خسرونامه عطار

چو خود بر لوح زنگاری قلم زد

سپر بود و زتیغ خود علم زد

درآمد پیک پیش شاه حالی

بداد آن نامه را در جای خالی

چو شاه آن نامه را برخواند یکسر

دلش آشفته گشت از شاه قیصر

شه عالی صفت را بی خرد خواند

بخواری پیک را از پیش خود راند

بزودی ره برید آن پیک خوش رو

درآمد همچو بادی پیش خسرو

ز بیدادی آن شاهش خبر کرد

شه از خشمش جهانی را حشر کرد

نه چندان خلق گرد آورد قیصر

که چندان خلق، باشد روز محشر

همه صحرا و دشت از مردپرگشت

نیافت از خلق سوزن جای در دشت

ز ریگ و برگ، لشکر را عدد بیش

ز هر سوییش هر ساعت مدد بیش

ز چرخ ار سوزن عیسی فتادی

ندانم تا زمینش راه دادی

یکی صورت درآمد ماه پیکر

نهاده همچو گردون پای بر سر

رخی مانند ماه آسمان داشت

ولیک از پنج ماه نوفغان داشت

تپانچه بر رخ چون ماه میخورد

چنان کز درد آن فریاد میکرد

چنان میتافت رویش از برون دست

که از چستی بچنبر می برون جست

چو آوازش بچنبر جان برآورد

سر بسیار کس در چنبر آورد

چو گردون چنبری گشت آشکاره

جلاجل چنبرش همچون ستاره

سه چیز مختلف او را تن آمد

ز حیوان ونبات و معدن آمد

دو روی و چار گوشش بود و سرنه

بسی زد حلقه از هر سوی و درنه

چو می بنواخت از مهر دلش دوست

ازان شادی نمیگنجید در پوست

اگرچه دید روی دوست بیرون

نیامد پیش او از پوست بیرون

اگرچه پوست از آهو رسیدش

ولی شیرافگنی نیکو رسیدش

چو آن بی پا و سر برداشت آواز

نمیدانست کس از پای، سر، باز

چو آواز خوشش بیهوش میداشت

خوش آوازی خود را گوش میداشت

بهر پرده رهش پیوسته بودی

ولکین پردهٔ او بسته بودی

نگاری ماهروی از پرده برخاست

بزد آن کوژ را در پردهٔ راست

شه القصه ز پیش او بدر شد

دلی پر غصّه نزدیک پدر شد

بسی بگریست و بسیاری سخن گفت

سخن در فرقت آن سرو بن گفت

که گر دستور بخشد شاهم امروز

خبر پرسم ازان ماه دل افروز

بصحرا اسپ تازم راه جویم

بدریا در نشینم ماه جویم

چو باد صبح هر سویی شتابم

مگر بویی ز گلرویی بیابم

چو هست آن بت گل صد برگ جانم

اگر گل نبودم بی برگ مانم

شدم چون گل، بخون افگنده بی او

بمیرم گر بمانم زنده بی او

پدر گفت این سخن گفتار تو نیست

کسی کو عقل دارد یار تو نیست

هر آن عاقل که این افسانه گوید

ترا در کار گل دیوانه گوید

بدریا در پی گل چون نشینی

اگر بادی شوی گل را نبینی

تو پی میجویی از آب، اینت سودا

نشان پی که یافت از آب دریا

چو خورد آن ماه را در آب ماهی

ز ماهی ماه را چون بازخواهی

ترا از ماه تا ماهی تمامت

غم آن ماه و آن ماهی حرامت

بروم آی و ز هر سویی خبر جوی

مشو، چون ره نمیدانی سفر جوی

چو خسرو آن سخن بشنود از شاه

ز بی صبری دلش برخاست از راه

فرو بارید اشک از درد دوری

نه دل ماندش نه عقل ونی صبوری

گرفت از آب چشمش پای در گل

فتادش آتش سوزنده در دل

چنان برخاست آن آتش ز بالا

که میننشست هیچ از آب دریا

بشه گفتا ز گل بی دل بماندم

ازان بی عقل و بیحاصل بماندم

دلم مرغیست بی آرام مانده

بحلق آویخته در دام مانده

کنون از بس که در تن زد پر و بال

قفس بشکست و بر پرّید در حال

تنی گر یک نفس بر پای دارد

بصد مردی دمی بر جای دارد

مرا زین تن نیاید پادشاهی

وزین سر شیوهٔ صاحب کلاهی

نخستین سر بباید افسری را

وز اوّل شاه باید کشوری را

چو من بی گل سر شاهی ندارم

ز شاهی هیچ آگاهی ندارم

مرا تا گل نیاید در بر من

منه دل بر من و بر افسر من

دلم گل بود و گل شد غرقهٔ آب

کسی بی دل کجا یابد خور و خواب

چو من هستم دل خود را طلبگار

چرا باشم ملامت را سزاوار

ندانم گل ز من گم گشت یا دل

و یا هر دو یکیاند، اینت مشکل

چو مل در شیشه گم شد شیشه در مل

گلم گویی دلم گشت و دلم گل

مرا نیست این زمان گل در بر خویش

منم امروز گل جویای دلریش

اگر عمری دوم، در کوی خویشم

همی تا من منم دلجوی خویشم

چو بشنود آن سخن قیصر ز فرزند

فتاد از روم افتاده بدربند

به خسرو گفت سخت افتاد بندت

نیاید هیچ پندی سودمندت

دلم خون میشود از رفتن تو

ولی هم روی نیست آشفتن تو

من از هجرت بخون در خفته مانده

بسی به زانکه تو آشفته مانده

چه گویم قصه چون گفتند بسیار

رضا دادش برفتن شاه هشیار

وداعش کرد حالی شاه خسرو

جهان افروز شه را گشت پس رو

بسوی روم شد قیصر هم از راه

بدریا رفت خسرو از پی ماه

جهان افروز و فرخ بود و فیروز

دگر ده مرد استاد دل افروز

چو از مه نیمهٔ ماهی بسر شد

کمان ماه چون سیمین سپر شد

شدند آن سروران یکسر سواره

برفتن در گذشتند از ستاره

شبانروزی بهم صحرا بریدند

چو از دوری لب دریا بدیدند

مگر فیروز را شه پیش بنشاند

میان جمع نزد خویش بنشاند

زهر در پایگاهش بیشتر کرد

همه کارش بزر چون آب زرکرد

بدو گفت از دوجانب راه دریاست

یکی سوی چپ و دیگر سوی راست

ترا باید بمشرق رفت ازین راه

مگر آنجا خبریابی ازان ماه

که تا من سوی مغرب باز گردم

مگر هم صحبت دمساز گردم

چو بشنود آن سخن از شاه، فیروز

بفیروزی بکشتی شد دگر روز

چو شد فیروز از خسرو جدا باز

ز غصّه، بیوفایی کرد آغاز

چو در طبع کسی پاکی نباشد

ز ابلیسی خود باکی نباشد

چو با خود برد فرخ را شه روم

دگر شد حال فیروز سگ شوم

ز خشم فرخ و خسرو چنان شد

کزان کین در سخن آتش فشان شد

نهاد از سر قدم در کوی دیگر

کشید آنجا سپر در روی دیگر

بدل میگفت خسرو درجهان کیست

که نتوان کرد با او یک نفس زیست

ز فرخ خسروم در غم فرو کشت

بسر باری مرا در پای او کشت

بچیزی کمتر از فرخ نیم من

خریدار چنین پاسخ نیم من

اگر فیروز نبود عالم افروز

کجا فرخ تواند گشت فیروز

اگر هر یک ازیشان شهریارست

مرا با آن دو بد گوهر چه کارست

مرا آن به که راه شهر گیرم

وگرنه در غم این قهر میرم

مرا باید بر شاپور رفتن

ز دریا سوی نیشابور رفتن

بآخر زود کشتی راروان کرد

کم از ده روز ار دریا کران کرد

بنیشابور آمد از ره دور

بخدمت رفت نزد شاه شاپور

شه شاپور پیش خویش خواندش

چو دستش داد بر کرسی نشاندش

بپرسیدش ز فرخ کو کجا شد

چه بود او را، چرا از تو جدا شد

برای نقش گل عمری درازست

که رفتند و هنوز آن نقش بازست

دلم آن نقش را دمساز خواندست

نکونقشیست الحق باز خواندست

کنون بگشای بند و راز برگوی

ز فرخ زاد و نقش گل خبر گوی

زبان بگشاد فیروز سیه روز

که خسرو باد بر هر کار فیروز

بدان ای شمع ملک و تاج شاهان

ز تاجت سرنشین صاحب کلاهان

که نتوان گفت حال خود چنان زود

که حال ما چنان بود و چنین بود

چو خسرو شاه بستد عهد از ما

نشد غایب ز جد و جهد از ما

چو فرخ دید مردی و جمالش

شد از زور و زر او در جوالش

ولیکن من بدل او را نبودم

ضرورت را نفاقی مینمودم

ندیدم فرصتی اکنون که دیدم

بخدمت پیش شاه خود رسیدم

گریزان گشتم از خسرو بفرجام

که پیروزم چو بگریزم بهنگام

وزان پس هرچه رفته بود در راه

سراسر آشکارا کرد بر شاه

بشه گفتا کنون خسرو بدریاست

نشان میجوید از گلرخ چپ و راست

تو میباید که جویی آن نشان باز

چنین دانم که یابی در جهان باز

چو شد از کارها شاپور آگاه

روانه کرد خلقی را بهر راه

زهی عطار در بحر حکایت

توداری درّ معنی بی نهایت

سخن سر سبز معنی گشت از تو

بهشتی دار دنیی گشت ازتو

چنان کردی بمعنی داستان را

که باران بهاری بوستان را

چو بگذشتند ازان دریای خونخوار

یکی کوه بلند آمد پدیدار

یکی حصن رخامین بر سر کوه

درختان گشته گرد حصن انبوه

بران حصن قوی بر رفت خسرو

جوانمردانش در پی گشته پس رو

بپیش آن صفّهیی میدید از دور

که چون شمعی فروزان بود از نور

بساط صفّه دوخ و بوریا بود

دران محرابگه پیری دو تا بود

چو مرغی برسر کوهی نشسته

ز هر شادی و اندوهی برسته

بپیش کردگار استاده بر پای

نهاده دست بر هم چشم بر جای

بخفته گربهیی بر جام. پیر

ز سر تا پای او مانندهٔ شیر

چو کس همدم نبودش زادمیزاد

بر خود گربهیی را همدمی داد

اگر هستی تو شیر پردهٔ راز

ببُر از آدمی با گربهیی ساز

که از مردم اگرچه خویش باشد

وفای گربه و سگ بیش باشد

توّقف کرد شه تا پیر دمساز

بپرداخت و سلامش کرد آغاز

زبان بگشاد پیر کار دیده

بدو گفت ای بسی تیمار دیده

برو بنشین چه میگردی جهانی

که جمعیت بسی گردد زمانی

چوهمدم نیست تو همدم نیابی

که چون محرم نیی محرم نیابی

بتنهایی بسر بر روزگاری

که تنهایی ترا بهتر ز یاری

بسی من گرد عالم بر دویدم

بجستم عاقبت همدم ندیدم

ز نااهلان فرو خوردم همه عمر

ز حق اهلی طلب کردم همه عمر

اگرچه در جهان دیدم بسی را

ندیدم هیچ اهلیت کسی را

چرا در حلقهٔ مردم نشینم

که جز در دیده، مردم مینبینم

اگرچه یک جوم بیرون شوی نیست

همه آفاق در چشمم جوی نیست

مگر دیوار من کوتاه تر بود

که در ملکم نه دیوار ونه در بود

کنون عمریست تادر گوشه تنها

بدل با خویش میگویم سخنها

چه گویم، با که گویم، چند گویم

چو چیزی گم نکردم، چند جویم

درین زندان کافر کیش غدار

ز حیرت کافری میآردم بار

نمیدانم کیم یا از کجایم

چه میسازم، ز جان و ز تن جدایم

درین گرداب اگر افتی دمی تو

ز من سرگشته تر گردی همی تو

چوخسرو پیر را میدید هشیار

ز هر نوعی سؤالش کرد بسیار

ولیک آن پیر را در هیچ بابی

نشد پوشیده بر خاطر، جوابی

به خسرو گفت کم دیدم جوانی

ز تو شیرین زبان تر در جهانی

نه دردانش ترا ماننده دیدم

نه مثلت درجهان داننده دیدم

بحمداللّه نمردم ناگهان من

بدیدم زندهیی را در جهان من

برامد نالهٔ کوس از در شاه

بجوش آمد چو دریا کشور شاه

ز عالم، بانگ زرّین نای برخاست

ز بانگ نای،‌دل از جای برخاست

جهان در زیر گرد ره نهان شد

همه خاک زمین بر آسمان شد

بدین کردار، تاج پادشاهان

سپه میراند تا دشت سپاهان

چو از رومی سپاهانی خبر یافت

سپاهی گرد کرد و کار دریافت

ببالا،‌گرد دو لشکر چنان بود

که گویی نردبان آسمان بود

برامد از بیابان نالهٔ کوس

تو گفتی کوس میزد بر زمین، بوس

ز آواز درای و بانگ شیپور

تو گفتی در قیامت میدمد صور

سحرگاه از میان گرد لشکر

دُرفشان شد درفش شاه قیصر

ز عکس خود، همه سرهای نیزه

شده مانندهٔ خورشید ریزه

ز عکس جوش و بانگ تبیره

شده تفّیده مغز و چشم خیره

نماز دیگری خورشید شاهان

فرود آمد بصحرای سپاهان

برون تافت از کنار جنگ جایش

چو خورشیدی مه پرده سرایش

چو تاج چرخ سوی باختر شد

عروس آسمان پیرایه درشد

جهان شد زیر خیمه ناپدیدار

زمین چون آسمان شد خیمه کردار

شب تیره درین پیروزه خرگاه

سیاهی بود، زرّین گویش از ماه

مگر بر تخت نرد چرخ، پروین

بگردانید چندان مهره زرّین

شبی تاریک بر راه مجرّه

شده خورشید روشن ذرّه ذرّه

شفق را جامهٔ خونی کشیده

زدبران شکل مامونی کشیده

گرفته تختهٔ افلاک جدول

نشسته شب که اقلیدس کند حل

ز آب زر، ذوابه بر کشیده

چو دیبای کبود زر کشیده

نیاسودند آن شب جمله در دشت

که تا چتر از سر افلاک بر گشت

چو خورشید از دم کژدم برامد

ز عالم بانگ رویین خم برامد

چو گیتی گشت چون دریای سیماب

دو لشکر سر برآوردند از خواب

کشیدند آن دلیران صف ز هر سو

باستادند هر یک روی در رو

خروش نای چون صور سرافیل

بگردون شد ز پشت کوههٔ پیل

سواران آهنین دل کوه رفتار

ز سر تا پای در آهن گرفتار

دوباره صد هزار از پای تا فرق

چو ماهی جمله در جوشن شده غرق

نخستین، پیش میدان شد پیاده

قدم غرقه در آهن تا چکاده

بیک ره تیر بگشادند برهم

بیک ساعت درافتادند بر هم

جهان پنهان شد از گرد سواران

هوا تاریک گشت ازتیر باران

چنان گردی پدیدار آمد از راه

که شد چون گنبد گل، گنبد ماه

بزیر گرد، مهر و ماه گم شد

سپهر راه بین را راه گم شد

ز پیکان عالمی پر ژاله کردند

زمین از خون مردم لاله کردند

هرانکس را کزان یک ژاله بگرفت

جهان از خون آنکس لاله بگرفت

فلک از عکس چون دریای خون شد

زمین از پای اسبان چون ستون شد

معلّق گر نبودی طاس گردون

شدی تاسر چو طشت خاک پرخون

روان شد سیل خون فرسنگ فرسنگ

میان خون سر مردان چو خرچنگ

برامد جوی خون از اوج گردون

چو بحر خون همی زد موج، گردون

ز کشته کوه شد یکسوی کشور

ز خون دریا شد آن یکسوی دیگر

ز گرما، مرکبان بی تن ببودند

بجای کفک، خون افگن ببودند

چو تیغ از خون دشمن ریخت باران

قلم شد تیغ در دست سواران

ز خون، شنگرف گفتی میسرشتند

همه شنگرف، اسبان مینوشتند

چنان برخاست ازعالم قیامت

که دیو آنجا گرفت از بیم اقامت

قیامت بود، امّا خلق زنده

بسی مرده بسی هرسو فگنده

ز خون خصم روی هفت اقلیم

گرفته جوی خون چون روی تقویم

همه کار زمین خونخوارگی بود

فلک از دور، خود نظّارگی بود

چو طاس آتش ازگردون در افتاد

گهر از طشت گردون باسرافتاد

چو شد در قیروان خورشید غرقاب

برون ریخت از مسام چرخ سیماب

گروهی کشته را از هم گشادند

گروهی خسته را مرهم نهادند

چو پر بگشاد مرغ صبحگاهی

مه روشن معلّق شد بماهی

بماهی همچو یونس صید شد ماه

برآمد یوسف خورشید ازچاه

گهی بر خاک و گه بر میغ میزد

سپر بود و دو دستی تیغ میزد

سرافرازان دگر ره،‌صف کشیدند

دو رویه صور در گیتی دمیدند

بپیش صف درآمد خسرو از پس

کشید از خون بپای اسب اطلس

چو رعدی گشت، حالی یک فغان زد

که گویی این جهان بر آن جهان زد

گهی تاخت اسپ بر بالا و پستی

گهی زد تیغ پیش و پس دو دستی

تو گفتی داشت آنجا میغ در تیغ

که خون میریخت و میزد تیغ در میغ

اجل با تیغ او همسر همی رفت

قضا همچون قلم بر سر همی رفت

چو برقی تیغ او میرفت و میریخت

بیک ضربت بسی سر از سران ریخت

چو لاله بود سر تا پای در خون

که میآمد ز کوهی کشته بیرون

ز لشکرگاه میشد نعره بر ماه

ز بسم اللّه وز الحمدللّه

جهان ازشعلهٔ خورشید پرتف

چو آتش گشته هر شمشیر در کف

زمین گل شد ز خون سرفرازان

فرو ماندند بر جا اسپ تازان

زمین را خون چنان غرقاب میکرد

که ماهی زمین اشناب میکرد

بآخر، بر سپهدار از سپاهان

شکستی آمد از خورشید شاهان

چو در گردید این زرّین سطرلاب

ازین نه تختهٔ پاشیده سیماب

ز دست شب گریزان در افق شد

مه از مشرق برین نیلی تتق شد

جهانی شد فلک پر دُرّ شهوار

گرفت آفاق عالم میغ هموار

شبی همچون سیاهی بصر شد

ز گور کافران تاریکتر شد

شبی در چادر قیری نهفته

چو زیر چشم بندی،‌چشم خفته

طلایه بی خبر در خواب مانده

ز غفلت بر ره سیلاب مانده

یکی نیکو مثل زد پیر استاد

که خواب مرد سلطان هست بیداد

در آن تاریک شب خسرو برون شد

شبیخون کرد و دشمن سر نگون شد

بگرد لشکر دشمن درامد

جهان بر لشکر دشمن سرامد

سپاه از خواب درجستند ناگاه

یکی زیشان نه لشگر دیدنه شاه

بهم گفتند هنگام گریزست

که شب چون هندوی انگشت تیزست

درافگند اسپ بر شه، خسرو نو

نبودش خانه، مانش کرد خسرو

درامد گرد شه پیل و پیاده

ز اسپ خویش رخ بر شه نهاده

چه گویم قصّه، وقت صبحگاهان

بزاری کشته شد شاه سپاهان

شبی نابوده خوش در زندگانی

شبش خوش کرده نوروز جوانی

جهانا تا کی از تو بس که کشتی

نگشتی سیرچندین کس که کشتی

چو میداری کهن افتادهیی را

چراپس میبری نوزادهیی را

زهی مرگ پیاپی این چه کارست

که در هر دم نه مرگی صد هزارست

اگر نه مرگ مردم عام بودی

زهی حسرت که در ایام بودی

تو چون شمعی درین زندان همی باش

میان سوختن خندان همی باش

نیی تنها بنه تن، چند از اندوه

که تن را خوش بود مرگی بانبوه

کسی کو مُرد اگر تو پیش بینی

براندیشی و مرگ خویش بینی

چرا بر مردگان بسیار گریی

که میباید که برخود زار گریی

چو داری مردهیی افتاده در پیش

تویی آن مرده، بگری زار بر خویش

رهی دورست امّا بعد مرگت

ازینجا برد باید زاد و برگت

اگردر دست و گردرمان، از اینجاست

که زاد راه بی پایان ازینجاست

تو خود زینجا سر رفتن نداری

که جز خوردن و یا خفتن نداری

چو تو از زخم خاری خسته گردی

چه سازی گر بدوزخ بسته گردی

چو ازخاری توانی شد دژم تو

مکن بر هیچ گلبرگی ستم تو

اگر شاه سپاهان بد نکردی

بهر یک تیغ، زخمی صد نخوردی

بخوزستان چو چندانی جفا کرد

ز قیصر در سپاهان آن قفا خورد

چو پیدا گشت تاج شاه انجم

ز زیر هودج چرخ چهارم

فرو شد شه با سپاهان چو جمشید

منوّر کرد عالم را چو خورشید

در گنج گهر بر خویش بگشاد

ببخشش هر دو دست از پیش بگشاد

بزرگان را بخلعت نامور کرد

همه کار سپاهان معتبر کرد

ولی پیوسته خسرو در تعب بود

که از هر گلشن آنجا گل طلب بود

بسی زان بت خبر جست و نمییافت

بهر دم بیشتر جست و نمییافت

بشه گفتند گشت آن ماه غرقاب

ازو یا ماهی آگاهست یا آب

نشد یک ذرّه از گل شاه نومید

که عاشق زنده ز امّیدست جاوید

دلش خالی نشد از مهر آن ماه

خیالش بست نقش چهر آن ماه

بسی بگریست و چون دیوانهیی شد

ز شرم مردمان در خانهیی شد

زبان بگشاد چون بلبل بگفتار

که ای گل کردیم در خون گرفتار

چو مور از خانه بیرون اوفتادم

چو مویی درجهان افگند بادم

تویی یار، از تو یاری مینبینم

تن خویش از نزاری مینبینم

کجا رفتی که من بیتو چنانم

که چون دریای آتش گشت جانم

ز چشمم خون گشادی و برفتی

مرا در خون نهادی و برفتی

چنان زخمی بجان من رسیدست

که خوناب از مسام من چکیدست

ز بیخوابی چنان شد کار بر من

که دشمن میبگرید زار بر من

همه شب خون دل از چشم بارم

خیالت را چگونه چشم دارم

هران رازی که در دل داشتم من

ز خون بر روی خود بنگاشتم من

بیا و یک نظر بر رویم انداز

ز روی من فرو خوان این همه راز

چو آخر از دلش آن سوز برخاست

بدیدار جهان افروز برخاست

چو شیدایی دران ایوان همی گشت

بیک یک خانه سرگردان همی گشت

درون خانهیی یک تخت زر دید

برو سر گشتهیی بی پا و سر دید

تنی چون شوشهٔ زر از نزاری

فرو مانده بصد سختی و زاری

ز جان سیر آمده ازناتوانی

شده گلگونهٔ او زعفرانی

چو یافت از چهرهٔ او شاه بهره

جهان افروز بود آن ماه چهره

دل خسرو بدرد آمد ز دردش

برامد همچو زر از روی زردش

بدان رنجور گفت ای ماه چونی

که داری همچو گردون سرنگونی

چنین زار و نزار آخر چرایی

مگر بیماری از درد جدایی

مگر در علت عشقی گرفتار

که نتوان داد شرح آن بگفتار

جهان افروز او را آشنا یافت

بنو، گفتی که جانی از خدا یافت

نظر بگشاد و در خسرو نگه کرد

ز دیده اشک خونین سر بره کرد

چنان بر چشمش از خون بسته شد راه

که نتوانست دیدن چهرهٔ‌شاه

همه بیناییش از خون فرو بست

وزان خون راه بر گردون فرو بست

بسی بگریست خسرو بر سر او

ز نرگس کرد پرخون بستر او

میان اشک ازو آغشته تر شد

بپای افتاد وزو سرگشته تر شد

جهان افروز چون با خویش آمد

ز سر در اشک چشمش پیش آمد

رخش چون ماه جان افزای میدید

خطش بر مه جهان آرای میدید

خطی همچون زمّرد گرد ماهی

هزاران حلقه در زلف سیاهی

رخش چون دید، با دل درمری ماند

از آن رخ همچو شاهی در غری ماند

دران دم مینیندیشید از کس

نگاهی می نکرد از پیش و از پس

کسی درد فراق یار برده

بسی در هجر او تیمار خورده

کجا اندیشد ازتیر ملامت

که دید از عشق ورزیدن سلامت؟

ز بی صبری برفت ازدل قرارش

بدست آورد زلف مشگبارش

چو زلف یار خود در دست میدید

همه خلق جهان را مست میدید

نهادش روی بر روی و بیکبار

نه عقلش ماند و نه جان سبکبار

چنان از اشتیاقش جان همی سوخت

که جان خویش بر جانان همی دوخت

چو لختی بیخودی کرد آن دل افروز

بخسرو گفت کای شمع جهان سوز

مرا در جوی بیتو آب خونست

ترا در جوی بی من آب چونست

مرا زین درد کی خواهی رهانید

بکام خویش کی خواهی رسانید

ببین تا چون رگ جانم گشادی

چگونه داغ بر جانم نهادی

بصد محنت گرفتارم تو کردی

چو مویت سرنگونسارم تو کردی

منم جانی وفایت را بسر بر

دلی پرخون و چشمی تا بسر بر

زرنگ و بوی عالم چشم بسته

ببوی آشتی رنگی نشسته

چو کوزه دست بر سر پای در گل

چو کاسه سوز و گرمی کرده حاصل

بدل بردن، برم چندان نشستی

که دل بربودی و در جان نشستی

مکن بر جان ودل چندین کمینم

بترس آخر ز آه آتشینم

طبیبم بودهیی درمان من کن

ببین دردم دوای جان من کن

چو هردم یاد آید از پزشکم

بپهلو می بگرداند سرشکم

دو چشمم تیره بی آن ماهپارهست

چگونه تیره شد چون پر ستارهست

چو چشم تیره کرد آن ماهپاره

از آن بیرون شد از چشمم ستاره

چو شمعم ازتف آن شهد شیرین

نداد این خسته دل راموم مومین

چنان مشغول جان افزای خویشم

که نیست از عشق او پروای خویشم

اگر درمان نخواهد کرد یارم

ز عشقش کشتهیی انگار زارم

بگفت القصّه از هر گونه یابی

توقع بودش از خسرو جوابی

شه اوّل گفت ای سرو سمن بوی

مرا از قصّهٔ گلرخ خبرگوی

خبرده تا درین ایوانست یا نه

کجاست این جایگه پنهانست یا نه

بسی سوگند خورد آن ماهپاره

که گل شد غرقه چون در آبساده

کسی را در جهان از وی خبر نیست

مرا زین بیش آگاهی دگر نیست

چو خسرو این خبر بشنید دانست

که هرچ آن ماه میگوید چنانست

دگر ره در میان آتش افتاد

دل او در غم آن دلکش افتاد

دگر ره گفت از سر کارم افتاد

ز گل در راه چندین خارم افتاد

بدل گفتم رخ دمساز بینم

گلم را در سپاهان باز بینم

بکام خویشتن نابوده روزی

شبم خوش کرد وصل دلفروزی

چو گلرویم شود الحق پدیدار

شود کار مرا رونق پدیدار

کز اوّل رونقی بگرفت حالم

گرفت آخر ولی از جان ملالم

مرا تا سر نیاید زندگانی

ز گل گویم، ز گل جویم نشانی

چوبی جان یک نفس نتوان نشستن

دگر ناید ز من بی جان نشستن

چو در دل شد، ز دل بر در نیاید

بترکش گویم از دل برنیاید

لبش چون بازم آورد از لب گور

نپیچم از پی او یک پی مور

دل من میدهد گویی گواهی

که دارد حال آن دلبر تباهی

بجویم تا بیابم زو نشانی

که جانی بهتر ارزد از جهانی

بدست آرد بجهدش زود هرمز

جز این خود کی تواند بود هرگز

نیاسایم بعالم در زمانی

که تازان بی نشان یابم نشانی

چو در دریا نهان شد درّ جانم

چو دریا گشت چشم دُر فشانم

کنون دریا نشینی کاردارم

که درّم را ز دریا باز آرم

چو دریا دارد از گل چشم هرمز

ز دریا برنگیرد چشم هرگز

چو در دریا بود آغشته یارم

چو دریا خویش را سرگشته دارم

ز دریا باز باید جستن او را

دل از دریا نباید شستن او را

بسوزم ماهی دریا بآهی

برآرم گرد از دریا بماهی

چو درّی بالب دریاش آرم

اگر در سنگ شد پیداش آرم

من از دریا کنون یک چشم زد را

بخشگی بازآرم درّ خود را

کنون خواهم ره دریا گرفتن

کم هامونی و صحرا گرفتن

شوم گل را ازین دریا طلبگار

و یا چون گل شوم من هم گرفتار

کرا بر گویم این کارم که افتاد

دلم برخاست زین بارم که افتاد

کجایی ای گل پنهان بمانده

ز چشمم رفته و در جان بمانده

شدی چون مردمک در هفت پرده

بیا از مردمی هر هفت کرده

مرا هر بی خبر گوید ببرهان

نگردد آفتاب از آب پنهان

ازان در آب شد گم آفتابم

که بود او مردم چشم پر آبم

جهان بر چشم من تاریک ازان شد

که از من مردم چشمم نهان شد

چو بشنود آن جهان افروز شیدا

همه صحرا ز اشکش گشت دریا

بخسرو گفت کای دیرینه یارم

چو میبینی که شد دریا کنارم

اگر راز دلم پیدا کنم من

جهان از خون دل دریاکنم من

درین دریا مرا تنها بمگذار

دلم را در چنین سودا بمگذار

تویی در چشم من هم مهر و هم ماه

منم در دشت و دریا با تو همراه

بهرجایی که خواهی شد پس و پیش

مکن از بهراللّه دورم از خویش

بترس از آه همچون آتش من

مرا برهان ز عیش ناخوش من

ترا سهلست این تدبیر آخر

ترا دارم مرا بپذیر آخر

بدیداری قناعت کردم از تو

تو میدانی که چون خون خوردم از تو

اگر از من جداگردی ازین غم

دمار ازمن برآید اندرین دم

منم در آتش عشق و جوانی

تو دانی گر بخوانی گر برانی

اگر گویی بخون برخیزمت من

میان خاک ره خون ریزمت من

بتیغ عشق گر خونم بریزی

چه برخیزد ز خونم چند خیزی

عنایت کن عنان را باز برکش

و یا در پایم آور دست درکش

مده رنگم که دل صد باره مُردی

اگر بوی وصال تونبردی

ندانم کرد، اگرچه غیرتم کشت

بسوی چادر وصل تو انگشت

چو شد ز اندازه سوز اشک آن ماه

بدیدار خودش شد میزبان شاه

که تا بااو گذارد روزگاری

ولی نبود ز وجهی نیز کاری

چو از خسرو شه قیصر خبر یافت

باستقبال خسرو کار دریافت

بزودی کرد قیصر کار ره ساز

فرستاد اسب و خلعت پیش شه باز

رخ خورشید رخشان نازده تیغ

برآمد صبح خون آلوده از میغ

پگاهی با سپاهی چند یکسر

رسید آنجا که خسرو بود قیصر

چو قیصر دید خسرو را ز دوری

بدو نزدیک شد چون ناصبوری

گرفتش در بر و اشکش روان گشت

که بی جانان بسی الحق بجان گشت

بدو گفتا دل من چون جگر سوخت

فراقت ای پسر، جان پدر سوخت

بسی غم گوشمال خسروم داد

بحمداللّه کنون جانی نوم داد

مپرس ازمن که بیتو حال چون بود

که گر دل بود در دریای خون بود

کشیدم پای دل در دامن درد

نهادم چشم جان بر روزن درد

کنون از دامنم هوری برآمد

کنون از روزنم نوری برآمد

بحمداللّه که دیدم روی تو باز

رسیدی سوی من، من سوی تو باز

چو لختی قصّهٔ محنت بخواندند

ازانجا برنشستند و براندند

شکر پاشان بشادی رای کردند

بشکر شاه شهرآرای کردند

ز دست سیم پاشان از پگاهی

شده روی زمین چون پشت ماهی

چه جشنی بود، خلدی بود پرحور

همه حوران چو ماه و ماه پرنور

چه عیدی بود، عیدی بود پرجوش

همه عیش و سماع و نوش برنوش

چه مجلس بود، باغی بود پرگل

همه باغ آفتاب و جام پرمل

بهر دم جام نوشین بیش خوردند

ز می صد شیشه سیکی پیش کردند

چه گر خوش بود از خسرو جهانی

نبود آن غمزه دلخوش زمانی

فراق گل دلش را رنجه میداشت

دلش را شیر غم در پنجه میداشت

ز هجران آتشش بر فرق میشد

دراب چشم هر دم غرق میشد

همه عالم بگردیده چو گویی

ز عالم بین خود نادیده بویی

فغان میکرد کای گل چون کنم من

که خار توزدل بیرون کنم من

چوگم گشتی ز که جویم نشانت

که بسیاری بجستم در جهانت

ز که پرسم ندانم راه کویت

که در کوی اوفتادم زارزویت

اگر عشق تو جان من نبودی

بعالم در، نشان من نبودی

شکار شیر عشقت جز جگر نیست

تو گویی در تنم جانی دگر نیست

چو شیری کو بگیرد گور در راه

بدندان درنیارد جز جگرگاه

جگر چون خورد، ره گیرد ز سرباز

بروباهان گذارد آن دگر باز

درین ره عشق تو چون شیر بیشه

نداند جز جگر خوردن همیشه

ز خود یکبارگی دستم فرو بست

اگر دستم نگیری رفتم از دست

دلم در داغ نومیدی کشیدی

ز بیخم کندی و شاخم بریدی

سرم بر خاک و رویم بر زمینست

ز دردم فارغی دردم ازینست

ترا دارم ز ملک این جهانی

تو خود چون جان ز چشم من نهانی

چو جان پنهان شدی چون جویمت من

مگر کز پرده بیرون جویمت من

دو اسبه دل دوان شد در خیالت

نیافت از هیچ ره گرد وصالت

نشستم مدتی در بند پندار

نیامد راست با پندار من کار

خطا بود آنچ میپنداشتم من

کنون زین کار،‌دل برداشتم من

چه میگویم که تا جانم رفیقست

ز جانانم نشان جستن طریقست

چو گفت این راز بی صبری بسی کرد

ز هر سویی خبر پرسان کسی کرد

نه از فیروز و نه ازگل خبر بود

ازین غم هر زمان حالش بتر بود

چوبودش یک نفس صد باره تیمار

بآخر گشت آن بیچاره بیمار

نه دارو سودمند آمد نه جُلاّب

علاجش بود گل، گل غرقه در آب

پدر میداد پندش شام و شبگیر

که خوش باش ای جوان و جام می گیر

جوانی داری و اسباب شاهی

مکش جور و بکن چیزی که خواهی

مباش ایمن ازین گردنده پرگار

دمیست این عمر ازین دم بهره بردار

خوشی امروز می خور تا توانی

که فردا را کسی نکند ضمانی

درین دم همدمی دیگر گزین تو

کجا درمانی از یک همنشین تو

ترا هرجا که ماهی زیر پردهست

اگر رغبت نمایی عقد کردهست

کم گل گیر اگر گل ریخت از بار

که گر گل هست خالی نیست از خار

ترا چندانکه گل در ملک رومست

ز طاعت نرمتر،‌گردن ز مومست

زجایی دلبری کن اختیاری

ز گل تا کی زنی در دیده خاری

اگر خواهی، دو صد شاه کُله دار

دراندازد بدامادیت دستار

نشستی در غم یک پای موزه

که گفتت جز بگل نگشای روزه

ترا صد ماه جان افروز باید

اگر نبود گلی خود روی، شاید

اگر گل شد ترا، صد نوبهارست

که در هر یک، هزاران گل ببارست

اگر گل شد، جهانی پر شکر هست

جهانی بیش میخواهی وگر،‌هست

تو تا بودی ز گل آواره بودی

گهی بر خار و گه برخاره بودی

زمانی سنگ صحرا میشمردی

زمانی کوه و دریا میسپردی

زمانی پای در گل میفتادی

زمانی دست بر دل مینهادی

زماانی زهر زاری میچشیدی

زمانی درد و خواری میکشیدی

تو خود اندیشه کن با این همه بار

گلی میارزدت با این همه خار؟

تو چون کُشتی خوشی خود را ببازی

اگر گل باشد وگرنه، چه سازی؟

چو تو مُردی چه گل باشد چه خارت

که گل در زندگی آید بکارت

که میداند که گل مردهست یا نه

جهان بیتو بسر بردهست یا نه

تو چندی در عزای او نشستی

بمحنت در بلای او نشستی

بمردهست او، اگر او زنده بودی

بدین غم کاشکی ارزنده بودی

ز گل بیگانگی جوی و جدایی

کسی با مرده کی کرد آشنایی

شد ازگفت پدر چون زر،‌ رخ او

فرو بست از خجالت پاسخ او

بر آن بنشست تا این چرخ مینا

چه بازی آردش از پرده پیدا

قدرچه بند و تقدیرش کند باز

قضا از سر چه تدبیرش کند ساز

هر آنکس کز مراد خود جدا شد

فدای زخم چوگان قضا شد

همه در بیم و سرگردان بمانده

که چون گوییم درچوگان بمانده

الا ای درّ دریای معالی

مدار از بکر معنی حجره خالی

هزاران بکر زیر پرده داری

چرا از پرده بیرون مینیاری

ترا دوشیزگان بسیار هستند

بگو کز پردهشان بیرون فرستند

اگر بنمایی آن دوشیزگان را

بجلوه آرم آن پاکیزگان را

عروسانی که در عشقند سرمست

برون آور سبک روح و سبک دست

ز سر درجلوه ده نوع سخن را

که در رشک افگنی چرخ کهن را

چنین گفت آن سخندان سخنور

که از شاخ سخن بودش سخن بر

که چون گل کرد بر هرمز نگاهی

سیه شد روز هرمز از نگاهی

یقین دانست گل کان مرغ سرکش

بدام افتاد از آن حور پریوش

رها کردش بدام و پای برداشت

چو دانه در زمین بر جای بگذاشت

چو مرغی منقلب میگشت بر بام

بآخر چون فتادش مرغ در دام

دهان پر خنده پیش دایه آمد

چو خورشیدی بپیش سایه آمد

زاندامش برون میجست آتش

رخی تازه لبی خندان دلی خوش

رخ چون کاه او گشته چو ماهی

وزان شادی جهان بروی چو کاهی

چو گل در پوست میگنجید با دوست

دلش چون گل نمیگنجید در پوست

چو دایه آن چنان دیدش عجب داشت

که تا گل خود چرا پر خنده لب داشت

بگل گفتا نمیدانم که از چیست

که گل خندید یک ساعت نه بگریست

ندانستم ترا چندین دلیریست

بدین روزت ندانم این چه شیریست

ز بس گرمی ز تو آتش بیاید

هلاهین بوکت اکنون خوش بیاید

گشاد ابروت از جانم گره زود

که ابروی تو یکدم بی گره بود

چه خندانی بگو احوالت ای دوست

که گُل از خنده بیرون آید از پوست

بگو تا از چه لب پرخنده داری

که جان دایه از دل زنده داری

گُلش گفت این زمانم از زمانه

یکی تیر آمد آخر بر نشانه

شدم بر بام و دیدم روی هرمز

بدان خوبی ندیدم روی هرگز

شدم بر بام کار خویش کردم

دل او چون دل خود ریش کردم

بزه کردم کمان دار و گیرش

کشیدم آنگهی در تنگ تیرش

بزلفم کردمش داغ جگر سوز

از آن زلفم سیه تا بست امروز

جگر میخوردمش او میندانست

جگر رنگی لعل من از آنست

بچشمان خون دل پالودم از وی

از آن شد غمزه خون آلودم از وی

ز هرمز آنچنان بردم دل از تن

که هرمز برد پیش از من دل از من

چو با هرمز بهم دیدار کردیم

حسابی راست چون طیار کردیم

گلی در آب کردم من گلی او

دلی من بردم از هرمز دلی او

یکی دادم یکی بردم بخانه

ندارد جنگ کاری در میانه

حسابی راست کرد امروز هرمز

کنون ماهی منم سی روز هرمز

ز تو این کار برنامد بصد بار

بدست خویش باید کرد هر کار

دلش بربودم و بازش ندادم

گلم من زین چنین خارش نهادم

یکی می خوردهام با یار امروز

دو بهره کردهام من کار امروز

چنانش بند کردم در زمانی

که نتواند گشاد آن را جهانی

اگرچه از بر گل دور بود او

بغمزه لعب شیرینم نمود او

کرشمه کرد با من در نهانی

تو ای دایه نیی عاشق چه دانی

بخواند بلبل از گل داستانها

ولی مرغان شناسند آن زبانها

کسی را سوی این رازست راهی

که او را زین نمد باشد کلاهی

سخن گرچه نگفت او نیک دانم

که میگفت او که سر تا پا زبانم

سخن در وقت خاموشی چنان داشت

که یک یک موی او گویی زبان داشت

ندارد عشق من با عشق او کار

که او عاشق ترست از من بصد بار

مزن پر همچو مرغ ای دایه چندین

که شد مرغی که کردی خایه زرین

کنون این پسته را عنّابی آور

چو من این جوی کندم آبی آور

ز گفت گل بگل دایه چنین گفت

که ای ماه فلک را بر زمین جفت

شبت خوش باد و روزت باد فرّخ

لبت شهد و برت سیم و گُلت رخ

صبوری کن که تا هرمز ز مستی

چنین گردد که تو امروز هستی

مبادت جز نشاط و عیش پیشه

بکام دوستان بادی همیشه

به پیش او نباید شد بزودی

که تا داند که بی او درچه بودی

بیکبارش میار از خاک بر تخت

که تا او نیز لختی بر تند سخت

اگر آسان بدست آرد ترا او

چو باد از دست بگذارد ترا او

زری کاسان بدست آری تو بی رنج

ز دست آسان رود گر هست صد گنج

بیک جوزر چو از تو صد عرق ریخت

نیاری پیش مردم بر طبق ریخت

دل همچون صدف از صبر کن پر

که تا آن قطرهٔ باران شود دُر

کنون با هرمز آشفته آیم

زمانی با حدیث رفته آیم

الا ای هدهد زرّین پر عشق

تویی نامه برو نام آور عشق

ببر این نامه و عزم سبا کن

ولی افسر بنه منصب رها کن

چه میگویم سلیمانی چو برخاست

اگر منصب کنی آید ترا راست

سلیمانت طلب داشت از جهانی

که تو غایب شدی از وی زمانی

چو تو در پرده چندین جاه داری

چرا پیوسته سر در راه داری

تویی جبریل هم بر فرش ادریس

چرا پیکی کنی در عرش بلقیس

اگر پیکی، چو جبریل امین شو

بیک دم زاسمان سوی زمین شو

فلک از عشق پر آوازه گردان

جهان از نامهٔ گل تازه گردان

الا ای طوطی طوبی نشین خیز

دمی طوبی لک از طوبی شکرریز

چو هستی قرّة العین معانی

که قوت القلب و عین الشمس جانی

چو تو در اصل فطرت آفتابی

بیک یک ذرّه تا چندین شتابی

برای ذرّه، خورشیدی ز میغی

اگر آید برون باشد دریغی

بیک ذرّه اگر مشغول باشی

بدان یک ذرّه خود را غول باشی

چو هر چیزی که در هر دو جهانست

همه ذرّات تست و این عیانست

همه اجزا برافگن ره بگل جوی

بهانه ساز گل را، حال خود گوی

چنین گفت آن سخنگوی دل افروز

که گلرخ بود در صندوق ده روز

فتاده در میان آب دریا

گهی شد تاثری گه تا ثریا

گرفتار آمده در آب و صندوق

گهی در قعر دریا گه بعیوق

گهی رفتی ببُن چون گنج قارون

گهی رفتی بسر مانند گردون

زهی بازی چرخ بوالعجب باز

که گل را چون فگند از پردهٔ ناز

دران صندوق گلرخ ماند ماهی

مهی بر ماه و ماهی گرد راهی

مهی آورده با ماهی بهم پشت

نبود از ماه تا ماهی دو انگشت

بمانده ماه در زیر سیاهی

گرفته آب از مه تا بماهی

ز تُرکی کردن باد جهنده

بترکستان فتاد آن نیم زنده

چو کرد آن آب دریا را گذاره

فگندش آب دریا در کناره

لب دریاستاده بود مردی

که ماهی را ز دریا صید کردی

کنون صیدش نه ماهی بود مه بود

چنین ماهی،‌ز صد ماهیش به بود

یکی صندوق را میدید بر آب

که میآمد سبک چون تیر پرتاب

چوآن صندوق تنگ او درآمد

ازان دریا بچنگ او درآمد

ازان دریا برون آورد بر سر

نهاده دید قفلی سخت بر در

بدل گفتا ندانم تا چه چیزست

ولی دانم که چیزی بس عزیزست

اگر این هست صندوق خزینه

دلم خوش باد در صندوق سینه

ز دریا کردمی باید کرانه

بباید برد این را سوی خانه

بگفت این و بسوی خانه برد او

بزرگی کرد و قفلش کرد خرد او

چو سر برداشت دروی مردهیی دید

جهان بر خود بسر آوردهیی دید

رخی چون ماه گشته زعفرانی

بری چون سیم گشته پرنیانی

دهانی خشک و رویی زرد گشته

نفس بگسسته و دم سرد گشته

سیاهی باسفیدی رفته در هم

لبش از تشنگی بگرفته بر هم

که داند کو ز زاری برچسان بود

ز بی برگی چو برگ زعفران بود

چو چوگانی شده پشتش بخم در

چو گویی بسته پا و سر بهم در

مهش با مشک تر درهم گرفته

چو ماه نو قد او خم گرفته

ز سرو و ماه بسیاری شنیدیم

ولی سروی چو ماه او ندیدیم

ز دریا و زماهی رسته بود او

مهی از دست ماهی جسته بود او

چو بر گل محنت دریا سرآمد

چو ماهی حوت از دریا برآمد

سبک روح جهان پیرایه برداشت

دو گوش او گرانباری ز درداشت

شکست آن مرد آن صندوق را پس

بلندی یافت چون صندوق کرگس

چو آن دلبند را برداشت ازجای

نهاده بود آن بت بند بر پای

درامد مرد و سنگ سخت بردست

نگار سنگدل را بند بشکست

ز درد آن شکستن زود از جای

بجنبانید آهسته سر و پای

چنان خوش گشت ماهیگیر ازان ماه

که گفتی شد ز ماهی تا بمه راه

برفت و ماهیی برآتش افگند

چو بریان شد برو بوی خوش افگند

برآورد و بپیش روی او داشت

بت مهروی بیخود، سر فرو داشت

چو مشک آورد در پیش مشامش

گشاد از بوی آن حالی مسامش

بعطسه شد دماغ او گشاده

دو چشم چون چراغ او گشاده

چوچشم دلفریب از هم گشاد او

ز دست دل بدست غم فتاد او

ز عالم نیم جانی دید خود را

میان آشیانی دید خود را

عجب درمانده زان صیادخانه

بجوش آمد ز درد او زمانه

بدل گفتا ندانم کاین چه جایست

ز سر در این چه دوران بلایست

اگر این جان من سنگین نبودی

مرا تاب بلا چندین نبودی

اگر من بودهام ازسنگ خاره

چگونه کردهام دریا کناره

اگر دریا بدیدی دُرّ اشکم

فرو بردی بقعر خود ز رشکم

وگر باران بدیدی آب چشمم

چو برقی در من افتادی بخشمم

مگر درخواب میبینم من اینجای

که نتوان راست کردن بر زمین پای

چو صد غم بر دل ناشادش آمد

بیک ره مکر حُسنا یادش آمد

از آن سگ گریه برگلزارش افتاد

یقین دانست کز وی کارش افتاد

بدل میگفت خسروشاه هرگز

ز حسنا کی شود آگاه هرگز

که داند کو بجان من چه بد کرد

برای شهوتی ترک خرد کرد

ز رشک خود مرا در خون جان شد

چنین در خون جانی کی توان شد

ولی چون بگذرد از فرق آبش

دهد دوزخ بیک آتش جوابش

کنون چون مرغ بی آرام ماندم

بجستم دانهیی در دام ماندم

اگر بینم رخ یارم دمی نیز

اگر مرگم رسد نبود غمی نیز

کجایی خسروا تا یار بینی

بیا ای بیخبر تا کار بینی

اگر یاری مرا یاری کنون کن

چو یارانم وفاداری کنون کن

مرا خود ساقی حسن وفا مُرد

که صاف آمد ترا قسم و مرا دُرد

مگر انصاف شد کلّی فراموش

که زهر آمد مرا حصّه ترانوش

ز عشقت کیسهیی بردوختم من

که برجانت جهان بفروختم من

چنان در پردهٔ غم زار گشتم

که گرد عنکبوتان تار گشتم

تنم چون زیر پیراهن بدیدند

همه پیوستگان از من بریدند

ز من پیوستگان رفتند یکسو

ز من زان طاق شد پیوسته ابرو

دو چشمت جادوان دلفروزند

که در آنجا مرا جان درتو دوزند

مرا چون درتو میدوزند هر دم

چرا از هم جدا ماندیم در غم

مرا چون درتومیدوزند از آنست

کزان زخم از دل من خون روانست

چولختی راز گفت آن ماه مهجور

فرو بارید بر مه دُرّ منثور

شده صیاد سرگردان ازان کار

که تا آن بت چرا گرید چنین زار

زبان پارسی را می ندانست

سخنها فهم کردن کی توانست

سمنبر بود ترکی گوی آفاق

بسی زو ترکتازی دیده عشّاق

چنان بگشاد در تُرکی زبانش

که شد آن ترک چین هندو بجانش

بدان صیاد گفتا راز بگشای

که چون دربندم آوردی درین جای

کدامین کشورست و نام آن چیست

درین اقلیم شاه این زمین کیست

جوابش داد صیاد زمانه

که هست این آشیان صیادخانه

روان گشتم بدریا بامدادی

یکی صندوق میآمد چو بادی

چو پیشم آمد از جیحون گرفتم

بیاوردم ترا بیرون گرفتم

دگر این کشور ترکست و چینست

سراسر حدّ ترکستان زمینست

شه فغفور شاه این دیارست

ز عدل او همه چین پرنگارست

چو گل القصّه واقف شد ز اسرار

شد او از گشنگی خود خبردار

طعامی خواست او و مرد برخاست

بسی ماهیش آورد و دگر خواست

زماهی قوّت آن مه دگر شد

مهش لختی ز ماهی تازه تر شد

ز بیماری ازان صیادخانه

نیامد بر در آن شمع زمانه

بآخر چون برامد بیست و شش روز

چو شهدی شد گل چون شمع خوش سوز

ز رنجوری کدویی بود بی شهد

کدو را شهد میگفتی ولی عهد

چوشهدی شد لب گلفام او را

چو مومی گشت نرم اندام او را

چنان خوش گشت و شیرین گشت و ترگشت

که چون پر مغز حلوای شکر گشت

ز رویش بار دیگر شور برخاست

ببویش مرده هم از گور برخاست

دگر ره غمزهٔ او شد جگر دوز

دگر ره مشک زلفش شد جهانسوز

نکوتر شد ز چینش زلف مشکین

که نیکوتر نماید مشک در چین

چو بنهاد آن نگارین شست بر راه

چو ماهی صید شد صیاد از آن ماه

دلش از عشق آن دلخواه برخاست

بقصد وصل او ناگاه برخاست

دماغش از گل نخوت بجنبید

جوان بود آتش شهوت بجنبید

دلش چون چنگ از بر تنگ برخاست

نهاد او بر گنه چون چنگ ره راست

چو گلرخ آن بدید از جای برجست

رگ شریان او بگرفت بر دست

چنان افشرد کز وی جان برامد

جهان بر جان آن نادان سرامد

ندارد کار نادان هیچ سامان

که نادانی ندارد هیچ درمان

چو شد از جان جدا صیاد بی باک

بت سیمینش پنهان کرد در خاک

گل آن شب بود تا وقت سحرگاه

که تا شد سرنگون سوی سفرماه

فغان برداشت مرغ صبحگاهی

منادی کرد از مه تا بماهی

فرو کوفت از سر درد و نیازی

بگوش خفتگان بانگ نمازی

چو گل از کار آن صیاد پرداخت

خدا را شکر کرد وحیلهیی ساخت

بدل گفتا اگر زینسان که هستم

برون آیم شود کارم ز دستم

چو بینندم بتی سیمین سمنبر

همه کس را طمع افتد بمن بر

مرا آن به که بر شکل غلامان

همه آفاق میگردم خرامان

چو خود بر صورت مردان کنم من

کرا صورت بود کاخر زنم من

روان گردم سوی هر شهر و هر بوم

روا باشد که بازافتم سوی روم

دلم را محرمی درخورد یابم

دمی درمان چندین درد یابم

شنودستم من از گویندهٔ راه

که یابنده بود جویندهٔ‌راه

بآخر خویشتن را چون غلامان

قبا در بست و شد سرو خرامان

کُله بر ماه مشکین طوق بشکست

قبا در سر و سیم اندام پیوست

کلاهی همچو ترکان از نمد کرد

قبا و پیرهن در خورد خود کرد

که داند این چکارست و چه راهی

مگر هم زان نمد یابد کلاهی

چو مردان پیرهن یکتاییی ساخت

ز خود یکبارگی سوداییی ساخت

قبا پوشید و پیراهن رها کرد

وزان بت، عقل پیراهن قبا کرد

همه پیرایه و زرّینه برداشت

دو گوهر زان همه در گوش بگذاشت

برامد از گهرهای فلک جوش

که گوهر گشت گل را حلقه در گوش

نرسته بود دو پستان تمامش

فرو بست آن زمان چون سیم خامش

مگر بایست آن سیمین صنم را

که لختی کم کند زلف بخم را

ز زلف خود شکن گر درکشیدی

بجای هر یکی صد در رسیدی

بآخر چون غلامان خویشتن را

یکی کرد آن دو زلف پرشکن را

چو در هم بافت آن دو موی چون شست

ز زفتی در نمیآمد بدو دست

ذوابه چون بپشت افتاد بازش

جهان بگرفت روی دلنوازش

کجا بود آن زمان خسرو که ناگاه

بدیدی روی آن خورشید، چون ماه

بآخر سرو سیمین شد روانه

چو تیری کورود سوی نشانه

چگونه مه رود زیر کبودی

چنان میرفت آن مهرخ بزودی

چو صبح آتشین از کوه دم زد

رخ خورشید از آتش علم زد

بوقت صبح بادی خوش برامد

چو صبح اندر دمید آتش برآمد

برامد آفتاب از کوه ناگاه

چو آتش از میان خرمنی کاه

چو روشن گشت روز،‌آن ماه دلسوز

دو روز و شب قدم زد تا سوم روز

چو مرغ صبح در فریاد آمد

فلک را بازیی نو یاد آمد

عذابی، دیده از ره بر وی انداخت

بلای دیگرش حالی برانداخت

غم کاری دگر در پیشش آورد

بپای خود بگور خویشش آورد

بوقت صبح ازانجا راه برداشت

دو روز و شب چهل فرسنگ بگذاشت

چو هنگام زوال آمد، دران راه

زمین میتافت همچون زلف آن ماه

جهان را روشنی سوراخ میکرد

زمین پر زعفران شاخ میکرد

یکی ده بود در نزدیک آن راه

چو بادی سوی آن ده رفت آن ماه

چنان ده در جهان دیگر نبودی

بترکستان ازان خوشتر نبودی

بهر سویی و هر کوییش آبی

ز بالا بسته هر سویی نقابی

هزاران مرغ گوناگون گستاخ

بسوی آشیان پرّان بهر شاخ

همی چون نوحه دردادی یکی زار

جداافتاده بودی چون گل از یار

بپیش ده پدید آمد یکی کوی

میان، آب و درختان روی درروی

کنار جوی نرگس رسته بیرون

نشسته سبزه در نم لاله درخون

دمیده شعلهٔ آتش ز لاله

زده بر شعلهٔ او ابر ژاله

یکی منظر بپیش کوی کرده

دو دکّانیش از هر سوی کرده

ز بس گرمای راه و ناتوانی

بخفت آن ماه دلبر در دکانی

تو گفتی در بهشتی حور خفتست

و یا در نرگس تر نور خفتست

چو گل در خواب رفت از بوی گلزار

ز رویش فتنه شد درحال بیدار

قضا را باغ باغ شاه چین بود

که خوشتر از همه روی زمین بود

بزیر پرده ماهی داشت آن شاه

که ننمودی بپیش روی او ماه

بلورین ساق بود و سیمتن بود

نگار چین و خورشید ختن بود

ببالا سرو را تشویر دادی

بشکّر گلشکر را شیر دادی

شکر وقف لب گلرنگ او بود

خرد را دست زیر سنگ او بود

چو بگشادی دو لعل ارغوان رنگ

فراخی یافتی شکّر ازان تنگ

اگر دندان زدی بر لعل خندان

بماندی لعل ازان لب لب بدندان

چو چشم جادویش خونریز کردی

سر زلفش ز پی پس خیز کردی

قضا را بر دریچه بود کز راه

رخ گل دید چون خورشید و چون ماه

ز درد عشق جانش بر لب آمد

فرو شد روزش و دور شب آمد

سمن در حلقهٔ سنبل فگنده

صبا مشگ ترش بر گل فگنده

چو دختر دید موی مشک بیزش

گل تر کرده از لبخشک خیزش

رخی چون روز و زلفی همچو شب داشت

بخوبی سی ستاره زیر لب داشت

رخ گل را بشب در روز بودی

بروز اندر ستاره مینمودی

چو دید آن روز و شب دختر، نهانی

شبش خوش کرد روز شادمانی

چو گلرخ روز و شب بنمود با او

بروز و شب تو گفتی بود با او

عرق بر رخ چو شمع از شوق میریخت

چو باران شبنمش از ذوق میریخت

بدکّانی ببر باز اوفتاده

دل دختر بپرواز اوفتاده

چو مردان خویشتن آراسته بود

بدستی دیگر از نوخاسته بود

عرق بر روی آن دلبر نشسته

چو مروارید بروی رسته بسته

سر زلفش ز پیچ و تابداری

لب لعلش ز لطف و آبداری

یکی گفتی ز جانم تاب بردهست

دگر گفتی زچشمم آب بردهست

چنان شد دختر از سودای آن ماه

که از منظر بخواست افتاد بر راه

دلش در عشق گل دریای خون شد

بزیر دست عشق او زبون شد

رخش از خون دل گلگون برامد

دلش چون لالهیی ازخون برامد

کنیزی را بخواند و گفت آن ماه

بجان آمد دلم زین خفته در راه

ازین برنای زیبا، جان من شد

دلم خون گشت و از مژگان من شد

چو دیدم زلف او چون مارپیچان

بزد مارم، شدم زان مار بی جان

چو مشکین بند زلفش دلستانست

دل مسکین من دربند آنست

مرا در عشق او از خود خبر نیست

نکوتر زو بعالم در، پسر نیست

به چین گرچه بسی دلخواه باشند

بر این ماه خاک راه باشند

ازو گر کام دل حاصل نیاید

مرا شادی دگر در دل نیاید

دلم از پستهٔ او شور دارد

ازان از دیده آب شور بارد

مرا با او بهم بنشان زمانی

که بستانم ازو داد جهانی

کنیزک چون سخن بشنود برجست

بر گل رفت چون بادی و بنشست

ز خواب خوش برامد سیمبر ماه

کنیزک را برخود دید بر راه

بترکی گفت کای هندوت خورشید

تویی زنگی ولی در چین چو جمیشید

قدم را رنجه کن با چاکر خویش

که میخواند ترا خاتون برِخویش

اگر فرمان بری جانت بکارست

وگرنه جای تو زندان ودارست

که گر ترکی نه در فرمانش آید

چو پیلی یاد هندستانش آید

مگر بختت براه آمد که آن ماه

بمهر دل ترا گیرد بجان شاه

چو خاتون درجهان یک سیمبر نیست

بعالم در، چنین باغی دگر نیست

تراست این باغ و خاتون هر دو باهم

شمادانید اکنون هر دو با هم

چو بشنود این سخن گلرخ فروماند

بجای آورد و تا پایان فرو خواند

بدل گفتا نبود این هیچ سامان

که بیرون آمدم شبه غلامان

اگر همچون ز نان میبودمی من

ازین دیگر زنان آسودمی من

ولیکن گر زن و گر مرد باشم

محال افتد که من بی درد باشم

نداند دید بی دردم زمانه

ازین در درد ماندم جاودانه

هنوز اندوه خود باسر نبردم

رهی دیگر بنو باید سپردم

دل مسکین من گمراه افتاد

برون آمد ز گو در چاه افتاد

زهی گردنده چرخ کوژ رفتار

بدرد دیگرم کردی گرفتار

پیاپی غم مده کز جان برایم

مکن تعجیل تا با ن برایم

جهانا هر زمان رنگی براری

که داند تا تو در پرده چه داری

چو گل پاسخ شنید از وی خجل شد

ز گفت آن کنیزک تنگدل شد

بدو گفت ای مرا در خون نهاده

قدم از حدّ خود بیرون نهاده

چو تو کار غریبان دانی آخر

غریبی را چرا رنجانی آخر

مکن بد نام خاتون جهان را

ترا به گر نگهداری زبان را

که باشم من، که جفت شاه باشم

نیم خورشید تا با ماه باشم

برو بریخ نویس این گرم کوشی

ز سردی چون فقع تا چند جوشی

منم مردی غریب از پیش من دور

گدایی را نباشد هیچ منشور

منم اینجا غریبی دل شکسته

چه میخواهی ازین در خون نشسته

بگفت این وز خون دل چو باران

فرو بارید از نرگس هزاران

کنیزک چون سخن بشنید ازان ماه

بر خاتون خودآمد همانگاه

همه احوال با خاتون بیان کرد

سه بار دیگرش خاتون روان کرد

چو نگشاد از کنیزک هیچ کاری

خود آمد پیش گلرخ چون نگاری

بگلرخ گفت ای سرو سمنبوی

نگو داری همه چیزی به جز خوی

منم دل در هوایت ذرّه کردار

که تا چون آفتاب آیی پدیدار

منم پروانهیی دل در تو بسته

طواف شمع رویت را نشسته

چودل بردی بجانم رای داری

که الحق دلبری را جای داری

هوایت را دل من گشت بنده

که دلها از هوا باشند زنده

چو دیدم در بساطت نقد عینی

بگردانیم با هم کعبتینی

چرا در باغ شاه چین نیایی

چو خسرو در برِ شیرین نیایی

تویی شمع و دلم پروانهٔ تست

دمی تشریف ده کاین خانهٔ تست

چو آتش تند خو افتادهیی تو

مگر ازتخم شاهان زادهیی تو

بیا تا خوش بهم باشیم پیوست

بزیر گل گهی خفته گهی مست

گل تر گفت میباید مرا این

ولی در روم با خسرو نه در چین

چو بسیاری بگفت آن سرو چینی

پدید امد ز گلرخ خشمگینی

برابروزد گره از خشم آن ماه

گریزان شد ز پیش چشم آن ماه

چو برنامد ازان گل هیچ کارش

نه صبرش ماند در دل نه قرارش

برآن دلبر دل او کینه ور شد

ز نافرمانیش زیر و زبر شد

میان باغ در شد آن فسونگر

اِزار پای کرد آنجا بخون در

برآورد از جهان بانگ خروشی

ز خلقش در جهان افتاد جوشی

فغان میکرد، دل پرخون و رخ تر

که ای دردا که رسوا گشت دختر

کنیزک بود گر باغ بسیار

چو عنبر خادمان نام بردار

ز بانگ او همه از جای جستند

چو دل آشفتگان بر پای جستند

فتاده بود آن دختر بخواری

چو می جوشان چو نی نالان بزاری

بدیشان گفت جایی خفته بودم

بپیش بادگیری رفته بودم

خبر نه ازجهان درخواب رفته

چسان باشد میان مرگ و خفته

غریبی آمد و با من چنین کرد

برسوایی ز من خون بر زمین کرد

چو حاصل کرد کام خویش ناگاه

نهاد از قصر بیرون، سرسوی راه

دویدند و گرفتندش بخواری

درافگندند در خاکش بزاری

یکی مشتش زدی دیگر تپانچه

یکی مویش برآوردی بپنجه

چو بردندش بپیش دختر شاه

بیستاد آن سنمبر بر سر راه

چو دختر روی آن ماه زمین دید

رخش چون گل لبش چون انگبین دید

بدیشان گفت کاین را باز دارید

بر شاه این سخن را رازدارید

که تا لختی بیندیشم درینکار

که کار افتاد و من مُردم ازین بار

بزودی خانهیی را در گشادند

بسان حلقه، بندش بر نهادند

گل تر در میان خاک و خون ماند

بزیر پای محنت سرنگون ماند

ز خون دیده خاک خانه گل کرد

زمژگان ابر و دریا را خجل کرد

نه چندان اشک ریخت آن عالم افروز

که باران ریزد آن در یک شبانروز

فغان میکرد کای چرخ دونده

نگونسارم چو خود در خون فگنده

مرا از جور تو تا چند آخر

کنی هر ساعتم در بند آخر

فرو ماندم ندیدم شادمانی

بجان آمد دلم زین زندگانی

بگو تا کی دهی این گوشمالم

که از جورت درامد تنگ، حالم

ز من برساختی بازارگانی

چه میگردانیم گرد جهانی

گهی آغشتهٔ دریام داری

گهی سرگشتهٔ صحرام داری

بکن چیزی که خواهی کرد با من

که من بفشاندم از تو پاک دامن

چو سوزی باره باره هر زمانم

بیکباره بسوز و وارهانم

ز سوزم نیک سودی برنخیزد

که گر سوزیم دودی برنخیزد

ز مرگم گرچه تیماری نباشد

گلی را سوختن کاری نباشد

دلم در عشق خسرو آن بلا دید

که هرگز هیچ عاشق آن کجا دید

اگر اندوه من کوهی بیابد

بیک یک ذرّه اندوهی بیابد

مرا درد فراق از بسکه جان سوخت

ازان تف مردمم در دیدگان سوخت

سزد گر دل ازین تف می بسوزم

که گر بر دل نهم کف می بسوزم

مرا چندانکه از رگ خون چکیدست

ز زیر پای من بر سر رسیدست

ز بس خونابه کافشاندم ز دیده

چو چوبی خشک برماندم ز دیده

دریغا کاین زمانم گریه کم شد

دلم مستغرق دریای غم شد

چو جانم آرزومندی گرفتی

دلم از گریه خرسندی گرفتی

بسی غم زاشک چون باران به در شد

کنون چشمم از آن باران به سر شد

بخوردم خون دل دیگر ندارم

کنون بی رویش از چشمم چه بارم

چه میگویم که چندانی بگریم

که از هر مژّه طوفانی بگریم

ازان از دیده بارم نار دانه

که دل پرنار دارم جاودانه

منم کاهی چنین دلخسته از تو

چو کوهی سنگ بر دل بسته ازتو

تن من طاقت کاهی ندارد

دل من قوّت آهی ندارد

مرا گر هیچ گونه تن پدیدست

ازان دانم که پیراهن پدیدست

ز زاری خویش را من مینبینم

درون پیرهن تن مینبینم

رخ آوردم بدیوار از غم تو

شدم سرگشتهٔ کار از غم تو

چو نه دل دارم ونه یاردارم

سزد گر روی در دیوار دارم

بهم بودیم چون موم وعسل خوش

جداماندیم از هجران چو آتش

گل تر را، چو بلبل قصه دارست

غراب البین اینجا برچه کارست

تویی جان من و من مانده بی جان

بگو تا چون بود تن زنده بی جان

چه خواهم کرد بی جان تن بمانده

عجب دارم توبی من، من بمانده

نیم من مانده کز من آنچه ماندست

سر مویست ازتن آنچه ماندست

سر مویی چه خواهد کرد بیتو

که جانم نیست و تن درخورد بیتو

دلی دارم درین وادی هجران

بحکم نامرادی کرده قربان

گلم، باعمر اندک، چون بگویم

غمی کز هجر تو آمد برویم

غم و اندوه من از کوه بیشست

چه دریا و چه کوه اندوه بیشست

مرا چون خورد غم، غم چون خورم من

مگر تا جان سپارم خون خورم من

منم خاکی بسر خون خورده بیتو

چو خاکی روی در خون کرده بیتو

گر از من سیر گشتی نیست زین باک

کم انگار از همه عالم کفی خاک

اگر در راه مشتی خاک نبود

ز مشتی خاک کس را باک نبود

ز هر نوعی سخن میگفت آن ماه

ز چشم او شفق بگرفته آن راه

چو بحر شب برامد از کناری

همه چین گشت همچون زنگباری

چنان شد روی گردون از ستاره

که گفتی گشت گردون پاره پاره

در آن شب دختر افتاده در دام

بخون میگشت ازان مرغ دلارام

چو از شب نیمهیی بگذشت دختر

بیامد پیش گل لب خشک، رخ تر

بیامد شمع پیش ماه بنهاد

دران خانه رخش بر راه بنهاد

وزان پس شد برون، خوان پیش آورد

شراب و نان بریان پیش آورد

بگل گفت ای نکویی مایهٔ تو

رخ زیبای تو پیرایهٔ تو

دلم آتش فروزی درگهت را

دو چشمم آب زن خاک رهت را

رخت بر ماه نو زنهار خورده

شده نیمی ازو زنگار خورده

برت بر سیم دست سنگ بسته

بمن بربستهٔ تو تنگ بسته

منم از لعل گلرنگت شکر خواه

تو نیز آخر ز من یک چیز در خواه

ز عشق آن شکر دل خسته دارم

که بیتو چون جگر دل بسته دارم

خوشی با من بهم بنشین شب و روز

که تو هم دلبری من هم دل افروز

دو دستی جام خور پیوست با من

مرا باش و یکی کن دست با من

مکن، ازخون چشم من حذر کن

کسی دیگر طلب خونی دگر کن

مکن، با من نشین گر هوش دای

که بر چشمت نهم گر گوش داری

بدست خود دریدم پرده خویش

پشیمانم کنون از کردهٔ خویش

ولیکن دل چنین کز عشق برخاست

نیاید عشق با نام نکو راست

ز تو چون سیم اندامی ندیدم

بدادم نام و بدنامی خریدم

مدار این عاشق خود را تو عاجز

مگر عاشق نبودستی تو هرگز

اگردر عشق همچون من تو زاری

ز عشق من خبر آنگاه داری

ولی چون نیستی از عشق آگاه

کجا داری بسوز عاشقان راه

چه میدانست آن در خون فتاده

که از عشقست گل بیرون فتاده

چه بسیاری بگفت آن تاب دیده

چو نرگس کرد ازو پر آب دیده

اجابت می نکرد آن ماه دلبر

که از گل می نیاید کار دیگر

ز زن مردی نیاید هیچگونه

ولیکن بود آنجا باژگونه