خسرونامه عطار

کنیزی بود قیصر را در ایوان

که بودش مشتری هندوی دربان

نبودی آدمی در روم و بغداد

بزیبایی آن حور پری زاد

لبش جان داروی دلبستگان بود

مفرّح نامهٔدلخستگان بود

دهانش پر شکر چون نُقل دانی

چگویم پستهٔ چون ناردانی

هزاران خوشهٔ مشکین بمویش

چو خوشه سرکشیده گِرد رویش

ز مشک تازه یک یک موی شسته

بآب زندگانی روی شسته

ز ابرو طاق بر گردون فکنده

ز گیسو مشک بر هامون فکنده

حریر عارضش نرمی خز داشت

رخش گلنار و گل را رنگرز داشت

در ایوان شد شه قیصر بشبگاه

نشسته بود آن بت روی چون ماه

چو شاه آن چهرهٔ زیبای او دید

دل خود مست یک یک جای او دید

بچربی گفت جانا در برم کش

بنقدی بوسهیی دو بر سرم کش

کنیزک پیش شاه برجست از جای

نهادش همچو گیسو روی بر پای

شه از قندش شکر را بار میکرد

شکر میخورد و دیگر کار میکرد

چو شه بر تل سیمین برد خیمه

شد از یاقوت،‌دُرج دُر دو نیمه

درآمد آب گرم از باد گیری

شکر در لب گداخت و ریخت شیری

چو شیر و شکّرش هر دو بسر شد

کنیزک یکسر از شه بارور شد

پس از یک هفته کاری بود رفته

که شه شد دور از آن ماه دو هفته

برون شد از جزیره همچو بادی

که پیکی در رسیدش بامدادی

که کافر عزم شهر روم دارد

بترسا قصد نامعلوم دارد

شه آن بت را رها کرد و برون شد

بدریا رفت و زو صد جوی خون شد

چو اسکندر به آب زندگانی

بسنبل آمد آن جمشید ثانی

سپه چون مور جمله زیر فرمان

شه قیصر بکردار سلیمان

درو دشت از سپاه او سیه شد

ز بیم شاه رنگ از روی مه شد

درآهن غرق کرده همچنان سُم

مگر چشم، از دو گوش اسب تادم

سپه چون کوه میشد فوج بر فوج

چنانک از روی دریا موج بر موج

ز لشکر پشت ماهی شد شکسته

شکم را باز برآورد خسته

نمیافکند جوشن بیم آن بود

ولیکن پای گاوی در میان بود

چو قیصر رفت، آن زیبا کنیزک

بنازیدی بفرزند مبارک

که گرمن مادر فرزند گردم

چو شاخ سبز نیرومند گردم

چو شاخ سبزم آرد میوه دربار

زبی برگی برون آیم بیکبار

وگربی میوه شد شاخ سرافراز

بسوزد تا بماند بارکش باز

کنون بنگر که چرخ حُقّه کردار

چگونه مُهره گردانید در کار

شه قیصر یکی خاتون زنی داشت

که دل از رشک او ناروشنی داشت

کنیزک بود ملک خود هزارش

وزان صد خادم و صد پیشکارش

ز قارون کم ندیدی نعمت خویش

ز قیصر بیش دیدی حرمت خویش

رخی چون ماه داشت آن دانهٔ دُرّ

بمه در ننگرستی از تکبّر

ز شیرینی چو شکّر تلخ کُش بود

جهان بر وی ز شیرینی تُرشُ بود

ز کار آن کنیزک آگهی داشت

همی بر کار او اندیشه بگماشت

که گر او را ز قیصر بچه آید

همه کار منش بازیچه آید

ز گردون برتری جوید دماغش

بپیش آفتاب آید چراغش

شود از تر مزاجی پای کوبی

ببندد دست من بر خشک چوبی

چو من این دم ز آتش دود بینم

گر این آتش نشانم سود بینم

چو چوبی را توانی ساخت تختی

اگر تو خوار بگذاریش لختی

بغفلت چون برآید روزگاری

شود آن چوب تخت آنگاه داری

خرد را رهنمون باید گرفتن

چنین کاری کنون باید گرفتن

چو یاری خواهی از یاری که باید

بوقت خویش کن کاری که باید

کنیزی را برخود خواند بانو

که درمانی بساز و گیر دارو

بحلوا کن همی داروی این درد

شکر لب را بده حلوا و برگرد

مگر زین دارو آن مرغ سبکدل

بیندازد بچه چون مرغ بسمل

کنیزک همچو گردون پشت خم داد

چو صبحی خنده زد و انگاه دم داد

که گر دارد رخم چون غنچه آن ماه

چو گُل خونش بریزم بر سر راه

بگفت این وز پیش آن فسونگر

پری رخ شد برون چون حلقه بر در

چو شد بیرون بکرد اندیشه آن ماه

نداد آن گفت را در گوش دل راه

که گر امروز گیرم سست این کار

بصد سختی شوم فردا گرفتار

نباید کرد بد با بی گناهی

نباید کند خود را نیز چاهی

گُنه نبود بتر زین در طبیعت

مکن با بی گناهی این صنیعت

دل قیصر اگر گردد خبردار

مرا در خون بگرداند چو پرگار

ز قفل غم دلش در بند آمد

بپیش مادر فرزند آمد

که از خاتون شنیدم پاسخ امروز

که داری در شکم دُرّی شب افروز

مرا از درد تو فرمود بانو

که آن دُر را فرود آرم بدارو

دل من بسته دارد با خدا کار

نیم این بیوفایی را وفادار

چرا باکودکی گردم فسونساز

که گردد آن فسون آخر بمن باز

دلی کو خویش را نبود نکوخواه

بزودی چشم بد یابد بدو راه

کنون من راز خاتون با تو گفتم

بسی از پرده بیرون با تو گفتم

ز کارتو غمی بسیار خوردم

ز تو بر جان خود زنهار خوردم

چنان باید که فرمانم بری تو

بکوشی تا ز فرمان نگذری تو

ترا در خانهٔ خود جای سازم

ز رویت خانه شهر آرای سازم

بیندازم ترادر خانه بستر

بیایم چون قلم پیش تو بر سر

بسازم کار تو پنهان ز خاتون

که تا گل بشکفد از غنچه بیرون

چو گل بشکتفه شد برگیرم او را

کجا من با دو پستان شیرم او را

ازین شهرش بشهر خود برم من

بشیر و شکّرش میپرورم من

چو بالا گیرد آنگه بازش آرم

بر قیصر بصد اعزازش آرم

که گر اینجا بماند این گل نغز

زند خاتون زرشکش خار در مغز

شد آبستن از آن اندیشه بی خویش

چو مستسقی شکم بنهاد در پیش

نمیدانست آن آبستنی شاه

که شب آبستنست و طفل در راه

چو بشنود این سخن تن زد زمانی

گشاد از پسته چون شکّر زبانی

بران زیبا کنیزک آفرین کرد

که منشیناد بر تو از زمین گرد

چو دور چرخ بادا زندگانیت

مبادا چرخ بی دور جوانیت

ترامن ای کنیزک، گرچه خامم

دلم میسوزد از جانت غلامم

ز دولتگاه جان دلداریت باد

ز عمر خویش برخورداریت باد

کسی کز نیکویی دارد نصیبی

نکو خواهی ازو نبود غریبی

ترا گر این سخن ناگفته بودی

خراج گور بر من رفته بودی

کنون کاری که میخواهی بجا آر

مرا زین سرنگونساری بپا آر

کنیزک برد او را سوی خانه

یکی معجون برآمیخت از بهانه

در آن خانه پر از خون کرد طاسی

نهاد این کار را بر خون اساسی

ز خون پر کرده طاسی مینهادند

که عشقی را اساسی مینهادند

تو هم در طاس گردون سر نگونی

نمیدانی که سر در طاس خونی

گر آن خون بایدت، دل بر شفق نه

فلک بر خون رود، جان بر طبق نه

کنیزک شد سوی کدبانوی خویش

بشادی شکر گفت از داروی خویش

که دارو دادم و خون شد روانه

زهی دارو که در خون کرد خانه

شنود آن قول خاتون، مکر نشناخت

چو چنگش در درون پرده بنواخت

بدو گفت آنچه باید کرد کردی

کنون درمانش کن گر مرد مردی

چو خون خصم در گردن نشاید

بیک دارو دو خون کردن نشاید

کنیزک باز گشت و چون گل از خار

بپیش طاس خون آمد دگر بار

نشست و ماجرا از دل ادا کرد

بسی برجانش آبستن دعا کرد

کنیزک پرده دار کار او شد

چو مه در پرده خدمتگار او شد

بشیر و شکّرش پروانه میداد

چو شهدش تربیب درخانه میداد

چو زن را نوبت زادن درآمد

ز غنچه گل بافتادن درآمد

گلی بشکفت همچون نوبهاری

که حسنش ماه را بنهاد خاری

چو آمد بر زمین آن سرو دلخواه

خجل در پرده شد بر آسمان ماه

چنان پاکیزه و بازیب و فر بود

که خورشیدی ز جمشیدی دگر بود

چوجانآمد عزیز از مصر شاهی

چو یوسف نیل چرخ از شرم ماهی

اگرچه کودک یکروزه بود او

بتن یکسالهیی را مینمود او

چنین دانم که از دریای عنصر

نظیر او نخیزد دانهٔ دُر

چو مادر دید ماه و سرو باغش

جهان روشن شد از چشم چراغش

برومی کرد نام آن دلستان را

که باشد پارسی خسرو زبان را

کنیزک گفت کاکنون وقت آنست

که رفتن به بود، کار این زمانست

بشهر خود برم این دلستان را

چو جانست او بکوشم سخت جان را

که میدانست کان گل را بناچار

گلی در آب خواهد بود پرخار

دُری کان از صدف آمد بصد ناز

بدریا افکند خاتون بسر باز

بزهر آن نوش لب را چاره جوید

بدارو درد آن مهپاره جوید

بسی بگریست مادر از پس او

که بود آن مادر بیکس کس او

ولی چون کار سخت افتاد، ناکام

چو مرغی ماند بی دُردانه در دام

اگر ما روز و شب تدبیر سازیم

همان بهتر که با تقدیر سازیم

سپر چون نیست یک تیر قضا را

رضاده حکم و تقدیر خدا را

کنیزک دل از آن بنگاه برداشت

بکشتی در نشست و راه برداشت

دو گنجش بود در کشتی نهاده

یکی از زر دگر از شاه زاده

دو خادم نیز خدمتگار بودند

که چون کافور و عنبر یار بودند

درآمد باد و ابری سخت ناگاه

بگردانید کشتی قرب یک ماه

به بیراهی بس کشتی نگون کرد

باخر سر بآبسکون برون کرد

کنار بحر جمعی کاروان بود

شکر لب همچو شمعی در میان بود

مگر آن کاروان میشد باهواز

بهمراهی ایشان گشت دمساز

روانه شد چنان کز باد خاکی

بزیر محمل او بیسراکی

زهر منزل بهر منزل همی شد

سبک میشد از آن کز دل همی شد

شبی تیره جهانی آرمیده

سیاهی در پلاس شب دمیده

زمینی بود بگرفته سیاهی

فکنده قیر برمه سایگاهی

همه شب شب سیاهی میسرشتی

شتر در شب سیاهی مینوشتی

شبانروزی بماهی ره بریدند

سرمه رهزنان در راه دیدند

بگرد کاروان بس حلقه کردند

ز حلق آن حلقه در خون غرقه کردند

مگر دزدی که خون بی باک میریخت

ز حلق دایه خون بر خاک میریخت

بسی از درد دل آن دایه بگریست

که بی من چون بود این طفل را زیست

ندارم از جهان جز نیم جانی

دهید این نیم جان را نیم نانی

که تا هر کار کان آید ز دستم

بدان رغبت نمایم تا که هستم

چو بس بیچاره میدیدند او را

بجان آخر ببخشیدند او را

بره درباخودش بسیار بردند

ز بیمارش بسی تیمار خوردند

چو خوزستان پدیدار آمد از دور

شکر را سر بره دادند رنجور

کنیزک ماند با آن بچهٔ خرد

برهنه پای و سر بر دست میبرد

گرسنه بیسر و سامان بمانده

ز جان سیر آمده حیران بمانده

طمع ببرید ازدور جوانی

چو پیری ناامید از زندگانی

ز دست روزگارش پای در گل

ز چرخ بیسر و پا دست بر دل

چو ابری بر رخ صحرا بمانده

چو باران اشک بر صحرا فشانده

ز نرگس، روی آن صحرا فروشست

ز اشک او گل از صحرا برون رست

ز خون چشم، صحرا کرد پرگل

جهانی درد، صحرا کرد بر دل

دلش از صحن آن صحرا برون بود

تنش وابستهٔ صحرای خون بود

ز خون هر سنگ صحرا کرد گلگون

دل هر سنگ صحرا گشت ازو خون

بزاری چشم بر صحرا نهاده

وزو فریاد در صحرا فتاده

در آنصحرا ز ابر افزون گرسته

وزو هر سنگ صحرا خون گرسته

در آن صحراش یک گرگ آشنانه

ز صحرا در دلش جز تنگانه

چو تنگی دید در صحرای سینه

ز سینه ریخت بر صحرا خزینه

بسی سودا بصحرا خواست آورد

ولیکن همچو صحرا کاست آورد

بآخر شش شبانروز آن دلفروز

قدم میزد بره تا هفتمین روز

چو پیدا گشت از ایوان چارم

بروز هفتمین سلطان انجم

ز چرخ نیلگون آیینه خور

سپیده سرمه ریخت از مهبط زر

چنان آن گوی زر زیر علم شد

که لوح مه ز تیغ او قلم شد

بخوزستان رسید آن تنگ شکّر

گرفته شیرخواری تنگ در بر

بره در منظری پر کار میدید

یکی ایوان فلک کردار میدید

چنان ازدور آن ایوان نمودی

که جفت طاق نوشروان نمودی

دکانی بود پیشش سرکشیده

فلک بابام او سر در کشیده

کنیزک سخت سستی داشت در راه

بدکانی برآمد چون بشب ماه

ز رنج شیر و تفت آشکاره

بنالید آن شکر لب شیرخواره

کجا برگ گلی را تاب باشد

که در شهری شکر بی آب باشد

بسستی سیمبر را بر بیفتاد

زبانش پیش دراز در بیفتاد

ز نرگس روی زر پر سیم کرد او

دل پرخون بحق تسلیم کرد او

چو کاری سخت آمد پیش مخروش

سبک کن حلقهٔ تسلیم در گوش

دلی در بند تا وقتش درآید

ترازان حلقه درها برگشاید

که حق یک در نبندد مصلحت را

که صد نگشایدت صد منفعت را

شه آن ناحیت را بود باغی

زحوضش چشمهٔ گردون چراغی

بخوشی باغ در عالم علم بود

مگر آن باغ خوش، باغ اِرم بود

کنیزک بر در آن باغ خفته

دلش بیدار و عقل و هوش رفته

برون آمد از آن در باغبانی

گلی تر دید پیش گلستانی

کجا مِه مرد بود آن مرد را نام

جوانمردی او را کهتر ایام

در آن نزدیک طفلی مرده بودش

جهان پیر جانی برده بودش

مصیبت خورده مرد از باغ میرفت

ز درد طفل دل پر داغ میرفت

زن مِه مرد با او بود همراه

ز طفل رفته اندر ناله و آه

جهان آن طفلشان افکند در سر

که تا این طفل را گیرند در بر

چو دیدندنش چنان بر در بمانده

مهی ماه نوش در بر بمانده

بدو مِه مرد ظنّی بس نکو برد

بکهتر خانهٔ خویشش فرو برد

نشست القصه مرد و زن سخنور

بپرسیدند حال آن سمنبر

سمنبر گفت حال من درازست

نمانده آب و یک نانم نیازست

که این گلرخ ز بی شیری مادر

گدازان شد ز بهر شیر و شکر

توانم دید خود را خاکساری

نیارم دید بر فرقش غباری

بشد مِه مرد حلوا برد و نانش

که طفلش مرده بود این بود و آنش

توهم ای مرد مرده باش از پیش

که تا حلوا رسد از تو بدرویش

چو حلوا خوردن تو بیش گردد

شود خون و سزای نیش گردد

چراحلوا بشیرینی کنی نوش

که خون آرد بشیرینیت در جوش

ز حلوا کی بود روی سلامت

که حلوا در قفا دارد حجامت

درونت دوزخست ای مالک خویش

طبق دارد ز جسمت هفت بندیش

گر آرندت طبق با نان ز مطبخ

طبق بانان در اندازی بدوزخ

بهر گندم که خوردی بیحسابی

دلت را با بهشت افتد حجابی

شکم چون دوزخی با هفت در دان

درو هروادیی وادی دگر دان

ازان یک وادیش پیشان ندارد

که حرص آدمی پایان ندارد

اگر معده نبودی غم نبودی

خصومت در همه عالم نبودی

شنودی قصّهٔ حلوا و نان را

بسست این زلّه کن این را و آن را

کنیزک چون بسی حلواو نان خورد

دلش شد گرم و تن زنهار جان خورد

عرق همچون گلاب از وی روانشد

دو گلبرگش چو شاخ زعفران شد

دو چشمه خشک باز آمد ز پستانش

دو چشمهٔ چشم بگشاد ازنم آنش

ز بیماری درآید کوه از پای

چه سنجد کاه برگی باد پیمای

برنجوری شکر شیرین نیاید

که لب را از شکر تلخی فزاید

بتراز تن شکستن زحمتی نیست

ورای تندرستی نعمتی نیست

دو نعمت را مکن در شکر سستی

یکی امن و دگر یک تندرستی

چو در باغ آن سمنبر گشت بیمار

بماند آن باغبان در رنج و تیمار

بزن گفت ای غلام تو زمانه

نهان دار این کنیزک را بخانه

که تا گر این کنیزک زار میرد

دلم این طفل را دلدار گیرد

که هرگز در همه روی زمین من

ندیدم ماهرویی مثل این من

ببینی گر بود از عمر بهره

که چون زیبا شود این ماه چهره

بدین روی و بدین منظر که او راست

بماهی و بسروی ماند او راست

بجان خواهم که کارش را کنی ساز

نگیری زین شکر لب شیرخود باز

زنش گفتا بجان فرمان برم من

که گر این طفل بردم جان برم من

چنان در پرده پنهان دارم این راز

که نتواند شدن از پرده آواز

ز زیر پرده این دُرّ شب افروز

نگردد آشکارا گر شود روز

چو نور دیده او را راز دارم

بزیر هفت پردهش باز دارم

زن بد را مده نزدیک خود جای

که مردان از زن نیکند بر پای

بسی بهتر بود در کُنج خانه

عیال نیک از گنج و خزانه

چو مرد نیک رازن سازگارست

همه کارش بدان زن چون نگارست

چو از دایه سخن بشنود هرمز

چنان شد کان نیارم گفت هرگز

بدو گفت ای ز دانش دور مانده

ز غول نفس خود مغرور مانده

نداری شرم با موی چو پنبه

که حلق چون منی برّی بدنبه

ز موی همچو پنبه دام کردی

چو مرغی پیش دامم رام کردی

مساز این پنبه دام مکر و فن را

بنه این پنبه کرباس و کفن را

جوانی میکنی در پیش من تو

حساب گور کن ای پیرزن تو

بافسونی مرا می بر نشانی

نیم زان دست افسون چند خوانی

تو بر من مینهی کاری بصد ناز

نترسی کو فرو افتد ز هم باز

تو دم میده اگر همدم بماند

تو برهم نه اگر بر هم بماند

بسالوسی لباسی بر سرم نه

بعشوه پیش پایی دیگرم نه

کجازرق تو یابد دست بر من

فسون و زرق نتوان بست بر من

مرا آهسته میرانی سوی شست

چو صیدی میکشی تا برکشی دست

مشو در خون خویش و خون من تو

یکی دیگر گزین بیرون من تو

گر او نیکوست نیکوکاریش باد

ز نیکوییش برخورداریش باد

بهرنوعی که هست او آنِ خویشست

خداوندست و در فرمانِ خویشست

مرا با آن سمنبر نیست کاری

که گل را همنشین باید بهاری

کجا درماند از چون من کسی گل

که چون من خار ره دارد بسی گل

چه گردم گرد شمع عالم افروز

مرا با گل نه عیدست و نه نوروز

چو من پروانهٔ آن دلفروزم

اگر با شمع پرّم پر بسوزم

برو ای پیر جادوی فسون باز

که نتوانی شدن با من فسون ساز

بروای بوالعجب باز سیه پر

که تو گمراه را دیوست همبر

برو ای شوم سرداده بتلبیس

که در شومی سبق بردی ز ابلیس

چو زین شیوه سخن هرمز فرو خواند

ازودایه چو خر دریخ فرو ماند

بهرمز گفت ای بیشرم آخر

شدی در سرد گویی گرم آخر

مشو گرم ای ز دیده رفته آبت

تو از من به اگر ندهم جوابت

ازین صد بازیت بر من اگر من

نیارم بر تو صد بازی دگر من

ببین کار جهان کاین روستایی

دهد درجادویی بر من گوایی

چوجادویم نگویم بیش با تو

نمایم جادویی خویش با تو

چنانت زیر دام آرم بمردی

که بر یک خشت صد گردم بگردی

چنان گردی اگر بگریزی از دام

که میخوانی خدا را تو بصد نام

مپیما از تهوّر درد بر من

چنین منگر بچشم خُرد بر من

اگر گردم بلعب و لهو مشغول

سراسیمه شود از مکر من غول

اگر بر ره نهم دامی بتلبیس

ز بیم من بتک بگریزد ابلیس

نگویی تو که آخر من کراام

تو گل را باش اگر نه من تراام

بدین زودی چنین گشتی تو بامن

نه یکدم همنشین گشتی تو بامن

ز گفت دایه هرمز گشت خاموش

نکردش یک سخن را بعد ازان گوش

همی چندانکه دایه بیش میگفت

ز گفت دایه هرمز بیش میخفت

نه خود می دفع کرد از راه خوابش

نداد آن یک سخن آن یک جوابش

چو دایه دم نمیزد هرمز از پیش

برون رفت و جدایی داد از خویش

چوهرمز رفت دایه بر جگر داغ

برجعت پیش گل آمد ازان باغ

نشسته بود گلرخ دیدهها تر

دلی برخاسته دو چشم بر در

همه خون دلش بالا گرفته

کنار او ز خون دریا گرفته

ز بی صبری ز دل رفته قرارش

زمین پرخون زچشم سیل بارش

زبان بگشاد کای دایه کجایی

چرا استادگی چندین نمایی

الا ای دایه آخر دیر کردی

مرا از زندگانی سیر کردی

الا ای دایه چندینی چه بودت

مگر در راه دیوی در ربودت

الا ای دایه بس چُستی تو در کار

ترا باید فرستادن بهر کار

الا ایدایه خوابت در ربودست

و یا در راه آبت در ربودست

الا ای دایه تا کی اشک رانم

بگو با من که تا جایت بدانم

بگو تا این تن آسانیت تاکی

بگو تا این گران جانیت تا کی

چراست ای دایه چندینی قرارت

که خونین شد دلم در انتظارت

مرا رمزی ز پیری یادگارست

که سوزی سخت سوز انتظارست

مبادا هیچکس را چشم بر راه

کز و رخ زرد گردد عمر کوتاه

درآمد دایه گلرخ را چنان دید

رخ گل همچو برگ زعفران دید

بگل گفت ای عزیز جان مادر

نبردی پیش ازین فرمان ما در

چرا آخر چنین شوریده گشتی

ز سر تا پای غرق دیده گشتی

چرا آخر چنین در خون نشستی

ز خون دیده در جیحون نشستی

چرا آخر چنین بیخویش گشتی

ز یکجو صابری درویش گشتی

مرا امروز رسوا کردی ای گل

ز رسواییم پیدا کردی ای گل

کجادانی تو خود کاین بیوفا مرد

چه ناخوش گفت و با من چه جفا کرد

گرفتم طالع آن روستایی

سر بد دارد و برگ جدایی

نه بتوان گفت باتو آنکه گفتم

ندارد برگ گل چندانکه گفتم

از اوّل در وفا میزد دلش جوش

در آخر گشت خشم آلود و خاموش

کنون گر صد سخن برهم بتابم

یکی را باز میندهد جوابم

چو دیواری باستادست خاموش

نمیدارد چو دیواری سخن گوش

کجا دیوار را گر گوش بودی

سخن بشنودی و خاموش بودی

رواست از سنگ گفتار و ازو نه

سخن آید ز دیوار و ازو نه

چو سوسن گرچه هرمز ده زبانست

ز گل دارد حیا خاموش از آنست

چنانش یافتم در سرفرازی

که نتوان کرد باوی هیچ بازی

بگفتم صد سخن زرّین و سیمین

نزد یکدم که سگ یامردمست این

چو او بر یاد باغ پادشاهست

سری دارد که بادش در کلاهست

سبک سر بود و چهره زرد کرد او

چو باد از من گذشت و گرد کرد او

چودایه گفت این و گل شنیدش

چو بادی آتشی در سر دویدش

دو چشم نرگسین او ازین سوز

ز نوک مژه از خون شد جگر دوز

هزاران اشک خون آلود نوخیز

فرو بارید از مژگان سرتیز

بدانسان در دلش افتاد جوشی

که پیدا شد زهرمویش خروشی

سر زلف جهان آرای برکند

بدندان پشت دست ازجای برکند

بغایت غصّه میکردش ز هرمز

که باگل این که داند کرد هرگز

ز اشک آتشین مژگانش میسوخت

ز درد ناامیدی جانش میسوخت

زبان بگشاد و گفت ای دایه زنهار

مشو در خون جان من بیکبار

مگرد از گل جداگر گل جفا کرد

که نتوان پارهیی از خود جدا کرد

ز دستم رفت دل و ز کار من آب

دلم خون شد مرا ای دایه دریاب

اگر کار دلم را در نیابی

نشانم از جهان دیگر نیابی

درین اندوه جان از من برآید

بمیرم تا جهان بر من سر آید

چون من رفتم گرفتاریت باشد

پشیمانی و خونخواریت باشد

بدست خود چوگل را کُشته باشی

چو گل از خون دل آغشته باشی

ز گفت گل خروشان گشت دایه

ز تف سینه جوشان گشت دایه

بگل گفت ای خرد بر باد داده

همانا نیستی تو شاهزاده

چو هرمز شد پی او سخت میدار

ندیدم سست رگ تر از تو در کار

کسی را سر فرود آید بهرمز

نیاید تا سر آن نیز هرگز

تو دانی آنکه من مردم درین تاب

دگر هرگز نخواهم گفت ازین باب

بسی گررشتهٔ طبلم بتابی

ز من سررشتهٔ این وانیابی

نخواهم نیز ره پیمود دیگر

بجز کشتن چه خواهد بود دیگر

ز گل این خار چون بیرون کنم من

چو گل را می نخواهد چون کنم من

ترا این برزگر نپسندد آخر

که آبی بر کلوخی بندد آخر

نمیخواهد ترا کار جهان بین

کرا بر گویم آخر درجهان این

بشد بر تو ز بدنامی جهان تنگ

که من مردن روا دارم ازین ننگ

چو تابستان شود زین چشم بی شرم

هوای هرمزت در دل شود گرم

چو باغ از برگ ریزان زرد گردد

هوایت بو که آخر سرد گردد

تو ای گلرخ دو لب داری شکر بار

فرو مگذار شیر آخر بیکبار

تو ای گل مشک داری دام نسرین

مشو درحلقهٔ آن خطّ مشکین

برو این بار از گردن بینداز

اگر جانست جان از تن بینداز

چو میدانی که هرمز هیچکس نیست

چرا از هرمزت پس هیچ بس نیست

در اوّل دل ربود و برد هوشت

در آخر هم فرو گوید بگوشت

ندارد باتو رونق کار هرمز

نیاید باصلاح این کار هرگز

چو نیست این کار اسبی تنگ بسته

چه شورآری چو داری تنگ پسته

چو اسبی تنگ بسته مینبینی

دلت گر برنشاند بر نشینی

مرا تو بیخبر گویی دگر بار

بر هرمز شو و از وی خبر آر

چو سیمابی بشادی رخ بر افروز

سبویی نیز بر سنگش زن امروز

چه بر سنگش زنم از عذر تو لنگ

اگر او را همی خواهی سروسنگ

مخور زان لب بسی حلوای بی دود

که بر جامه چکانی روغنی زود

بخوردی لاجرم، شادی برویت

بگیرد استخوانی در گلویت

تو تازان لب بماندی خشک دندان

لبت هرگز ندیدم نیز خندان

گلی نادیده لب از خنده خالی

شده چون بلبلی پر کنده حالی

چگونه کس تواند دید هرگز

که تو هر روز غم بینی ز هرمز

چو در میدان رسوایی فتادی

درین میدان بزن گویی بشادی

زهی شهزاده کز ننگت چنانم

که میخواهم که در عالم نمانم

همه شب گل گلاب از چشم میریخت

عرق از روی و اشک از خشم میریخت

چو دایه این سخنها کرد تقریر

گل بی برگ آبی شد ز تشویر

زمانی شمع گریان بود بر گل

زمانی صبح خندان بود بر گل

ز چندان گریهٔ آن ماه دلبند

گهی آن میگرست و گاه این خند

چو بیرون کرد خورشید منوّر

ز زیر قبهٔ نیلوفری سر

درآمد آفتاب از برج ماهی

سپیدی ریخت بر روی سیاهی

ز زیر پرده چون چهره نمود او

بنیزه حلهٔ مه در ربود او

گل عاشق دل پر تفت و پر سوز

فرو افتاد در تب ده شبانروز

دو تاگشت و چنان پر درد شد او

که در ده روز یکتا نان نخورداو

بشبها درد بیداریش بودی

برو زاندوه بیماریش بودی

نه یکساعت قرار و نه دمی صبر

دلی چون بحر خون و دیده چون ابر

ز سوز دل زبانش آتش گرفته

ز تفت عشق جانش آتش گرفته

فتاده عکس بر موی از رخ زرد

فسرده اشک بر روی از دم سرد

ز چشمش رونق دیدار رفته

زبانش در دهان از کار رفته

چو دایه دید گل را این چنین زار

بگل گفت ای زده در چشم جان خار

چنین تا بر سر آتش نشستی

ز غم بر جان من سیلاب بستی

زمانی دم زن از گریه مشو گرم

ز یزدان ترس دار آخر ز خود شرم

بپاسخ گفت گل چون سوکواران

چرا بر خود نگریم همچو باران

گلم زان زار میگریم چنین من

که دور افتادهام از انگبین من

نیی ای دایه ازدرد من آگاه

که چشمم زیر خون دارد وطنگاه

نمیدانی که با من چیست هر شب

که چشمم خون دل بگریست هر شب

مکن ای دایه زین بیشم مفرسای

جوان و عاشقم بر من ببخشای

نمیدانی که در چه درد وداغم

که میجوشد ز خون دل دماغم

کنون کاری که بر جان من آمد

بسر در خون مرا در گردن آمد

چه گر یک درد بی دردی نخوردی

ازین ره کوفتن گردی نخوردی

ز صد دردم یکی گر بر تو بودی

ز آهت چنبز گردون بسودی

بسستی چون همی بینی چو مویم

بسختی چند گویی پیش رویم

شوی پیشم چو آتش گرم گفتار

چو یخ سردم کنی هر دم درین کار

چودل بربود عشق از آستینم

بخواهش کی پذیرد پوستینم

اگر خواهم که پنهان دارم این درد

نیارم داشت چون جان دارم این درد

دل لایعقلم در دست من نیست

که این بی خویشتن با خویشتن نیست

زبان را گر کنم از عشق خاموش

چگونه اشک خون بنشانم از جوش

چو دوزم جامهیی در عشق دلجوی

سرشک اندازد از دل بخیه برروی

مده پندم که پندت بند جانست

نگردد به ز پند این دل نه آنست

دل گرمم نگردد سرد ازین درد

مشو گرم و مزن بر آهن سرد

برو مردی بکن بهرخدا را

ببین بار دگر آن بیوفا را

مگر آن سنگ دل دلگرم گردد

ز گرمی همچو مومی نرم گردد

چو موم از گرمی ار نرمی پذیرد

بگرمی و بنرمی نقش گیرد

برو یک ره دگر سنگی درانداز

کلوخ امروز کن دیگر ز سرباز

دل گلرخ برون آور ازین کار

مگر چیزی فرو افتد ازین بار

بیکباری نیاید کارها راست

بباید کرد ره را بارها راست

بیک ضربت نخیزد گوهر از سنگ

بیک دفعت نریزد شکر از تنگ

نگردد پخته هر دیگی بیک سوز

نیابد پختگی میوه بیک روز

بروزی بیش، مه نتوان قران کرد

حجی نیکو بسالی میتوان کرد

برین درباش همچون حلقه پیوست

چو زنجیری مگر در هم زند دست

چو تخمی را بکشتی بار اوّل

ز بی آبی بمگذارش معطّل

مشو زود و رو آبش ده زهرور

که بس نزدیک تخم آید ببردر

سخن میگفت تا شب همچنین گرم

که تا شد دایه را دل زان سخن نرم

بدایه گفت دل بر خود نهادم

ز پیش زخم چشم بد فتادم

چو تو یارم شدی کارم برآمد

متاعم را خریداری درآمد

چو کار افتاده شد دلدادهیی را

بجانی باز خر شهزادهیی را

بر هرمز شو و چیزی درانداز

مگر کاین در شود بر دست تو باز

ازان بادی که تو دانی و ابلیس

بدم بروی بدامش کن بتلبیس

دمش میده دلش افگار میکن

فسون میخوان سخن بر کار میکن

مگر آن مرغ را در دام آری

وزو نزدیک گل پیغام آری

برو بر سنگ زن آن سیمبر را

مگر با گل برآمیزی شکر را

بجوش آر از هوای من دماغش

بچربی روغنی کن در چراغش

بجنبان آنسر زنجیر با او

ز گل هرمز تو در گل گیر با او

برو باری نگه کن روی هرمز

که تا خود دیدهیی آنروی هرگز

ببین تا دُرج لعلش دُرفشان هست

کمند عنبرینش دلستان هست

ببین تا دوستی را جای دارد

لب شیرین جان افزای دارد

ببین تا هست بادامش جگر دوز

خط مشکین او مشکی جگرسوز

بشاهی میدهد رویش گواهی

که روی او خطی دارد بشاهی

عجب نبود گر آید روزگاری

که از مه مرد زاید شهریاری

چنین بسیار زاید چرخ گردون

عقیق از سنگ زاید، مشک از خون

نبینی آب حیوان را گرفتار

که میآید ز تاریکی پدیدار

چو هرمز نقد دارد فرّ شاهی

ترا او شاه بس دیگر چه خواهی

کنون برخیز و راه باغ برگیر

نیم من لاله، از گل داغ برگیر

ترا میباید این معلوم کردن

نخواهی آخرم محروم کردن

تو خود گفتی بسازم چارهٔ تو

ببخشم بر دل غمخوارهٔ تو

کنون این کار من آسان بمگذار

مرا بی جان و بی جانان بمگذار

مرا در دستگیری یاریی کن

بپیغامی ازو دلداریی کن

جفا گفتم ترا ای دایه بسیار

کجا از بی خرد این مایه بسیار

نگیرد از چو من کس هیچدر دست

بعذرای دایه زلفم پیچ بر دست

چو صبح زود خیز و بادپیمای

زمانه بر نهاده در دهان نای

کواکب گشت از گردون گریزان

شفق شد در کنار خون گریزان

رخ چرخ فلک زنگار گون گشت

درفش ماه رخشان سرنگون گشت

عروس خور ز زیر بیرم چین

برآمد چون یکی طاوس زرّین

برین ایوان مینا جلوه گر شد

سپهر نیلگون چون رنگ زر شد

بزیر آمد ز منظر دایهٔ گل

بصحن باغ شد در سایهٔ گل

دو دیده بر کنار راه بنهاد

میان راه دام ماه بنهاد

بساط حقّه بازی باز کرد او

زهر نوعی فسون آغاز کرد او

گهی زر برگرفت و خاک پیمود

گهی پر کرد حقّه پاک بنمود

مشعبدوار بانگ رود میکرد

دهان را گندنا آلود میکرد

چو مرغی در صفیر آمد بآواز

که تا آن مرغ را آرد بپرواز

زمانی بود هرمز بر سر راه

درون آمد چو از میغی برون ماه

چو روی دایه دید از سایهٔ گل

بخدمت رفت پیش دایهٔ گل

نمازش برد چون سبزه نباتی

ز لعلش یافت چون شکّر نباتی

چو دایه روی هرمز دید برجست

بسوی گل گرفتش دست بر دست

نشاندش پیش و افسون کرد آغاز

بحیلت جادویی را داد سرباز

بدو گفت ای چو فرزندم گرامی

چرا نزدیک مادر کم خرامی

گریزانی ز ما چون آهو از یوز

چنین وحشی مباش و شیری آموز

تو خود چون تاب آری مانده تنها

بتنهایی چمنده در چمنها

مبر بر سر بتنهایی جهان را

که دلگیرست تنهایی جوان را

جوانی تو، جوانی را طلب کن

شکر خور بوسه ده میکش طرب کن

دمی با همدمی می کش لبالب

که فردا را امیدی نیست تا شب

گسسته خواهدت شد دم بناکام

در اندیش و دمی پیوسته کش جام

چو گشتی مست بر روی نگاری

مراغه کن دمی در مرغزاری

چرا باید کشید از عشرتت دست

کت آواز خوش و روی نکوهست

مرا افسوس آید چون تو سروی

که نخرامد بگرد او تذروی

بدین خوبی که داری چهره آخر

ز خوبان چون شدی بی بهره آخر

که دید آخر چنین خطی شکر جوش

که خطت را نگشت او حلقه در گوش

که دید آخر چنین لعلی گهرریز

که بر لعلی دگر نکند شکر ریز

که دید آخر چنین زلفی سرافراز

که از خواری پس پشت افگنی باز

که دید آخر چنین سروی سهی وار

که سرو از وی بلرزد چون سپیدار

که دید آخر چنین چشمی فسون خیز

که دست غمزه بگشاید بخونریز

که دید آخر چنین خالی دلفروز

که بر چشمش نشد فال تو فیروز

که دید آخر چنین رویی چو خورشید

که پنهان داریش در سایهٔ بید

دریغا چون تویی تنها بمانده

بتنهایی درین صحرا بمانده

بخوبی گرچه مخدوم جهانی

چو هستی مستحق محروم از آنی

کنون تنها چنین نگذارمت من

بهشتی روی و حوری آرمت من

بری چون سیم و قدّی چون صنوبر

همه جایش ز یکدیگر نکوتر

دو زلفش از شکن بر هم شکسته

هزاران حلقه اندر هم شکسته

دو لعلش سرخ تر ازدانهٔ نار

بیک دانه درون سی دُرّ شهوار

فتاده بر رخش از مشک خالی

شده سرحدّ خوبی را کمالی

دو شور انگیز او مخمور مانده

سیاهی در میان نور مانده

دهن چون پستهٔ خندان گشاده

شکر بر لعل او دندان نهاده

کنون چون یافتی بس رایگانم

مکن هرگز سبک بر دل گرانم

کنون گر بایدت با اینچنین کس

چو من هستم بکس منگر ازین پس

گرت رازی بود بسته دهان باش

بکس مگشای وهم خامش زبان باش

تو گر چون پسته رنگ آمیز گردی

چو پسته زود شورانگیز گردی

دل پسته توان دید از دهانش

از آن ببریدهاند از بن زبانش

زبان منمای همچون پسته از کام

زبان در کامت آور همچو بادام

چو کاری میتوان کردن نهانی

چنانک ازوی نیابد کس نشانی

همان بهتر که زیر پرده آن کار

بپردازی و بیرون آیی از بار

ز بدنامی بتر چیزی دگر نیست

که در عالم ز بدنامی بتر نیست

بدان اکنون که گلرخ دخترشاه

که سجده میبرد پیش رخش ماه

ز آب دست نقاشان استاد

نخیزد آنچنان نقشی پریزاد

بهر شهری ز نقش او نشانست

بخوبی نقش رویش داستانست

ز نقش گل گرفته لب بدندان

میان باغ مانی نقشبندان

دو زلفش در سیاهی قیر فامست

بناگوشش سپیدی شیر فامست

چو بگشایند در چین نافهٔ خشک

سوی زلفش نویسد نامهیی مشک

مژه چون دشنهٔ سیراب دارد

هزاران تشنه را بی خواب دارد

چو چشمش دلبری را کار بندد

بمستی دست صد هشیار بندد

چو برخیزد بناز آنسرو قامت

برانگیزد ز قامت صد قیامت

چو بگشاید فقاع از کام شکّر

لبش بر یخ نویسد نام شکّر

رخی چون گل لبی چون قند دارد

همه سرمایه بی مانند دارد

تو خود گل را به از من دانی آخر

همه شرحی به از من خوانی آخر

مگر او را نظر افتاد بر تو

چگویم نیز میدانی دگر تو

چو گل زین کار بتوانی شکفتن

بگل خورشید نتوانی نهفتن

که خواهد بود چون گل درجهان یار

زهی دولت زهی بخت و زهی کار

چو گل روی تو دید از بام ناگاه

بدر آمد ترا اقبال از راه

چگویم زانکه من دیدم بسی را

که بازی نیست با دولت کسی را

ز دولت بود کاکنون گوی بردی

وزان گیسوی مشکین بوی بردی

کنون خواهم که یکشب هر دو باهم

ستانید از دو لب داد دو عالم

دو لب در بوسه دادن خسته دارید

بشکّر مغز را در پسته دارید

زمانی موی هم در دست تابید

زمانی نیز برهم دست یابید

جهان اینست اگر داری تو دستی

که پیش همدمی یابی نشستی

ز عالم همدمی از عالمی به

دمی با او ز عمر آدمی به

چو دایه آن دو دلبر را چنان دید

دو جان هر دو بیرون ازجهان دید

بگل گفت ای چمن پرنور از تو

دماغ بلبلان مخمور از تو

قمر را روی تو تشویر داده

شکر را پستهٔ تو شیر داده

ز بی عقلی ز سر تا پای رفتی

چو اینجا آمدی از جای رفتی

میان باغ آخر خیز ای گل

ز مستی ماندهیی مستیز ای گل

ترا هر جایگه راییست دیگر

ولی هر کار را جاییست دیگر

گل عاشق ز گفت دایهٔ پیر

عرق میریخت چون باران ز تشویر

بآخر از کنار راه برجست

بعشرت بر میان جان کمر بست

گرفته بود دست دایه در دست

بدیگر دست دست هرمز مست

میان باغ میشد در میانه

یکی زانسو یکی زینسو روانه

بکنج باغ در، خلوتگهی بود

که آن در خورد خورشید و مهی بود

قران کردند مهر و ماه با هم

بدان برج آمدند از راه باهم

نشستند و میآوردند حالی

دو دل پر آرزو و جای خالی

ازان مجلس چو دوری چند برگشت

فلک در دور ازان خوشی بسر گشت

چو هرمز مست شد برداشت رودی

بگفت از پردهٔ رازی سرودی

بزاری زخمه را میخست بر رود

ز خون دیده پل میبست بر رود

چو‌آب زر ز ابریشم فرو ریخت

دل از ابریشم هر مژّه خون ریخت

سرودی گفت هرمز کای دلارام

جهان چون جانستان آمد بده جام

چو آتش آب در ده کاسهیی زود

که عمر از کیسهٔ مارفت چون دود

پیاپی ده می کهنه بنوروز

که دل پر عشق دارم سینه پر سوز

بیار آن آب چون آتش زمانی

که نیست از دی و از فردا نشانی

چو ریزان شد شکوفه از درختان

میی در ده چو روی نیکبختان

بیا تا بانگ جوی آب بینی

شکوفه بینی و مهتاب بینی

بسی چادر کشد اشکوفهٔ پاک

کشیده ما بچادر روی برخاک

می سر جوش را در ده صلایی

که دردمانه سر دارد نه پایی

بگفت این وز عشق روی دلبر

بسر میگشت و خون میکرد از بر

جوان و مست و عاشق در چنین حال

دلی بس پر سخن لیکن زبان لال

چنین جایی کسی با دل نماند

که چه دیوانه چه عاقل نماند

بیامد دایه و بر گل زد آبی

شد آن آب از رخ گل چون گلابی

گل بی خویشتن از عشق و مستی

درامد از هوای می پرستی

بصحن باغ شد با دلبر خویش

ز نرگس کرد پرخون زیور خویش

صبا از قحف لاله جرعه میخورد

چمن چون نوعروسی جلوه میکرد

ز یکیک برگ نقاشان فطرت

نموده خرده کاریهای قدرت

عروسان چمن برقع گشاده

هزاران بچهٔ بی شوی زاده

چمن درخاصیت چون مریم آمد

که فرزند چمن عیسی دم آمد

چو بسراینده شد آن سرو آزاد

برقص افتاد گل چون شاخ شمشاد

گل و بلبل همه شب راز گفتند

حدیث عشقبازی باز گفتند

جوانی بود و مستی و بهاری

جهان ایمن زهی خوش روزگاری

گل و هرمز بهم انباز گشته

ز خون شیشه سنگ انداز گشته

بدستی زلف گل آورده در چنگ

بدستی خورده می از جام گلرنگ

چو لختی طوف کردند آن دو دلجوی

بخلوتگاه رفتند از لب جوی

ز بی صبری دل هرمز همی جست

که تا با گل مگر درکش کند دست

بنقدی وصل شیرودنبه میدید

بران آتش دل چون پنبه میدید

درآمد همچو مرغی سوی دنبه

بچربی دایه را میکرد پنبه

چو آگه شد زبان بگشاد دایه

که مارا نیست بر سالوس پایه

چو مویم پنبه شد در پنبه کردن

مرا پنبه مکن در دنبه خوردن

چو پنبه تا تو در اطلس رسیدی

چو کرم پیله پشمم در کشیدی

ز گفت دایه گل تشویر میخورد

از آن تشویر شکّر شیر میخورد

ز شرم او عرق میریخت از گل

نهان میکرد گل در زیر سنبل

بر دایه دلی پر غم نشسته

ز خجلت بر گلش شبنم نشسته

بآخر دایهٔ مسکین برون شد

کنون بشنو که حال هر دوچونشد

چو طاقت طاق شد هرمز برآشفت

بزیر لب زیک شکّر سخن گفت

بگل گفت ای دو یاقوتت شکرریز

ز مخموری دو بادامت سحرخیز

قمر همسایهٔ سی کوکب تو

شکر همشیرهٔ لعل لب تو

تویی شمع و شکرداری بخروار

منم بر شمع تو پروانه کردار

چو بر عشقست پروانه دماغی

گزیرش نبود از روغن چراغی

چو شمعی گشتهیی همخانهٔ من

بیک شکّر بده پروانهٔ من

ز صد شکّر مرا آخر یکی ده

اگر بسیار ندهی اندکی ده

بخوشی صدقه ده یک بوسه ما را

که صدقه باز گرداند بلا را

بده یک بوسه چه جای ملالست

که امشب چاشنی باری حلالست

نخستین کوزه در دردی زنی تو

اگر بخیه بدین خردی زنی تو

مباش آخر بدین باریک ریسی

که یک یک نخ چنین بر من نویسی

ترا چون ملک خوزستانست امروز

بیک شکّر مکن بخل ای دلفروز

چوشد جانم ز جام خسروی مست

بیک بوسه دلم را کن قوی دست

بآخر چون بسی باهم بگفتند

چو شیر و چون شکر با هم بخفتند

گل از سر چون صلای ناز درداد

متاع عیش را آواز در داد

ز شوخی چون زحد بگذشت نازش

بلب عذری چو شکّر خواست بازش

خوشا آن کینه و آن عذرجویی

که آن دم خوشترست از هرچه گویی

چو دورخ هر دو روبارو نهادند

ز بوسه قفل با یکسو نهادند

دورخ بر هم لب از پاسخ فگندند

ببوسه اسب در شهرخ فگندند

چو جوزا آن دو مهوش روی در روی

ببوسه دیده هر یک موی بر موی

دودست اندر کش آوردند هر دو

سخنهای خوش آوردند هر دو

حکایت چون ز شکّر برتر آید

بسی از شهد و شکّر خوشتر آید

چوخوشتر باشد از دو عاشق نغز

دو شکرشان بهم بادام در مغز

چو باهم هر دو دلبر دوست بودند

دو مغز و هر دو در یک پوست بودند

زده اسباب شادی دست درهم

بپای افتاده دو سرمست در هم

زبان بگشاد هرمز در شب تار

که صبحا برمدم جزبر لب یار

مدم زنهار ای صبح از فضولی

دمی دیگر مکن خلوت بشولی

مدم کامشب بهم کاریست ما را

بشب در روز بازاریست ما را

چو شمعی تا بروزم زنده امشب

بمیرم گر زنی یک خنده امشب

تویی ای صبح امشب دستگیرم

نفس گرمی برآری من بمیرم

هر آنکس را که با ماهیست حالی

برو یک دم شبی، ماهی چو سالی

شب وصل یکه دل خرّم نماید

بسی کوته تر از یکدم نماید

دل هرمز در آن شب جوش میزد

ز بیم روز نوشا نوش میزد

بگل میگفت کای تنگ شکر پاش

که ما گشتیم از لعلت گهرپاش

گلی در تنگ آوردیم و رستیم

بشکّر تا بگردن در نشستیم

ازین داد وستد با حور زادی

بآخر بستدیم از عمر دادی

بکام خویش دیده چشم بد را

بکام دل رسانیدیم خود را

ندانم تا مرادر دلفروزی

چنین شب نیزخواهد بود روزی

چنین شب نیز با چندین سلامت

نبیند خلق تا روز قیامت

بآخر چون شکر بر شهد خستند

بپسته بر گشادن عهد بستند

که گر مهلت بود در زندگانی

بهم رانیم عمری کامرانی

سمنبر با شکر لب قول میکرد

دلش فریاد و جان لاحول میکرد

میان هر دو شد چون عهد بسته

گلش گفتا که کردی لعل خسته

کشیده داردست ای مایهٔ ناز

که بسیاری خوری از ما شکر باز

بیا تا خوش بخسبیم و بخندیم

کلید بوسه در دریا فگندیم

جوابش داد هرمز کای سمنبوی

چه برخیزد ازین خفتن سخن گوی

تو آتش در جهان افگندی امشب

گلی زان بر جهان میخندی امشب

نیم آن مرغ من کز چشمهٔ نوش

شوم از شربتی آب تو خاموش

مگس چون نیست شکّر هست قوتم

بسوی پرده بر چون عنکبوتم

کسی را آنچنان گنج نهانی

دهن بندد بآب زندگانی

ز راه کور بر میبایدت خاست

نیاید کارم از آبی تهی راست

نداده بادهیی آسوده امشب

بآبم میدهی پالوده امشب

چو هستم شکّرت را چاشنی گیر

بچربی نیز خواهم روغن از شیر

چو شکّر هست لختی شیرباید

چه میگویم هدف را تیر باید

ز پسته چند بیرون افگنم پوست

که پسته کار بیگاریست ای دوست

لبت را چون زکوة آب حیاتست

چو از هر جاترا بیشک ز کوتست

چو من درویشم از بهر نباتی

بدین درویش بیدل ده ز کوتی

چه میخواهی ز من زین بیش آخر

نبودت هیچکس درویش آخر

چو تو با من بیک نعمت کنی ساز

خداوندت یکی را ده دهد باز

بشکّر در ده آواز سبیلی

که نیکو نبود از نیکو بخیلی

هوی میخواند هرمز را بتعلیم

که بگذارد الف بر حلقهٔ‌میم

چو هرمز آن الف را مختلف کرد

دو ساق خویش گل چون لام الف کرد

بگردانید روی آن سیم تن حور

که بادا آن الف از میم من دور

نخواهد یافت الف بر میم من راه

الف چیزی ندارد بوسه در خواه

ترا جز بوسه دادن نیست رویی

نیابد آن الف زین میم مویی

اگر تو همچو سیمی دیدی این میم

ندارد هیچ کاری سنگ در سیم

دل سنگینت این میخواهد از کار

که تو سنگی دراندازی بیکبار

سر دندان بشکّر تیز کردی

که شفتالوی بادانگیز خوردی

ببوسه گر دلت با ما رضا داد

ز تنگ گل بسی شکّر ترا باد

وگر راضی نیی دم بر زن از پوست

شبت خوش باداینک رفتم ای دوست

چو سالم نیست بیست از من میازار

زکوة از بیست باید داد ناچار

چو من درزاد خویش از بیست طاقم

مکن چون بیست عقد از جفت ساقم

چو مقصود من از تو هست دیدار

تو چون من باش اگر هستی خریدار

ببستان قدر گل چندانست ای دوست

که زیر پرده با غنچه ست هم پوست

چو از پرده برآید چست و چالاک

ببویند و بیندازند در خاک

چو بیضه پاره شد بر مهر عنبر

چو عود خام سوزندش بمجمر

نگین کز کان بدست آورده حکاک

کند از چرخ گردنده دلش چاک

بمهر من مکن زنهار آهنگ

که گل در غنچه بهتر لعل در سنگ

مرا خواهی هوای خویش بگذار

مر این درجم بجای خویش بگذار

بمهر من نیابی جز شکر چیز

بمهر درج من منگرد گر نیز

کلید درج محکم دار امروز

که تاچون گردد آن کار ای دل افروز

ز گل هرمز بجوش آمد دگربار

که در شورم مکن ای خوش نمک یار

ز تو، بی غم نیابد کس نصیبی

که رعنایی ز گل نبود غریبی

بکام دل چه میگیری جدایی

فراغت نیستت تا کی نمایی

گواهی میدهی بر خویشتن تو

ولی عاشق تری باللّه ز من تو

ز روباهی بپرسیدند احوال

ز معروفان گواهش بود دنبال

چو دل با تو کند در کاسه دستی

چرا در کاسه گیری دست مستی

دلت از نقش عشقم دور چون شد

که نقش از سنگ نتواند برون شد

بلی در سنگ بودت نقش آتش

بجست این آتش از سنگ تو خوش خوش

چو میدانی تو کردار زمانه

چرا شوری درین زنبور خانه

چو در کاری بخواهی کرد آرام

در اوّل کن که پیدا نیست انجام

روا باشد که دوران زمانه

بود ما را در انجام از میانه

عجب نبود که ندهد عمر من داو

مکن، مستیز، ای گل مست مشتاو

وگر حاصل نمیداری تو کامم

شدم، انگار نشنودی تو نامم

درین معنی نیفتادت بد از من

لبت گر یک شکر صد بستد از من

بدندان گر لبت را خسته کردم

ببوسه مرهمش پیوسته کردم

بدندان زان لب لعلت گزیدم

که تا خون از لب لعلت مزیدم

چوخوردی خونم از لب باز کردم

که خوش خوش از لبت خون بازخوردم

کنون رفتم چه عذرت خواهم امشب

که در بی مهریت بی ماهم امشب

چو گفت این خواست تا برخیزد از جای

گلش افتاد همچون زلف در پای

که گل را این چنین مپسندی آخر

بیک حمله سپر بفگندی آخر

گلم زان پیش تو افگند بادم

مشو از خط که سر بر خط نهادم

دل خود دانهٔ دام تو کردم

خرد را خطبه برنام تو کردم

چو سر بر پایت آرم سرفرازم

چو جان در پایت افشانم بنازم

درون جانی ای در خون جانم

ندانم جز تو کس بیرون جانم

زهی دلسوز یار ناوفادار

زهی غمخواره دلبند جگرخوار

چو دامن روی من در پای دیده

وزین سرگشته، دامن درکشیده

ز بیمهری مشو ای مه ز من دور

که نه هرگز بود بی مهر مه نور

چو دل را در میان خط کشیدی

خطی در دل کشیدی و رمیدی

چو حلقه تا بدر بازم نهادی

چو شمعم سوختی گازم نهادی

کنون از خشم من دم سرد کردی

دلم را شهربند درد کردی

چوخاک راه پیشت بردبارم

چو خون دیده سر نه بر کنارم

چنین نازک مباش ای جان من تو

که از گل برنتابی یک سخن تو

بسی میلم ز عشرت از تو بیشست

ولی بیمم ز رسوایی خویشست

گل شیرین بشکّر لب گشاده

فسون میخواند سر بر خط نهاده

بآخر آن فسون هم کار گر شد

دل هرمز از آن دلبر دگر شد

بگلرخ گفت ای چون گل کم آزار

مگیر از من چو گل از یک دم آزار

چو کامم برنمیآری کنون من

بکام تو دهم خطّی بخون من

چو با من مینسازی کژ چه بازم

من دلسوخته با تو بسازم

بگفت این و شکر در تنگ آورد

ز زلفش ماه در خرچنگ آورد

گهی دزدید از آب زندگانی

بلب بردش ز شکّر رایگانی

گهی بر انگبین زد قند او را

گهی بگسست گردن بند او را

گهی شکّر ز مغز پسته خورد او

گهی لعلش بمرجان خسته کرد او

گهی با سیم کار او چو زر کرد

گهی با دوست دست اندر کمر کرد

گهی صد حلقه زانزلف زره پوش

بیکدم کرد همچون حلقه در گوش

گهی از پسته عنّابش بخست او

ببوسه بر شکر فندق شکست او

ز سیبش کرد شفتالو بسی باز

مگر پیوسته بود آن هر دوزاغاز

بخفتند آن دو دلبر همچنین مست

که تا باد سحرگه بر زمین جست

سپاه روز چون بر شب غلو کرد

نسیم صبح جان را تازه رو کرد

بگوش آمد ز دریای سیاهی

خروش مرغ شبگیر از پگاهی

ز باد صبح گل سرمست برجست

نگر گل چون بود در صبحدم مست

چو گل برخاست هرمز نیز برخاست

صبوحی را ز گلرخ باده درخواست

گلش گفتا ز بویی میزنی خوش

خمارت میکند از مستی دوش

بدست خود می مخموریم ده

وزان پس درشدن دستوریم ده

بباید رفت چون روزست و ما مست

که تا برمانیابد چشم بد دست

که چون پیمانه پر گردد بناکام

بگرداند سر خود در سرانجام

بگفت این و میی خورد و میی داد

دم از آب قدح میزد پریزاد

چو کرد آب قدح را آن پری نوش

شد او همچون پری در آب خاموش

بیفتادند هر دو مایهٔ ناز

ز مستی سرگران کرده ز سرباز

یکی سر در کنار آن نهاده

غمش سر در میان جان نهاده

یکی را پای آن یک گشته بالین

نهاده یار را بالین سیمین

دو عاشق را ز خود یک جو خبر نه

وزین عالم وزان عالم اثر نه

ز خوب و زشت دنیا باز رسته

بکلّی از نیاز و ناز رسته

شنودم از یکی مستی بآواز

که می زان میخورم کز خود رهم باز

چو صبح از چرخ گردون پرده بفگند

سپیده صد هزاران زرده بفگند

سپیده از پس بالا درآمد

دُر صبح از بن دریا برآمد

چو شد روشن درآمد دایهٔ پیر

دو دلبر دید پای هر دو در قیر

نه نقلی حاضر ونه شمع بر پای

نه می مانده، نه مجلسخانه برجای

جهان روشن شده، شمعی نشسته

شرابی ریخته، جامی شکسته

همه خانه قدح پاره گرفته

زمین سیمای میخواره گرفته

درآمد دایه و فریاد در بست

زبانگش دلگشای از جای برجست

چو هرمز دید گل را جست بر پای

که تا بدرود کردش مست برجای

چو می بدرود کرد آن رشک مه را

ز بوسه بدرقه برداشت ره را

گل خورشید رخ برخاست و دایه

روان دایه پس گل همچو سایه

بسوی قصر شد، وان روز تا شب

ز شوق آن شبش میگفت یا رب

گهی میکرد ازان مستی خمارش

گهی زان ناز و آن بوس و کنارش

گهی زان عیش و خوشی یاد میکرد

گهی زان آرزو فریاد میکرد

گهی زان خوشدلیها باز میگفت

گهی میخاست، گاهی باز میخفت

کنون بنگر که گردون چه جفا کرد

که تا آن هر دو را از هم جدا کرد

فلک گویی یکی بازیگر آمد

که هر ساعت برنگی دیگر آمد

فلک دانی که چیست ای مرد باهش

یکی بیگانه پرور، آشنا کش

بدین چون مدّتی بگذشت از ایام

گل و هرمز نیاسودند از کام

گهی کام و گهی ناکام بودی

گهی جام و گهی پیغام بودی

گهی با هم گهی بی هم نشسته

گهی هم غم گهی همدم نشسته

جهان بر کام خود راندند یک چند

ولیک از کار آن هر دو فلک خند

نمی کرد آسیاب چرخ در کوب

از آن بود آسیا بر کام جاروب

گل از دل دانهیی در خورد میکاشت

بعشرت آسیا بر گرد میداشت

چه شادی و چه غم آنجا که او شد

همه در آسیای او فرو شد

ندانستند از اوّل این جهان را

که آخر چه درآید از پس آنرا

جهان با یک شکر صد نیش نی داشت

دمی شادیش سالی غم ز پی داشت

اگر گل بر جهان خندید یک روز

ببین کز شیشه گریان شد بصد سوز

ز دنیا آدمی را خرّمی نیست

کسی کوخرّمست او آدمی نیست

کنیزک را چو وقت مرگ آمد

درخت عمر او بی برگ آمد

جهانش دستکاری خواست کردن

طریق کژ نمایی راست کردن

هنوز آن روی چون گل ناشکفته

گل او خواست شد در گل نهفته

چو مرگ آمد دلش برخاست از درد

که شد خورشید عمرش ناگهان زرد

کنیزک بر جوانی زار بگریست

ز جور چرخ کج رفتار بگریست

زن مه مرد را گفت ای گرامی

سرآمد بر دل من شادکامی

جهانم می بنگذارد چه سازم

که پیش آمد رهی دور و درازم

صلای عمر من در داد ایام

بجای مرگ بنشینم سرانجام

بسی رفتیم و چون ره بس درازست

که میداند که چندین راه بازست

ندیدم شادی و غم بیشمارست

چگویم چون نه دل نه روزگارست

ولی این کودک نیکو لقا را

نگهدارید از بهر خدا را

که این طفل گرامی شاهزادست

ز شاهی در گدایی اوفتادست

سزد از ترک خورشیدش غلامی

که قیصر زاد روم است این گرامی

خدا را دارد این طفل و شما را

گواه این سخن کردم خدا را

سپردم با شما او را بصد ناز

که تا فردا سپاریدش بمن باز

ندارد هیچکس خصمش، خدایست

کنون این کار کار آن سرایست

نهان در موی یک انگشتری داشت

که مُهر او نشان قیصری داشت

بدو گفت این پسر با این نشانی

اگر در خفیه با قیصر رسانی

ز رفعت سر بگردونت رساند

بنقد گنج قارونت رساند

چو هر دو این سخن را گوش کردند

تو گفتی زهر ازان لب نوش کردند

بسی بگریستند و جای آن بود

پذیرفتند ازو ورای آن بود

کنیزک را از آن گرداب حسرت

روان شد از دو نرگس آب حسرت

چو درتلخی مردن مبتلا شد

بسختی جان شیرین زو جدا شد

فرو مرد آتش روز جوانی

برش طفلی چو آب زندگانی

چنان زین تنگنا بگذشت زود او

که گفتی در جهان هرگز نبود او

جهان پیرست امّا طفل سالست

که در پیریش طفلی همچو زالست

اگر پیری نبودی طفل پیشه

نگشتی سال و ماهش نو همیشه

گل بی برگ را بی مایه بگذاشت

چه مادر چه پدر چه دایه بگذاشت

بسی دارد جهان زین دستکاری

نخواهد یافت یک جان رستگاری

اگر جانست نام و گر جهانت

جهان بیجان کند در یک زمانت

درین عالم همه غرق جهانی

در آن عالم همه مشغول جانی

جهان را ترک گیر و خصم جان شو

ز هر دو بگذر و جان جهان شو

ز کار این زن بی کس زمانی

اگر مردی تو خون بگری جهانی

مثال کار عالم همچو میغست

که برقش درد و بارانش دریغست

دریغا خفته ماندی و بصد سوز

دریغا بر تو میبارد شب و روز

کنیزک چون جهان بروی بسر شد

جهان جان بستدو جای دگر شد

چو زن در خاک کرد آن مهربان را

بجان پذرفت طفل دلستان را

نهادش نام هرمز طفل دلریش

گرفتش زن ببر همچون دل خویش

چو چشمش جای زیر پرده کردند

بشیر و شکّرش پرورده کردند

چنان پرورده شد در پردهٔ ناز

که بیرون نامدش از پرده آواز

چو در پرده بت آفاق بودی

پس او در پردهٔ عشّاق بودی

چو شد آن سرو سیمین پنج ساله

بلالایی برویش رفت لاله

چنان بی مثل گشت آن ماهپاره

که گشت از رشک رویش، ماه پاره

اگر من دم زنم از شرح رویش

پریشانیم بار آرد چو مویش

چو در وی یک نظر ارزید جانی

بمهرش هر نفس نازید جانی

کسی کز دور وصفش میشنیدی

ترنج ودست بی او میبریدی

همه کشور ازو پرجوش میشد

که هرکش دید ازو مدهوش میشد

دل مِه مرد از آن دُرّ گرامی

چو دریا موج میزد شادکامی

جهان بی صبح روی او ندیدی

دعا چون صبح بروی میدمیدی

بخوزستان شهی خورشید فر بود

که او را پنج ساله یک پسر بود

بنام آن مهر پرور بود بهرام

که از بهرام بهری داشت جزنام

چو هرمز بود آن شهزاده را حال

بهم آن هر دو مه بودند همسال

چو وقت آمد که آن شهزاده بهرام

شود چون مشتری در علم احکام

خدیو شهر خوزان شاه اقلیم

نشاندش پیش استادی بتعلیم

بسی همزاد او با هم نشستند

همه از جان دلی در کار بستند

ز چندان کودکان هرمز یکی بود

که عقلش بیش و عمرش اندکی بود

زاندک عمر بسیاری خرد داشت

ز عمر خویش کاری نیک برداشت

چو هرمز لوح بگرفت و قلم زد

ز نور علم جان او علم زد

علی الجمله در اندک روزگاری

نماندش در هنر آموزگاری

اگرچه یک سخن چون موی بودی

ازو یک موی را صد روی بودی

چنان در بذله گفتن بی بدل شد

که آن بیمثل در گیتی مثل شد

چنان برداد و دانش شد توانا

که شاگردیش کرد استاد دانا

لغتها ترکی و تازِی درآموخت

ز عبری و ز رومی دل برافروخت

چنین میگفت با مه مرد استاد

که گاوی را فریدون حق فرستاد

بصورت فرّهٔ شاهیست او را

بمعنی سخت آگاهیست او را

ندانم تا کجا خواهد رسیدن

کنون باری بما خواهد رسیدن

چنان بیدار بختی گشت هرمز

که نتوان دید آن درخواب هرگز

دمی دم می نزد بهرام بی او

زمانی مینیافت آرام بی او

بشادی از دبیرستان خود شاه

بسوی باغ رفتندی شبانگاه

همه شب چون دو شاه از دلنوازی

بگرد باغ گشتندی ببازی

چو مرغ صبح افتادی بفریاد

چو جوزا هر دو رفتندی باستاد

چو از انواع دانش بازپرداخت

بتیر و تیغ و یوز و باز پرداخت

دوبازو همچو دوران هیون کرد

بمردی شیر مردان را زبون کرد

بیکدست آسیا سنگی سپردی

نماندی گرچه فرسنگی ببردی

برافگندی بقوّت گرز از مشت

قلم کردار بگرفتی بانگشت

اسد چون بر فلک میدید کارش

خجل میشد ز گرز گاو سارش

چو بر مرکب شدی چون ژنده پیلی

بدشواریش بردی اسپ میلی

چو تیرش ازکمان یک نیم رفتی

سخن در موی یا در میم رفتی

چو رفتی از کمان تیرش بتعجیل

بپیکان درکشیدی مور رامیل

چو گشتی از سر مویی هدف ساز

چو موئی سر زهم بشکافتی باز

بتاب ار تیر پرتابی گشادی

ازین عالم بدان عالم فتادی

اگردر خشم تیری درکشیدی

بچشم سوزن عیسی رسیدی

کشیدی تیر تا گوش و وزان چشم

ز گوش خود رسانیدی بدان چشم

وگر تیری زدی بی هیچ زوری

قلم کردی ز پیکان پای موری

چو تیغ نیلگون در کف گرفتی

ز تیغش بحر نیلی کف گرفتی

ز بیم تیغ او چون میغ لرزان

اجل بر تیغ رفتی خسته از جان

ز تفّ برق تیغش نامداران

سپر بر آب افکندی چو باران

چو از فتراک بگشادی کمندی

هژبران را بگردن برفگندی

چو سر پنجه زدی بر پای نیزه

ز سندان بر دمیدی سنگ ریزه!

چنانش نیزه گردان بود در چنگ

کزو آتش شدی سیماب در سنگ

اگر در پیش رُمحش خاره بودی

بیک ساعت همی صد پاره بودی

وگر سوی فلک زوبین فگندی

بزخمی خوشهٔ پروین فگندی

چو چوگان گیر و میدان جوی گشتی

فلک چوگان و ماهش گوی گشتی

چو گوی آن ماه افگندی بره در

مه از کویش ببردی گوی بر سر

شد آن چشم و چراغ روی آفاق

بعلم و زور چون ابروی خود طاق

چنان آوازهٔ او معتبر شد

که چرخ ازوی بپا آمد بسر شد

چو سال هرمز آمد برده و شش

رخش برنه جهان بفروخت آتش

بخوبی خطّ زیباییش دادند

مثال عالم آراییش دادند

درآمد خطّ سبزش از بُناگوش

خطش شد سبزه زار چشمهٔ نوش

خط سبزش که جان را قوت بودی

زمرّد رنگ بر یاقوت بودی

سر زلفش کمند جان و تن بود

لب لعلش بلای مرد و زن بود

بهرجایی که حوری سیمبر بود

ز عشق روی او رویش چو زر بود

بتی کو طوطی خطّش بدیدی

دلش در بر چو مرغی میتپیدی

ز عشقش جمله را خفتن نبودی

ولیکن زهرهٔ گفتن نبودی

چو زیر خط نشست آن مشک ماهش

فغان برخاست از خطّ سیاهش

ز زیبایی که خط او بپیوست

نمیآموخت کس را بر خطش دست

چو طوطی بود خطّش پر گشاده

دری در بسته و شکّر گشاده

ز سنبل در خط آمد لاله زارش

چو گلبرگی که باشد مشک خارش

نبودش جز تماشا هیچ کاری

کبابی و شرابی و شکاری

عجب ماندند از رویش جهانی

که چون خیزد شهی از باغبانی

چو بر گلگون نشستی روی چون ماه

فرو بستی زبس نظّارگان راه

یکی میگفت هرمز آن او نیست

که شهزادیست هرگز آن او نیست

یکی گفتی ازو چون، شاه خیزد

ز خوزستان چگونه ماه خیزد

چو هرمز در توانایی چنان شد

که هر مردی ز زورش ناتوان شد

بآسانی شبی آن کار کردی

که ده روز آن کسی دشوار کردی

چنان مه مرد بر وی مهربان شد

که مهر هرمزش مُهر روان شد

وزانجا کاصل فرهنگ شهی بود

دل هرمز ز مهر او تهی بود

بدل میگفت مه مردم پدر نیست

مرا در دل ز مهر او اثر نیست

نماند چهر او با چهرهٔ من

ندارد هرگز او خود زهره من

ازین غم گرچه دل پرجوش بودش

ضرورت را زبان خاموش بودش

چنین گفت آنکه بحری بود در گفت

که گاهی در فشاند و گاه درسُفت

که چون هرمز بعشق گل میان بست

دل پرخون در آن دلبربجان بست

چو شد زان ماه آهو چشم خسته

چو شیری مست گشت از بند جسته

ز گل همچون شکر در آب بگداخت

بدان آتش چو شمع از تاب بگداخت

ز گل چون بلبلی در زاری آمد

میان خاک در خونخواری آمد

ز گل درپای دل صد خارش افتاد

دلش از دست رفت و کارش افتاد

ز نرگس بر گلش خونابه میشد

دلش چون گندمی برتابه میشد

ز تفّ عشق و تفّ تب چنان گشت

که زیر شعله چون اخگر نهان گشت

دو آتش همچو بادی در رسیدند

بیک ره بر دل و جانش دمیدند

چنان زیر و زبر شد زان دو آتش

که آتش همچو او شد او چو آتش

ز بس آتش که داشت او در دل تنگ

برو میسوخت چون آتش دل سنگ

نهان زان گشت زیر سنگ آتش

که می بگریخت زان دلتنگ آتش

ز بی صبریش دل را بیم جان بود

چو بیدل بود بی صبریش ازان بود

صبوری را دلی بر جای باید

ز سودایی و بیدل صبر ناید

چو هرمز مینیافت از خود صبوری

هزاران رنج یافت از درد دوری

بدل گفتا چه کردی ای سیه روز

که جستی دوری از دُرّ شب افروز

فرا درآمده اقبالت از بام

ز دستت رفته و تو مانده در دام

چو نیکویی نیامد سازگارت

بپایان بر بسختی روزگارت

کسی را ماه آید زاسمان پیش

چگونه در زمین گنجد بیندیش

کسی گنجی بدست آورده بی رنج

چگونه دست نگشاید بدان گنج

کسی را بی صدف دُرّ شب افروز

چگونه بیخودش دارد شب و روز

دریغا ماهروی من کجا شد

کزو پشتم چو ماه نو دوتا شد

دریغا کز چنان دُر دور ماندم

وزو همسنگ دریا خون فشاندم

دریغا کان چنان گنجی نهان گشت

وزو چون گنج جانم خاکدان گشت

که کردست اینکه من کردم چه سازم

چو در ششدر فروماندم چه بازم

مرا چون چشم سر جُفتی در آفاق

بنادانی شدم زو همچو او طاق

چو روزی ره بسر آمد درین کار

دل هرمز بجان آمد ازین بار

بگرد باغ درمیگشت پیوست

ببوی دایه چون شوریدهٔ مست

رسید القصه روزی دایهٔ پیر

نهاد از بهر هرمز دام تزویر

چوهرمز دایه را در گلستان دید

تو گفتی تشنهیی آب روان دید

بپیش دایه شد چون شرمساری

ز شرم دایه چشمش چشمه ساری

چو هرمز را بر خود دید دایه

بران خورشید رخ افگند سایه

گره بر ابروی پرچین زد ازوی

قدم در خشم و دم در کین زد ازوی

ازو بگذشت و نادیدارش آورد

نکرد آزرم در آزارش آورد

دم لایلتفت میزد ز هرمز

که با هرمز ندارم کار هرگز

چو هرمز دایه را با خود بکین دید

بغایت سهمناک و خشمگین دید

بر او رفت و گفت ای دایه آخر

ببادم برمده سرمایه آخر

سخنها پیش تو بیخرده گفتم

ز سرمستی برون از پرده گفتم

تو بر نادانیم اکنون تفوکن

ندانستم خطا کردم عفو کن

ز پای افتاده بودم بی دل و مست

نگیرد هیچکس از مست بردست

ببازی گر نمودم زرق و دستان

چنین باری، عجب نبود زمستان

ز من کینه مگیر ای سیم سینه

که از مستان کسی نگرفته کینه

ز مستان کار ناهموار آید

چو نیک آید زمن بسیار آید

اگر بی مهریی دیدی ز مستی

بهشیاری چرا در کین نشستی

چو بودم من زمستی در خرابی

بهشیاری ز من سر می چه تابی

چو بینی در خرابی کار ناساز

در آبادی بنتوان گفت ازان باز

کنون از مهر گل چون موم گشتم

چو موی لقمه نامعلوم گشتم

چو روی از عشق او دیدی بنفشم

ز بیرحمی نشاندی زیر کفشم

ز گل هم سیخ سوخت و هم کبابم

وزین آتش ز سر بگذشت آبم

خدا را دایه، درمانی کن آخر

علاج درد حیرانی کن آخر

مشو در تاب از جسم چو مویم

مشو در خط ز کین من چو رویم

چو دل مرغ تو شد بروی زدی تیر

نهادی بر رهش دامی گلو گیر

چو در دام خود آوردی تمامم

دمی در دم برون آور ز دامم

تو نیکی کن اگر بد کردهام من

که آن بد بادل خود کردهام من

تو نیکی کن چو نیکی میتوان کرد

که هرگز از نکوکاری زیان کرد

مرا یک قطرهٔ خونست خودرای

که دل میخواندش هرکس بهر جای

چو در پای تو افتم سرنگون من

از آن قطره بریزم جوی خون من

مکن ای دایه، این تندی رها کن

بنرمی چارهٔ این مبتلا کن

نگر کز عشق سودایی شدم من

سر غوغای رسوایی شدم من

ندارم دست و دستاویزی ازین بیش

دلم از دست شد مستیز ازین بیش

چو شمعم چند سوزان داری آخر

بده پروانه گر جان داری آخر

چو من چون شمع مردم در سحرگاه

چه حاصل گردهی پروانه آنگاه

بگفت این و ز نرگسهای مخمور

فرو بارید مروارید منثور

ز سوز عشق سروش سرنگون گشت

بروی او روانه جوی خون گشت

هوای گل چو نیرنگ بلا زد

دلش چون ذرّهیی دم در هوا زد

ز بس کز دیده خون بگذشت بر وی

بزاری دایه گریان گشت بروی

بپاسخ گفت ای هرمز دگر نیز

نخواهم خوردنت خون جگر نیز

چو جان گلرخم از تست زنده

چرا پیشت نباشد دایه بنده

کنون آن رفت ازین پس بندهام من

چگونه بندهیی تا زندهام من

غرامت کردهام با دلستانی

غرامت میکشم با تو بجانی

مرا چون زین غرامت بیم جانست

سرم چون عنکبوتی در میانست

چه گر از عنکبوتی هیچ ناید

هم آخر پرده داری را بشاید

نهم چون عنکبوتان تازاغاز

که در پرده نکوتر باشد این راز

شب و روز از غم پرده دریدن

ندارم کار جز پرده تنیدن

کنون رفتم بعذر آن بر ماه

کنم آن ماه را زین مهر آگاه

رسانم هر دو را چون ماه با مهر

نشانم مهر و مه را چهر بر چهر

چو دو تنگ شکر با هم نشینند

جهانی چون مگس باری ببینند

چو من در تنگ دارم هر دو شکّر

مگس کی پر زند با هر دو دلبر

چو من چون عنکبوتان پرده دارم

مگس را زنده در پرده نیارم

اگر من یک مگس بینم برین در

زنم همچون مگس دو دست بر سر

زهر در دایه مشتی دم فرو خواند

بسی افسانه و افسون برو خواند

بسی بازار گلرخ تیزتر کرد

جهان عشق پر شور و شکر کرد

نهاد القصّه او را در شبانگاه

اساس وعده در خلوتگه ماه

نهانی راست شد معیاد گاهی

که جمع آیند خورشیدی و ماهی

دل هرمز ازان شادی چنان شد

که گویی مغز او چون زعفران شد

بیامد دایه چون بادی بر گل

چو گل خندان شکر ریزان چو بلبل

گلش گفت ای گرامی تر ز جانم

چه آوردی خبر از گلستانم

چسانت پرسم از گرد ره آخر

بگو شیر آمدی یا روبه آخر

جوابش داد کای گل در جهان من

ندیدم همچو هرمز یک جوان من

بهمّت از خم گردون گذشته

برفعت از جهان بیرون گذشته

فزونتر از فریدون وز جمشید

گرانمایه شده زوفرّ خورشید

ندیدم مثل هرمز در نکویی

ندیده بودمش زین پیش گویی

چو چشمم رنگ نارنجی او دید

همی عقلم ترنجو دست ببرید

دهانی دارد از تنگی چو پسته

دوعنابش ز شرم دایه بسته

چنان در پسته تنگی بود و لغزش

که بیرون اوفتاد از پسته مغزش

برون از پسته مغزش مابقی بود

ازان معنی خط او فستقی بود

چو گرد بسته خطّ فستقی داشت

دلم را بوسهیی بر احمقی داشت

برانم داشت دل تالب گشایم

ز لعلش ناگهی شکّر ربایم

ولیکن عقل بر جایم نگه داشت

وگرنه دل بران شکّر شره داشت

چنان دل از خطش بیخویشتن بود

که گفتی خطّ او برخون من بود

ترا این عشق ورزیدن حلالست

که چون هرمز بنیکویی محالست

درین معنی دلم تا آسمان شد

که بر ماه زمین عاشق توان شد

روا دارم که او را دوست داری

که او را هست جای دوستداری

نسازی کار با او با که سازی

نبازی عشق با او با که بازی

چو من آن مرغ را بیدانه دیدم

بمشتی دانه در دامش کشیدم

بسی دم دادمش القصه باری

چو راضی گونهیی شد بیمداری

نهادم وعده تا چون شب دراید

ترا صبحی ز وصل او براید

دو دل در عیش جان افروز دارید

بهم هر دو شبی چون روز دارید

فرو خواهد شدن این دم سرانجام

دمی دستی بر آرید ای دلارام

چو گل از دایه بشنود این سخن را

چو مه رخ برفروخت آن سرو بن را

بدو گفت ای بتو دل زنده جانم

چگونه شکر تو گفتن توانم

چه گویم هرچه گویم بیش ازان باد

که رحمت بر چنان کام و زبان باد

خدایم رحمتی بنهاد در تو

نکو کردی که رحمت باد بر تو

کنون ماییم و روی دوست امشب

چو پسته با شکر هم پوست امشب

گل عاشق همه شب با دل افروز

شکر در تنگ خواهد داشت تا روز

اگر صبحی ز شام ما برآید

دمی از ما بکام ما برآید

چو گردون را معلّق گشت رایت

زانجم نه ورق شد پر روایت

ستاره ازکبودی رخ برافروخت

مه نو چون جهودان زردبردوخت

نقاب از روی گردون برگرفتند

هزاران شمع زرّین درگرفتند

فلک زان بود پر شمع شب افروز

که مروارید میپیوست تا روز

چو شد روز و شب دیگر درامد

فرو شد آفتاب و مه برامد

نشسته بود هرمز منتظر وار

که تا باگل کند در باغ دیدار

برای شکّری زان لعل خندان

نهاده چشم و کرده تیز دندان

دلش در بر تپان تا چون کند او

که خار گل زپا بیرون کند او

چو پاسی شد ز شب مهتاب بفروخت

چو خورشیدی گل سیراب بفروخت

بباغ آمد چو ماهی دایه در پس

بشکل آفتاب و سایه در پس

چو هرمز دید در مهتاب ماهی

دلش بیهوش شد برداشت آهی

چو خوشه سر بسوی ماه میشد

دلی چون خور رخی چون کاه میشد

گل خوشرنگ باقدّچو سروی

خرامان پیش آمد چون تذروی

بنرگس در فسونگاری عمل کرد

بغمزه مشکلات عشق حل کرد

زلب برداشت مهر دلبری را

برخ بنهاد اسبی مشتری را

بغمزه راه بر اختر فرو بست

بخنده دست بر شکّر فرو بست

درآمد بر زمین افکنده گیسو

لبی پرخنده و چینی برابرو

فرو پوشیده دیبایی ملّون

شده دیبا از آن زیبا مزین

ازان در زیر نقش روم بود او

که سر تا پای همچون موم بود او

بغایت موم او نقشی نکو داشت

زهی موم و زهی نقشی که او داشت

چو هرمز دید نقش دل گزین را

بخدمت بوسه زد روی زمین را

چو ماه او بخدمت راه بگرفت

زمین در پیش آمد ماه بگرفت

چو سایه از زمین بر ماه افتاد

گل خورشید رخ در راه افتاد

نمازش برد گل زیر چمن در

فتاده این شکر لب وان سمن بر

میی ناخورده مست افتاده هر دو

شده چون بیهشان بی باده هر دو

یکی را پای در گل مانده از عشق

یکی را دست بر دل مانده از عشق

یکی چون ماه درتاب اوفتاده

یکی چون ماهی از آب اوفتاده

چنین گفت آن سخن سنج سخندان

کزو بهتر ندیدم من سخنران

که چون شب روز شد وین مرغ پرزن

ز شب برچید پروین را چو ارزن

فلک چون طیلسان سبز بر سفت

زمین در پرنیان سبز بنهفت

شه خوزان نشسته بود برگاه

درآمد از سپاهان قاصد شاه

خبر آوردش از شاه سپاهان

که شه همچون شکرگلراست خواهان

بسازد کار آن شمع زمانه

کند شکّر ز خوزستان روانه

که راه از بهر آب زندگانی

زدیم آب از گلاب اصفهانی

سپاهان را تو بهروزی فرستی

که از گل شکرخوزی فرستی

همه شهر سپاهان چار طاقست

ز وصل گل چه هنگام فراقست

ز شادی بانگ نوش از ماه رفته

خرد بر تک چو باد از راه رفته

همآوازان بهم همدرد گشته

هوا از آه مستان سرد گشته

سپیده دم صبوحی دم نشسته

بروی روز بر شبنم نشسته

عطارد نامهٔ تو ساز کرده

سماع زهروی آغاز کرده

ز شکّر دُرفشان گلرنگ چشمه

ز مستی شیرگیر آهو کرشمه

ز شادی هیچ باقی نیست امروز

مگر گل زانک گل باید بنوروز

چو زین معنی بگل آمد پیامی

که شاه آن مرغ را بنهاده دامی

ز خوزستان شکر را میکند دور

ز صد ماتم بتر میسازدش سور

همه کار عروسی میکند راست

بپیش ماه سوسی میکند راست

ازین غم آتشی در جان گل زد

جهان صد خار در شریان گل زد

جهان از دل چو بحر آتشش ساخت

فلک یکبارگی دست خوشش ساخت

بگردون بر رسید آه گل از دل

پرآتش شد تهیگاه گل از دل

نشسته مشک کنده ماه خسته

دلش برخاسته بگشاده بسته

شکر آورده زیر حلقهٔ میم

شخوده برگ گل از فندق سیم

دلی و صد هزاران آتش رشک

رخی و صد هزاران دانهٔ اشک

بیامد پیش گلرخ دلربایی

که بهر عقد بستاند رضایی

چو گل را دید زیر خون بمانده

دلش با خون بهم بیرون بمانده

سمنبر پیرهن چون گل دریده

ز نرگس لاله را جدول کشیده

نشسته در میان خون بخواری

وزو برخاسته از جمله زاری

شنوده از عروسی هر سخن را

از آن ماتم گرفته سروبن را

سخن در شاهراه گوش رفته

خرد از شاهراه هوش رفته

نه در دل رای ونه در عقل تدبیر

بگفته بر دو عالم چار تکبیر

هوای هرمزش افگنده درجوش

وجود گلرخش گشته فراموش

چو آینده چنان دید آن صنم را

زغم دربسته کرد آن لحظه دم را

نزد دم تن زد و لختی بیاسود

که تا آن تاج برتختی بیاسود

نگار تلخ پاسخ، در بر ماه

بشیرینی پیامی دادش از شاه

که خود را هشت جنت نقد بینم

چو شکّر زیر گل در عقد بینم

ترا این عقد در عقبیست رانده

تو چون عقد گهر در عقد مانده

نباید بود گل را سرگران گشت

که نتواند کس از رسم جهان گشت

تو خورشیدی ترا ماهی بباید

تو خاتونی ترا شاهی بباید

همه کس را بجفتی اشیاقست

که بی جفتی خدایست آنکه طاقست

اگر چون دیگران جفتی کنی تو

بخوبی طاقی و جفتی زنی تو

بباید جفت را برجان نهادن

چو جفتی جفته در نتوان نهادن

چو مردم در بر جفتی طرب کن

پری جفتی مگر جفتی طلب کن

چو ابرویی تو طاق از چشم آخر

همی جفتی طلب چون چشم آخر!

چو شمعم سوختی ای مه چگویم

بده پروانه تا باشد بکویم

گلش گفتا شهم دیوانه خواهد

که از شمعی چو من پروانه خواهد

ز نطع خود برون ره مینخواهم

چه پروانه دهم شه می نخواهم

یقین دانم که نبود شاه خواهان

که گل گردد گلابی در سپاهان

نه بر نطع عروسی راه خواهم

نه رخ بر شه نهم نه شاه خواهم

نه با او میل در میدان کشم من

نه با او اسپ در جولان کشم من

پیاده میروم چون دلفروزی

بفرزینی رسم در نطع روزی

گر او را پیل بالازر عیانست

مرازو، پیل بندی، در میانست

شه از من در غریبی مبتلا باد

و یا شهمات این نطع دو تا باد

چو آن زن پاسخ از گلرخ چنان یافت

سبک دل را چو مستان سرگران یافت

دلش در نفرتی دید ونفوری

وزو نزد یکیی جستن چو دوری

زن آمد پیش شاه و گفت آن ماه

نخواهد بود هرگز جفت آن شاه

چو گویی جفت گیر اوسوک گیرد

نه زان مرغست کوکاووک گیرد

چو سوسن ده زبان شد گل بیکبار

که آزادم چو سوسن من ازین کار

نه جفتی خواهم و نه جفت گیرم

وگر چون آتشی بی جفت میرم

چه گر آتش ز بی جفتی بمیرد

بسوزد هرکه با او جفت گیرد

ازان چون آتشی فارغ زجفتم

که نم در ندهم و در آب خفتم

چه گر خاکم نگردد گرد آخر

پدر نپسنددم در درد آخر

شه خوزان از آن پاسخ چنان شد

که گویی مغز او از استخوان شد

برای کار آنسرو چمن را

بخواند او فیلسوف رایزن را

بدو گفتا چه جویم در مضیقی

زمانی خون این خور از طریقی

نگین دل چنان در بند اینست

که دل دربند او همچون نگینست

حکیمش گفت رای تو نکوتر

که خسرو برترست و من فروتر

ولی هرچ آن بناکامی کنی ساز

اگر نورست نوری ندهدت باز

بنامی کار برخامی منه تو

اساسی را بناکامی منه تو

چو زین اندیشه غمناکست شهزاد

نباید بر دل، این اندیشه ره داد

چو وقت کشت شاخی را دهی پیچ

توان کشتن ولی برندهدت هیچ

چو گل را ناخوشی میآید از جفت

چو پسته لب بباید بست از این گفت

خوشی چندانکه گویی بیش باید

همه عالم برای خویش باید

قضا تدبیر ما بر هم شکستست

گشاد کارها بر وقت بستست

اگر صد موی بشکافم ز تدبیر

برون نتوان شدن مویی ز تقدیر

بباید نامهیی آغاز کردن

ازین اندیشه دل پرداز کردن

سخن گفتن چو شکّر از دل آنگاه

فرستادن بدست قاصد شاه

خوش آمد شاه را زان رای عالی

بجای آورد آنچ او گفت حالی

دبیری آمد و نامه ادا کرد

بنای نامه بر نام خدا کرد

پس از گل کرد حرفی چند آغاز

که ممکن نیست کردن این گره باز

که گر با گل بگویم این سخن را

در آویزد بگیسو خویشتن را

توان کرد از چنین یاری تحاشی

سزد گر در چنین کاری نباشی

ترا گر گل نباشد غم نیاید

سپاهان را ز یک گل کم نیاید

پدر شویی که او جوید رضا داد

اگر دختر ترا خواهد ترا باد

چو بنوشتند و نامه درنوشتند

ز مشک و عنبرش مهری سرشتند

سپردندش بدست قاصد شاه

نهاد آن مرد قاصد پای در راه

برشه رفت و چون شه نامد برخواند

ز هر قصری بزرگان را بدرخواند

ز خشم شاه خوزستان سخن گفت

که طاقم کرد شه زان سیمتن جفت

زبانم داد تا گل یارم آید

چو دل او داردم دلدارم آید

چو شکّر هر دو باهم دوست باشیم

چو پسته هر دو در یک پوست باشیم

ز گل چون دیده بر سر باشمش من

وکیل خرج شکّر باشمش من

کنون از گفتهٔ خود سرگران شد

زبون آن سبک دل چون توان شد

وفا جستن ز تر دامن محالست

که دوران وفاراخشک سالست

بسی نام وفا گوشم شنیدست

ولی هرگز ندیدم، تا که دیدست

خبر هست از وفا لیکن عیان نیست

وفاگر هست قسم این جهان نیست

منم امروز شمع پادشاهان

ز من در پرده مینازد سپاهان

اگر بر کین من آرد جهان دست

کنم کوری دشمن را جهان پست

وگر کژبازد این خاکستری نطع

ببیند نطع و خاکستر علی القطع

بچشمم هفت دریا جز کفی نیست

ز چشمم هفت دوزخ جز تفی نیست

جهان گر آب گیرد من بشولم

از آن معنی که نرسد بر پژولم

ز شمشیرم کبودی آشکارست

که بحری گوهری و آبدارست

گر آبستن ز من اندیش گیرد

چنین راه عدم در پیش گیرد

مه نو گرچه بس کهنه عزیزست

بپیش رای من نو کیسه چیزست

نمیبینی که در کسب شعاعی

کند منزل بمنزل انتجاعی

که باشد شاه خوزستان که امروز

بگردد از چو من شاهی دل افروز

ز بد نامی هوای جنگ دارد

ز دامادی شاهی ننگ دارد

چرا دل را ازو دردی نمایم

من او را این زمان مردی نمایم

بگفت این و سپه بیرون فرستاد

ز هامون گرد بر گردون فرستاد

ز هر جانب چو آتش لشکر آمد

بگردون گرد بر گردون برآمد

ز لشکرگاه بانگ نای زرّین

برآمد تا بلشگرگاه پروین

دمی صد کوس در صد جای میکوفت

علم بر وزن هر یک پای میکوفت

ز زیر گرد عکس تیغ میتافت

چو سیاره ز زیر میغ میتافت

ز بس لشکر که با هم انجمن شد

چو دریا کوه آهن موجزن شد

زمین از پای اسپان خاک میریخت

هوا چون خاک بیزان خاک میبیخت

چو شب در پای اسپ اشکال آمد

قراضه با سر غربال آمد

ز زیر قلعهٔ این چرخ گردان

ز لب زنگی شب بنمود دندان

هزاران مرغ زیر دام رفتند

ز قصر نیلگون بر بام رفتند

بصد چشم چو نرگس هر ستاره

باستادند بر لشکر نظاره

چو شب از خرگه گردون برون شد

ستاره چون دم اسپان نگون شد

زبان برداشت مرغ صبحگاهی

منادی کرد از مه تا بماهی

چو مردم را ز روز آگاه کردند

بفال نیک عزم راه کردند

براندند از سپاهان شاه و لشکر

بخوزستان شدند از راه یکسر

چو زیشان شاه خوزستان خبر یافت

سپاهی کردگرد و کار در یافت

میان دربست بر کین شاه خوزی

خزانه در گشاد و داد روزی

اگر گنجی نبخشی بر سپاهت

سپه بی گنج کی دارد نگاهت

بسیم و زر سپه را کرد قارون

ز خوزستان سپاه آورد بیرون

همه روی زمین لشکر کشیدند

دو رویه صفدران صف برکشیدند

گروهی را بکف شمشیر برّان

ز خشم دشمنان چون شیر غرّان

گروهی با سنانهای زره سم

ز سر تا پای در آهن شده گم

گروهی نیزهها بر کف گرفته

جهانی نیستان در صف گرفته

گروهی بی محابا ناوک انداز

ز کینه سر کشان را سینه پرداز

گروهی خشت و ناچخ تیز کرده

ترش استاده شورانگیز کرده

گرفته یک طرف شیران جنگی

کمان چاچی و تیر خدنگی

گرفته یک گُرُه گرز گران را

گشاده دست و بر بسته میان را

دو رویه هندوان جوشان تر از نیل

شده آیینه زن از کوههٔ پیل

بغرّیدن بگوش آمد چنان کوس

که گفتی با زمین خورد آسمان کوس

چنان آواز او در عالم افتاد

که گفتی هر دو عالم برهم افتاد

ز مغرب تا بمشرق مرد بگرفت

ز هامون تا بگردون گرد بگرفت

چو چرخ از گرد میغی بست هموار

ز بانگ کوس رعد آمد پدیدار

ز شمشیر سرافگن برق میجست

ز پیکان زره سم راه بربست

از آن میغ و از آن رعد و از آن برق

پر از باران خونین غرب تا شرق

همه روی زمین شنگرف بگرفت

ز خون هر سوی رودی ژرف بگرفت

زمین از خون مردان موج زن گشت

سپر چون خشت و جوشنها کفن گشت

زهر سو کشته چندانی بپیوست

که راه جنگ بر لشکر فرو بست

تن از اسپ و سر از تن سرنگون شد

فلک صحرا زمین دریای خون شد

ز عهد نادرست چرخ دوّار

شه خوزان شکسته شد بیکبار

چو مرغ خانگی از هیبت باز

هزیمت شد بسوی شهر خود باز

همه شب کار جنگ روز میساخت

چو شمعی مضطرب با سوز میساخت

در آنشب گل بیامد پیش دایه

چو خورشیدی که آید پیش سایه

پراکنده شده در سوز رشکش

بنات النعش از پروین اشکش

مژه چون سوزنی در خون سرشته

که نتوان بست این تب را برشته

شده از دست دل سر رشتهٔ من

که نتوان دوخت این برهم بسوزن

اگر شه شهر خوزستان بگیرد

گل عاشق از این خذلان بمیرد

بر هرمز دل افروزیم نبود

چنان رویی دگر روزیم نبود

بچربی دایه گفتش تو مکش خویش

که شب آبستنست و روز در پیش

اگرچه هست ترس امید میدار

دل اندر مهر آن خورشید میدار

اگر طاوس،‌ ماری در پی اوست

وگر خرماست خاری در پی اوست

چو هرمز نقد داری عقد میساز

مسوز از نسیه و با نقد میساز

بسا کس کز هوس جوبی فرو برد

درآمد دیگری و آب او برد

ز تو شاه سپاهان مانده در جنگ

چو شکّر هرمزت آورده در تنگ

یکی بهر تو در رنجی نشسته

دگر یک بر سر گنجی نشسته

یکی در عشق رویت میزند تیغ

دگر یک را ز تو کاری بآمیع

کنون باری در شادیت بازست

که ازتو تا بغم راهی درازست

ز جان افروز دل خوش دار امروز

مباش از دی و از فردا جگر سوز

بجز امروز نقد ما حضر نیست

که دی بگذشت و از فردا خبر نیست

ز گفت دایه گل در شادی آمد

وزو چون سرو در آزادی آمد

چو در روز دوم این طاس زرّین

بریخت از طشت زر سیماب پروین

هزیمت شد سپاه زنگ یکسر

زمین شد سندروسی رنگ یکسر

خروشی از پگه خیزان برآمد

ز صحرا بانگ شبدیزان برآمد

دو روبه بانگ کوس از دور برخاست

ز حلق نای صوت صور برخاست

ز بس مردم که آن ساعت زمین داشت

قیامت گوییا پنهان کمین داشت

جناح و قلب از هر سوی شد راست

ز سینه چون جناحی، قلب برخاست

پی هم لشکری چون قطره از میغ

ستاده با هزاران تیغ یک تیغ

چنان درهم شده رمح زره سم

که کرده روشنی ره بر زمین گم

اگر سیماب باریدی چو باران

بماندی بر سنان نیزه داران

ز بس چستی که بر سرهای نیزه

نگه میداشتی سیماب ریزه

سپه داران سپه در هم فگندند

صلای مرگ در عالم فگندند

چو برگ گندنا تیغی ربودند

ز تن چون گندناسر میدرودند

ز بس خون کرد و لشکر ریخت در راه

ز عکس خون شفق شد چهرهٔ ماه

ز خون و خوی مشام خاک بگرفت

زمین را ره نماند افلاک بگرفت

جهان از سرکشان آن روز جان برد

زمین از گرد، سربر آسمان برد

بآخر با دلی چون شمع سوزان

شکسته خواست آمد شاه خوزان

ندادش دست دولت هیچ یاری

ز بی دولت نیاید شهریاری

ستاده بود هرمز بر کناری

میان در بسته در زین راهواری

کمندش فتح بر فتراک بسته

سمندش ماه نو بر خاک بسته

یکی خودی چو آیینه بسربر

یکی جوشن پلنگینه ببر در

بشمشیر آتش از آهن فشانده

چو کوهی سیم در آهن بمانده

تکاور را ز پیش صف برانگیخت

ز لب از کین چو دریا کف برانگیخت

بسرسبزی درآمد چون درختی

مبارز خواست و جولان کرد لختی

ظفر با تیغ او همپشت میشد

حسودش کفش در انگشت میشد

چنان بانگی برآورد از جگرگاه

که در لرز اوفتاد از کوه تا کاه

ز بانگ او سپه در جست از جای

نمیدانست یک پر دل سر از پای

جوانی بود بهزاد از سپاهان

که بودی پهلوان پادشاهان

به پیش هرمز آمد تیغ در دست

بتندی نعره زد چون شیر سرمست

که من سالار گردان نبردم

کجادر چشم آید هیچ مردم

اگر یک مرد در چشمم نماید

درون آینه جسمم نماید

جهان جز من جهانداری ندارد

وگر دارد چو من باری ندارد

بگفت این و گشاد از بر کمند او

بشه رخ اسپ را بر شه فگند او

درآمد هرمز و بگشاد بازو

همی برد از تنورش در ترازو

بزد بهزاد را بر سینه ناچخ

بیک ضربت فرستادش بدوزخ

چو زخمش بر دل بهزاد آمد

با حسنت از فلک فریاد آمد

عزیو اهل خوزستان چنان شد

که رعدی از زمین بر آسمان شد

برینسان مرد میافگند بر راه

که تا افگنده شد افزون ز پنجاه

شفق میریخت تیغش همچو باران

وزو چون برق سوزان تیغداران

ز بس خون کو فشاند از دشمن خویش

خلوقی کرد جوشن بر تن خویش

سراپای اوفتاده راه بر سر

ز هر بی سر تنی بنگاه بر سر

چو هرمز دشت خوزان پر ز خون کرد

علم شاه سپاهان سرنگون کرد

شکست آمد برو و شد هزیمت

گرفتند آن سرافرازان غنیمت

نه چندان یافتند آن قوم هر چیز

که حاجتشان بود هرگز دگر نیز

شه آنگه خواند هرمز را باعزاز

ز هر سو پیش میدادند ره باز

درآمد هرمز از در شادمانه

ثنا گفتش بسی شاه زمانه

سپهداری آن لشکر بدو داد

بدست خویشتن افسر بدو داد

بدو گفتا ندانستیم هرگز

که دستانیست رستم پیش هرمز

تویی پشتی سپهداران دین را

تویی مردی، همه روی زمین را

ظفر نزدیک بادت چشم بددور

حسودت مانده در ماتم تو در سور

گر این سرکش نبودی پای برجای

نماندی تاج بر سر تخت بر پای

کدامین بحر و کان را این گهر بود

کدامین باغبان را این پسر بود

بطلعت چهرهٔ جمشید داری

بچهره فرّهٔ خورشید داری

ازین علم و ازین فرّ و ازین زور

شود صد پیل پیشت بر زمین مور

خدا داند که تااین کار چونست

که این کار از حساب ما برونست

چو شاه از حد برون بنواخت او را

کسی کردش بر اسپ و ساخت او را

برشه منظری پرداختندش

جدا هر یک نثاری ساختندش

درخت دولت او بارور شد

شهنشاهیش آخر کارگر شد

جهان پرموج کار و بار او بود

زبان خلق در گفتار او بود

گل از شادی او در ناز مانده

زخنده هر دو لعلش باز مانده

ز درج لعل مرجان مینمود او

جهانی را ز لب جان میفزود او

چو یک چندی برآمد چرخ جانباز

ز سر در بازیی نو کرد آغاز

فلک بازیگرست و تو چو طفلی

که مغرور خیال علو و سفلی

چو تو با کعب او بسیار افتی

بنظّاره روی در کار افتی

چو تو طفلی برو از دور میباش

وگرنه تا ابد مغرور میباش

الا ای پیک باز تیز پرواز

چو در عالم نداری یک هم آواز

دمی گر میزنی بر انجمن زن

نفس بیخویشتن با خویشتن زن

چو یک همدم نمیبینم زمانیت

که خواهد بود همدم در جهانیت

تو خود را تا ابد محرم تمامی

که هم همخانه هم همدم تمامی

بگوی این قصّه و با خویشتن گوی

بخوشگویی ببر از خویشتن گوی

چنین گفت آن سخن ساز سخن سنج

که برده بود عمری در سخن رنج

که شاهنشاه خوزی دختری داشت

که هر موییش در خویی سری داشت

سمنبر خواهر بهرام بودی

گلش اندام و گُلرخ نام بودی

بنگشادی شکر از شرمگینی

گلش میخواندند از نازنینی

اگر عاقل بدیدی نقش رویش

شدی دیوانهٔ زنجیر مویش

وگر دیوانه دیدی روی آن ماه

چو عاقل آمدی زان نقش با راه

همه صورتگران صورت آرای

ز رویش نقش بردندی بهر جای

که نقشش بود دل را نقش بر سنگ

چو مویش برد رویش نقش ارژنگ

چو مثل نقش گل در هیچ حالی

نبود امکان نقشی وجمالی

چونقاشان لطیفش نقش بستند

قلم بر نقش حُسن او شکستند

زبانها پر ز شرح حال او بود

بر ایوانها همه تمثال اوبود

نبودی ماه را اندازهٔ او

ز مه بگذشته بود آوازهٔ او

کمین بر انس و جان زلفش چنان داشت

که هر موییش جانی بر میان داشت

کمان را پرّ زاغ هر دو ابروش

کشیده تا بگوش از زاغ گیسوش

هزاران قلب بشکسته بدیده

از آن مژگان صف بر صف کشیده

برخ بر هر بتی خالی دگر داشت

ولیکن خال او حالی دگر داشت

رخ شیرینش لعلی بود در پوست

بر سیمینش سیمی بود دل دوست

لب جان بخش او را آب حیوان

شده چون صورتی بیجان در ایوان

دهانش تنگ شکّر لیک گلرنگ

چو چشم مردم دیده ولی ننگ

بسی در چشم مردم داشتی گوش

که سیمایش کند در چشمهٔ نوش

ولی چون رهگذر بربسته بودی

امیدش منقطع پیوسته بودی

دهانی چون دهان همزه یک نیم

چو اقلیمی شکر در چشم یک میم

زهی ملکی که در اقلیم او بود

که عالم پر شکر از میم او بود

میان میم بی نون حرف سین داشت

ولی در لعل سی دُرّ ثمین داشت

چهی در سیم داشت آن سنگدل ماه

رسن افگنده مشکین بر سر چاه

اگر خود بیژن مردانه بودی

ز عشق چاه او دیوانه بودی

بلوری را که آبش زیر پل بود

غلام ساعد سیمین گل بود

ببالا بود چون سرو بلندی

نبودش هیچ باقی جز سپندی

دل عشّاق خود بود آن سپندش

که میسوخت آتش لعل چو قندش

شده هر موی بر حسنش دلیلی

چه چیزش بود در خور جز که نیلی

همه خوبان مصر حسن، آن نیل

کشیدندی بنام او بتعجیل

ز دارالملک حسنش داروگیری

همه چیزیش نقد الّا نظیری

نظیرش بود گر خود گاه گاهی

همی کردی در آیینه نگاهی

ز بس کاوازهٔ او شد پدیدار

بجان گشتند شاهانش خریدار

یکی شه بود در شهر سپاهان

که بودندی غلامش پادشاهان

نه چندانی بزرگی بود او را

که بتوان گفت شرحی زود او را

گل سیراب را خواهندگی کرد

تلطفها نمود و بندگی کرد

بسی نوبت زر و زاری فرستاد

بدلبر دل بسرباری فرستاد

که سوی ما فرست آن سیمبر را

که قدری نیست اینجا سیم و زر را

میان سیم و زر سازم نشستش

کلید گنج بسپارم بدستش

چو از من میگشاید این چنین نقد

ترا بی نسیه باید بستن این عقد

جهان را نیست شهزادی به از من

که خواهی یافت دامادی به از من

شکفت از کار گلرخ شاه شاهان

که رُست او را نباتی در سپاهان

چو سالی بگذرد پیش سپاهی

پس از سالی ببندد عقد ماهی

شه آن اندیشه در دل همچو جان داشت

ولیکن چرخ در پرده نه آن داشت

قضا را گلرخ دلبر چو ماهی

ببام قصر بر شد چاشتگاهی

تماشا را برآمد تا لب باغ

نهادش آن تماشا بر جگر داغ

بزیر بید هرمز بود خفته

ز مستی عقل زایل هوش رفته

قبا از بر چو گل در پای کرده

خطش بر ماه شهر آرای کرده

کتان غلغلی نو در بر گل

ازو غلغل در افتاده ببلبل

هزاران حلقه پیش مه فگنده

ذُؤابه بر میان ره فگنده

رُخی چون گل لبی چون چشمهٔ نور

چگویم از لب و دندان گل دور

از آن چاهش که در زیر ذقن بود

چو یوسف عقل خونین پیرهن بود

سر زلفش رسن افگنده بر ماه

دل گل زان رسن رفته فرو چاه

سر آن حلقههای زلف پر چین

شده در گردن گل طوق مشکین

بتلخی پستهٔ شورش دلازار

بشیرینی چو شکّر تیز بازار

رخش لاف جهان آرای میزد

جهان را حسن او سر پای میزد

خطی چون مشک و رویی همچو ماهی

چو گل در بر فگنده خوابگاهی

شده سرو بلندش بر زمین پست

میان سایه و خورشید سرمست

خط چون طوطیش در سایهٔ بید

دُم طاوس نر در عکس خورشید

خرد بر گرد راه او نشسته

عرق بر گرد ماه او نشسته

کمند عنبرینش خم گرفته

گل صد برگ او شبنم گرفته

غم عشقش زهی سودای بی سود

لب لعلش زهی حلوای بی دود

چو گل را نرگس تر بر مه افتاد

دلش چون ماهتابی در ره افتاد

چو گلرخ آن سمنبر را چنان دید

چو جانش آمد بروی او جهان دید

ز عشقش آتشی در جانش افتاد

که دردی سخت بی درمانش افتاد

دلش در عشق معجون جنون ساخت

رخش از اشک صد هنگامه خون ساخت

چو در دام بلای عشق آویخت

هزاران دانهٔ خون بر رخش ریخت

بدانسان غمزهٔ او دل ربودش

که گفتی غمزه خون آلود بودش

دلش در پای دلبر سرنگون شد

سر خود برگرفت و رفت خون شد

چو مرغی در میان دام میسوخت

وزان آتش چو عود خام میسوخت

دم سرد از جگر میزد چو کافور

فرو میبرد آب گرم از دور

چو ابر نوبهاری اشک ریزان

چو گلبرگ از صباافتان و خیزان

بمانده در عجب حالی مشوّش

ز دست دل دلی در دست آتش

دلش صد داستان بر عشق خوانده

چو شخصی بی خرد در عشق مانده

خرد با عشق بسیاری بکوشید

ولیکن عشق یکباری بجوشید

همی بدرید جان آن سرو سرمست

بجای جانش آمد جامه در دست

بزد دست و قصب از مه بیفگند

کمند دلشکن در ره بیفگند

جهان بر چشم او زیر و زبر شد

بیفتاد و ز مستی بیخبر شد

چگونه پر زند در خون و در گل

میان راه مرغ نیم بسمل

چنان پر میزد آن مرغ دل افگار

که از جان و ز دل میگشت بیکار

جهان عشق دریای عظیمست

سفینه چیست عقلی بس سلیمست

تو تا مشغول بیتی و سفینه

از آن دریات نبود نم بسینه

دلش ناگه بدریایی فرو شد

بکنج محنتش پایی فرو شد

میان آتش سوزان چنان بود

که نتوان گفت کز زاری چسان بود

چو طفلی شیر خواره تشنهٔ آب

ز رنج تشنگی جان داده در تاب

چو مرغی بی زبان محتاج دانه

نه بالی نه پری نه آشیانه

چو ماهی زابخوش بیرون فتاده

میان ریگ غرق خون فتاده

چو موری پر فگنده پای کنده

نگونساری بطاسی در فگنده

چو آن پروانه اندر پیش آتش

میان سوختن جان میدهد خوش

دودیده خیره و دو دست بر دل

چونقش سنگ پایش مانده در گل

بمانده بی کلیدی مشکل او

جگر تفته ز ره رفته دل او

بدل گفت این چه آتش بود آخر

که ازجانم برآمد دود آخر

دلم سرگشتهٔ نامحرمی شد

عروسی من اکنون ماتمی شد

برفت از دست من سر رشتهٔ دل

ز دست دل شدم سرگشتهٔ‌دل

ز دست تو بجان آیم دلا زود

که آوردی چنین پای گل آلود

که داند کانچه در جان من افتاد

چگونه عقل ازو بر گردن افتاد

که داند کانچه دل بر موج خون کرد

سر آخر از کجاخواهد برون کرد

چه سازم یا کرا بر گویم آخر

که گل را باغبانی جویم آخر

چگونه ما دو را باهم توان داد

که من شهزادهام او باغبان زاد

نه بتوان گفت با کس این سخن را

نه نتوان خواستن آن سرو بن را

نه دل را روی آزادیست زین بند

نه گل را یک شکر روزیست زین قند

نه چشم از روی وی بر میتوان داشت

نه او را نیز در بر میتوان داشت

اگر این راز بگشایم زمانی

بزشتی باز گویندم جهانی

بسی به گر لته در حلق مانم

ازان کاندر زبان خلق مانم

خدایا میندانم هیچ تدبیر

شدم دیوانه زان موی چو زنجیر

اگر جانست بیش اندیش دردست

وگر دل سیل خون در پیش کردست

کمابیشی من پیداست آخر

ز خون من چه خواهد خاست آخر

جهان از مرگ من ماتم نگیرد

ز مشتی استخوان عالم نگیرد

بگفت این و بصد سختی از آن بام

فروتر شد بصد سختی بناکام

نه یک همدم که یک دم راز گوید

نه یک محرم که رمزی باز گوید

همی شد از هوای خویش درخشم

همی گشت آه در دل اشک در چشم

از آن شد تفته اندر عشق جانش

که میجوشید مغز استخوانش

چو مستی تشنه دل پر سوز مانده

لبش بی آب جان افروز مانده

کسی لب تشنه پیش آب حیوان

چگونه ترک گوید ترک نتوان

چو گردانید روی از روی هرمز

ز دست دل شد آن بتروی عاجز

ز دست عشق غوغا کرد ناگاه

بدان نظّاره آوردش دگر راه

دلش گردن کشید از دلنوازش

فلک آورد گردن بسته، بازش

نمیآورد گل طاقت دگربار

بشورید ای خوشا شور شکر بار

دلش در بیخودی شد واقف عشق

صلا در داد جان را هاتف عشق

همی زد مژه و خوناب میریخت

ز بادام اشک چون عنّاب میریخت

بدل میگفت آخر این چه حالست

ز هرمز خار در پایت محالست

بخوبی گرچه بی مثل جهانست

ولی تو پادشاه او باغبانست

بگو تا چون تو هرگز نازنینی

کجا جستست زینسان همنشینی

چگونه آب با آتش شود یار

بسی فرقست از طاوس تامار

جهانداری بغوری کی توان داد

سلیمانی بموری کی توان داد

چو جان در آستینش شد دلاویز

علم زد عشق او چون آتش تیز

بهر پندی که داده بود خود را

شد ان هر پند او بندی خرد را

ازان پس دل ز جان خویش برداشت

خرد را پیش عشق از پیش برداشت

زبان بگشاد عشق نکته پرداز

خرد را گوشمالی داد ز اغاز

که گرچه نام هرمز روستاییست

ولی بروی نشان پادشاییست