بسته به بند

دزد گریان و بندیان زان خند

زود نزدیک راهزن رفتش

دُر تحقیق راهزن سفتش

گفتش این خنده و گرستن چیست

واین چنین مال و بند بستهٔ کیست

گفت ما راست این گرستن زار

که چنین نعمت از یمین و یسار

گِرد کردند از حرام و حلال

جمع کردند زرّ و کاله و مال

رخت بر باد گشته در بندند

برخود و عادلان همی خندند

ظلم شد عدل و روز شد شب ما

زان همی نشنوند یاربِ ما

عادلانیم لیک با فن خویش

بند برداشتیم از تن خویش

هرکه او عدل خویش بگذارد

ظالمی را خدای بگمارد

تا برآرد ز مال و جانش دمار

ظلم او را به ظلم سازد کار

چون تبه شد خلافت مأمون

ریخت مر خلق را به ناحق خون

کرد بر آل برمک آن بیداد

کهکسی زان صفت ندارد یاد

یحیی بیگناه را چو بکشت

گشت بر وی زمانه تنگ و درشت

مادری داشت یحیی مظلوم

پیر و عاجز ز کام دل محروم

جفت اندوه گشته اندر دهر

عیش شیرین بر او شده چون زهر

باز گفتند حال مأمون را

عرضه کردند حال محزون را

که دعای بدت همی گوید

ملکتت را زوال می‌جوید

دل او خوش کن و ز حقد بکاه

باز خواه از عجوزه عذرِ گناه

رفت مأمون شبی ز خلق نهان

برگشاده به عذر جرم زبان

درِّّ و گوهر بسی بدو بخشید

راه و سامان کار خود آن دید

گفتش ای مادر آن قضایی بود

چون قضا رفت زاری تو چه سود

بعد از این کارهای با هُش کن

وز دعای بدم فرامُش کن

گرچه یحیی نماند و یافت گزند

من ترا ام به جای او فرزند

من به جای ویم تو دل خوش دار

حقد و کین و دعای بد بگذار

مادر پیر داد کار بداد

در زمان پیش وی زبان بگشاد

گفت کای میر باز ده خبرم

من به شخصی چگونه غم نخورم

که ورا چون تویی عوض باشد

راست چون جوهر و عرض باشد

با بزرگی که آمدت حاصل

هم نباشی به جای وی در دل

چون وییی را به گور نتوان کرد

که بُوَد مادرش ز انده فرد

چون تویی با هزار حشمت و جاه

نیست ما را به جای آن دلخواه

این چنین لفظ چون دُر شهوار

یادگار است زان زن بیدار

گشت از آن یک سخن خجل مأمون

بعد از آن خود نریخت هرگز خون

احنف قیس بهر جمعی اسیر

گفت کین بستگان برِ تو امیر

گر بحقند بسته حلمت کو

ور خود از باطلند علمت کو

عفو کان هست اصل دینداری

از برای چه روز می‌داری

تو ظفر خواستی خدایت داد

او ز تو عفو خواست ناری یاد

هست نزد خدای و خلق ای شاه

شکر قدرت قبول عذر گناه

علم او نوش حلمشان بچشید

علم او بار جُرمشان بکشید

همچنین شاه ماضی با جود

ناصرِ دین سرِ کرم مسعود

گشت بر بوالحسین میمندی

متغیر ز چونی و چندی

رفع کردند مر ورا در کار

از شیانی درم هزار هزار

عاقبت کشته شد بناحق و جور

هیچ نابوده کار او را غور

مادری پیر داشت بس عاجز

که نبودی دعاش را حاجز

شاه را گفت مُفسدی احوال

که کند مُرغوار به جان تو زوال

دل این زن به عذرها خوش کن

کینه را در دلت میفکن بُن

شاه یک شب سحرگهی برخاست

برِ زن رفت و عذر رفته بخواست

گفت بد کردم و پشیمانم

زین سبب بد مخواه برجانم

رفتنی رفت وین قضا بشتافت

تیر بگذشته چون توان دریافت

نیز بر من دعای بد تو مکن

بودنی بود در نورد سخن

پیرزن گفت کی جهان را شاه

از منی زین سبب تو عذر مخواه

چون کنم من دعای بد حاشا

یا زنم مُرغوای بد حاشا

میرِ ماضی بدو همی دنیی

داد و ت نیز دادیش عقبی

دنیی و عقبی از شما داریم

حق این کی بخیره بگذاریم

یافتست از تو و پدر پسرم

دنیی و عقبی این غم از چه خورم

به تلافی مال دنیی و دین

کی کنم خیره ای ملک نفرین

او جهان داد و تو شهادت و اجر

نیست جای غم و ملامت و زجر

نیست اندیشه‌ای ز من بحلی

از توام نیست زین سبب خجلی

حاش‌للّٰه که من بدت گویم

یا زوال کمالِ تو جویم

شاه آزاده این سخن بشنید

پیرزن را به مادری بگزید

زان خجالت به دل پشیمان شد

چشمش از حال رفته گریان شد

خون ناحق نگر نریزی هیچ

ورنه نار جحیم را ببسیچ

خون ناحق ز کارهاست بتر

خون ناحق کندت زیر و زبر

عدل کن زانکه در ولایت دل

دَرِ پیغمبری زند عادل

در شبانی چو عدل کرد کلیم

داد پیغمبریش اله کریم

تا شبانی نکرد بر حیوان

کی شبان گشت بر سرِ انسان

عدل در دست آنکه دادگرست

ناوک مرگ را قوی سپرست

مرگ را هیچ ناید از عادل

زانکه دارد ز عدل عادل دل

شاه پُر دل ستیزه کار بود

شاه بد دل همیشه خوار بود

شاه عادل میان نیک و بدست

تیز و ظالم هلاک خلق و خودست

بر میانه بود شه عادل

نبود شیرخو نه اشتر دل

ملک را شاه ظالم پُر دل

به ز سلطان عاجز عادل

داد کس شاه عاجز با داد

نتواند ستد نه یارد داد

شاه جایر ز ملک و دین تنهاست

جان به انصاف طبع در تنهاست

دل شه چون ز عجز خونابه‌ست

او نه شاهست نقش گرمابه‌ست

عدل شه نعمت خداوندست

جور او پای خلق را بندست

شاه عادل چو کشتی نوحست

که ازو امن و راحت روحست

شاه جایر چو موج طوفانست

زو خرابی خانه و جانست

باشد اندر خراب و آبادان

عدل شه غیث و جور شه طوفان

طالب شاه عادلست جهان

تو نیت خوب کن جهان بستان

هرکه دارد به داد و دین عالَم

به خدا ار بود ز مَهدی کم

کو نه مهدی به سست عهدی شد

او بدین و به داد مَهدی شد

تو بری شو ز جور و بدعهدی

کافرم گر نخوانمت مَهدی

فرّ انصاف و زیب شید یکیست

بیخ بیداد و شاخ بید یکیست

ساختن راست شید بر گردون

سوختن راست بید بر هامون

با ستم سور مملکت شوریست

بی‌الفـ نقش داوری دوریست

پادشاه مسلّط و مغرور

از خدای و ز خلق باشد دور

از خدای و اجل بی‌آگاهی

ایمن از ناوک سحرگاهی

ای بسا تاج و تخت مرجومان

لخت لخت از دعای مظلومان

ای بسا رایت عدو شکنان

سرنگون از دعای پیرزنان

ای بسا تیرهای گنجوران

شاخ شاخ از دعای رنجوران

ای بسا نیزه‌های جبّاران

پار پار از دعای غم خواران

ای بسا باد و بوش تکسینان

ترت و مرت از دعای مسکینان

ای بسا بادگیر و طارم و تیم

زیر و بالا ز آب چشم یتیم

ای بسا رفته ملک پر هنران

زار زار از دعای بی‌پدران

آنچه یک پیرزن کند به سحر

نکند صد هزار تیر و تبر

روزی از روزها به وقت بهار

رفت محمود زاولی به شکار

دید زالی نشسته بر سرِ راه

رویش از دود ظلم گشته سیاه

بر تن از ظلم و جور پیراهن

از گریبان دریده تا دامن

هر زمان گفتی ای ملک فریاد

چیست این ظلم و چیست این بیداد

چاوشی رفتا تا کند دورش

دید از دور شاه و دستورش

راند محمود اسب را برِ زال

تا همی باز پرسد آن احوال

کاین چه آشوب و بانگ و فریادست

باز گو کز که بر تو بیدادست

گنده پیر ضعیف تیره روان

آب حسرت ز دیده کرد روان

گفت زالی ضعیف و درویشم

کس نیازارد از کم و بیشم

پسری دارم و دو دختر خُرد

پدر هر سه شد دو سال که مرد

از غم نان و جامهٔ ایشان

می‌دوم بر طریق درویشان

خوشه چینم به وقت کِشت و درو

ارزن و باقلی و گندم و جو

سال تا سال از آن بُوَد نانم

تا نگویی که من تن‌آسانم

بر من از چیست جور تو پیدا

آخر امروز را بُوَد فردا

چند از این ظلم و رعیت آزردن

مال و ملک یتیمگان خوردن

بودم اندر دهی مهی مزدور

از برای یکی سبد انگور

دی سرِ ماه بود و من ز نشاط

بستدم مزد تا روم به رباط

پنج ترک آمد از قضا پیشم

خواند از ایشان یکی برِ خویشم

بگرفت آن سبد ز گردن من

من برآوردم از عنا شیون

دیگری آمد و زدم چوبی

تا زمن برنخیزد آشوبی

گفتم این کیست وین که شاید بود

کو برآورد از تن من دود

گفت جاندار شاه محمودست

زین جَزَع مر ترا چه مقصودست

بر خود و جان خود مخور زنهار

راه را پیش گیر و بانگ مدار

من ز گفتار وی بترسیدم

راه اشکار تو بپرسیدم

به سرِ راه تو دویدم تفت

از من آرام و صبر جمله برفت

من ترا حال خویش کردم درس

از دعای من ضعیف بترس

گر نیابم ز نزد تو من داد

در سحر نزد او کنم فریاد

آه مظلوم در سحر بیقین

بتر از تیر و ناوک و زوبین

در سحرگه دعای مظلومان

نالهٔ زار و آه محرومان

بشکند شیر شرزه را گردن

درکش از ظلم خسروا دامن

آنچه در نیم شب کند زالی

نکند چون تو خسروی سالی

گر تو انصاف من نخواهی داد

روزی از ملک خود نباشی شاد

این چه بیرسمی و ستمگاریست

وین چه فرعونی و چه جبّاریست

گرت در ملک عادلی بودی

باد کاهی ز من نبربودی

آخر از حشر یاد باید کرد

شاه را عدل و داد باید کرد

تخت سلطان چه تو بسی دیده‌ست

داد و بیداد هرکس اشنیده‌ست

بگذرد دور عمر تو ناگاه

بر سرِ دیگری نهند کلاه

خورد او مال و تو حساب دهی

اندر آن روز چون جواب دهی

اندر آن روز کی رسد فریاد

مر ترا هیچ بنده و آزاد

ماند محمود زاولی حیران

اندر آن گنده پیر چیره زبان

زار زار از حدیث او بگریست

گفت ما را چنین چه باید زیست

تا نیارد که از رزی انگور

سوی خانه برد زنی مزدور

روز حشر آخر این بپرسندم

بنگر از جهل من چه خرسندم

ملک اگر هست یا نه این چه غمست

بر من این غم ز نام من ستمست

خصم من گر همین زن پیرست

در قیامت مرا چه تدبیرست

زن نگردد اگر ز من خشنود

در قیامت چه زار خواهد بود

گفت آخر نگر کیند ایشان

که نمایند رنج درویشان

زال را پیش خواند و گفت بگوی

آنچه باید ترا مراد بجوی

زار بگریست زال و گفت ای شاه

گرچه دستم ز مال شد کوتاه

به خدا ار به من دهی صد گنج

برنخیزد ز جان من این رنج

خسرو از بهر عدل باید و داد

ورنه هرکس ز پشت آدم زاد

تا چه باید که چون تو باشی شاه

بادی از پیش من رباید کاه

خورد سوگند شهریار جهان

به خدا و پیمبر و قرآن

گفت هر پنج را برآویزم

اسب از اینجای پس برانگیزم

زود هر پنج را بیاوردند

حلقشان سوی ریسمان بردند

هریکی را به گوشه‌ای آویخت

لشکر از دیدگان همی خون ریخت

زال را گفت هان شدی خشنود

از تو بر رهزنان نصیب این بود

باغی از خاص خود بدو بخشید

تا ازو جود و عدل هردو بدید

خسرو کامران چنین باید

تا ازو ملک و دین برآساید

هرکه در ملک و دین چنین باشد

درخور حمد و آفرین باشد

دست انصاف تا تو بگشادی

این جهان بست کلّهٔ شادی

گر تو نیکی کنی جزا یابی

در جهان جاودان بقا یابی

شاه شاهان یمینِ دین محمود

که جهان را به عدل بُد مقصود

شاه غازی یمین دین خدای

که بُد او در زمانه بار خدای

یافته دین احمد تازی

سرفرازی بدان شه غازی

روزی اندر دلش فتاد هوس

که سوی رومیان فرستد کس

ملک روم را کند آگاه

که منم بر زمانه شاهنشاه

گفت بر درگهم کدام کس است

کهمر این کار را به علم بس است

اختیار اوفتادش از فضلا

خواجه بوبکر سیّدالندما

آن به هر علم حیدر ثانی

آنکه خوانی ورا قهستانی

کرد حاضر ورا و حال بگفت

راز خود زان نکو سیر ننهفت

گفت خواهم که سوی روم شوی

برِ آن خیره رای شوم شوی

بگزاری ز من یکی پیغام

برسانی به شرط خویش سلام

پس بگویی که حمل ما بفرست

زر و دیبا و دُر بدین فهرست

ورنه جنگ ترا بسیچم زود

از تو و ملک تو برآرم دود

گفت بوبکر بنده فرمانم

باد برخی جان تو جانم

گفتنی گفته شد بدو یکسر

همه پیغامها ز خیر و ز شر

کس فرستاد پس شبی سلطان

که برو خواجه را برِ من خوان

کرد حاضر ورا و پیش نشاند

سخن از هر نمط برش می‌راند

پس بگفتش که گر در آن محفل

رومیان آورند با تو جدل

گوید ای مرد تا کی این هذیان

شرم ناید ترا ز شاه جهان

در چنین بارگاه وین دیهیم

ظالمی را همی نهی تعظیم

بنده زادی خود آن محل دارد

که ز وی شاه ما خلل دارد

ظالمی خیره رای هر جایی

چون ورا پیش شاه بستایی

پیش این تخت با بزرگی جفت

سخن ظالمان نباید گفت

تو چه گویی جواب این گفتار

از سرِ لطف نز سرِ پیکار

خواجه بوبکر گفت سلطان را

کای به حق سایه گشته یزدان را

این سخن گر بُدی ز خصم بی‌آب

دادمی گفته را به شرط جواب

لیکن اکنون سخن تو آرایی

هم تو این را جواب فرمایی

گفت سلطان که گر رود این حال

تو بده مر ورا جواب سؤال

که چنین است و حق به دست شماست

لیکن این از جواب گردد راست

بنده زاده است و ظالمست بلی

نیست با تو مرا بدین جدلی

لیکن اندر ممالک این مرد

ظلم جز وی کسی نیارد کرد

کس ندارد به ملک او زَهره

که فزون‌تر خورد وی از بهره

جز ازو ظلم کایناً من کان

نرود هیچ آشکار و نهان

ز اتفاق این سخن برفت به روم

خواجه گفت این سخن بُوَد معلوم

هم بر آن سان جواب ایشان داد

صد در از رنج بر ملک بگشاد

چون سخن جملگی مکرّر گشت

رومیان را بیان مقرّر گشت

چون شنید این سخن عظیم‌الرّوم

کرد دستور خویش را معلوم

کین سخن باز هم از آن نمطست

نه چو دیگر سخن حدیث بطست

شد خجل زان جواب و گشت خموش

گشت در گوش او چو حلقهٔ گوش

شاه باید که وقت خلوت و بار

در همه کارها بود بیدار

شحنه‌ای در دهی شبی سرمست

پای مرغ معلّمی بشکست

روز دیگر معلّم بی‌دین

پیش بت رفت تا کند نفرین

وین سخن گشت منتشر در ده

باز گفتند این سخن کِه و مِه

برد صاحب خبر به نوشروان

قصّهٔ مرغ و شحنه و رُهبان

کس فرستاد از آنِ خویش به راه

تا بیاورد هردو را برِ شاه

بار داد و به جای خود بنشست

دل و جان اندرین سخن پیوست

هردو را پیش خواند و مرغ بخواست

شحنه را گفت اگر نگویی راست

گنه مرغ بی‌زبان ز چه بود

من برآرم ز روزگار تو دود

آنکه جان دارد و زبانش نیست

تو چه دانی که رنج جانش نیست

بشنو از من تو این سخن به درست

هان و هان تا نگیری این را سست

آن یکی پای او چو پای تو بود

ایزد از من شود بدان خشنود

که کنم پای تو چو پایش خُرد

خون شحنه به تن درون بفسرد

گرز انداخت ناگهان از دست

شحنه را هر دو پای خُرد شکست

برگرفتند شحنه را از جای

در سرِ دست خویش کرده دو پای

شد معلم خجل ز کردهٔ خویش

از خجالت فکند سر در پیش

از مکافات زی جزا پرداخت

راهب شور بخت را بنواخت

عوض مرغ بره‌ای دادش

بر معلّم پدید شد دادش

تا قیامت ز عدل نوشروان

یاد از آن آورند پیر و جوان

آن شنیدی که گفت نوشروان

مطبخی را به وقت خوردن نان

چون برو ریخت قطره‌ای خوردی

گفت هیهات خون خود خوردی

زین گنه مر ترا بخواهم کشت

تابم از خشم می‌رود در پشت

مطبخی چون شنید این گفتار

شد خلیده روان و رفت از کار

در زمان ریخت چون همه مردان

کاسه اندر کنار نوشروان

گفت عذر تو از گنه بگذشت

زخم شمشیر بینی و سر و تشت

ای سیه روی این چه اسپیدیست

گفت ای شاه وقت نومیدیست

گنهم خُرد بود ز اوّل حال

کشتن از بهر آن چو بود محال

بر گناهم گناه بفزودم

بر تن و جان خود نبخشودم

تا نپیچند خلق بر انگشت

که یکی را برای هیچ بکشت

تو نکو نام زی که من مُردم

بدی از نام تو برون بُردم

گفت خسرو که نیست کردارت

در خور نکته‌های گفتارت

زشت کاری و خوب گفتاری

از تو آموخت چرخ پنداری

فعل تو من به گفت تو دادم

شاد زی تو که من ز تو شادم

داد خلعت به ساعتش بنواخت

زانکه معنی این سخن بشناخت

خوش سخن باش تا امان یابی

وقت کشتن خلاص جان یابی

اوّل آن به که مستمع طلبی

که ندانند هندوان عربی

سخن از مستمع نکو گردد

کهنه از روزگار نو گردد

هرکه در بصره هندوی گوید

چهره از خون دل همی شوید

ای شهنشاه عالم عادل

جان دشمن بکش ز اکحل دل

بکن از تیغ هندی ای خسرو

ملکت کهنه را چو گلشن نو