الهی نامه عطار

یکی پیری چو ماهی یک پسر داشت

که با روی نکو خُلق و هنر داشت

پدر کو را چنان پنداشته بود

حساب از وی بسی برداشته بود

به آخر مرد و جان آن پدر سوخت

چه می‌گویم جگر کو صد جگر سوخت

پدر بی‌خود پی تابوت می‌شد

که هم حیران و هم مبهوت می‌شد

چو خاک افشاند بسیار و فغان کرد

دلی پُر درد سر بر آسمان کرد

چنین گفت ای که پیوندت نبودست

تو معذوری که فرزندت نبودست

فراغت داری از درد من آنگه

که هستی از پس پرده منزّه

گر استغفار بی پایان ندیدی

حدیث کلبهٔ احزان شنیدی

پسر را چاه و زندانست آنجا

پدر را بیت الاحزانست اینجا

اگر همچون تو پیوندش نبودی

نبودی شک که مانندش نبودی

پسر را با پدر چل سال پیوست

چرا سعی بدو ندهد دمی دست

اگر خطّی بود آن جز خطا نیست

وگر حرفی بوَد آن هم روا نیست

چنین نقلست در اخبار کان روز

که برخیزد قیامت وان همه سوز

جوانی در میان آید مزیَّن

بگرد او هزاران مقرعه زن

زهر سو راه می‌جویند آنگاه

جهانی می‌دهند از بهر او راه

بخازن پس خطاب آید ز جبّار

که او را در فلان قصری فرود آر

دران قصرش فرود آرند دلشاد

همه حوران ز شوق او بفریاد

دریچه باشد آن قصر نکو را

هزار و دو هزار از هر سو او را

بهر درکان جوان می‌بنگرد راست

خدای خویش را بیند که آنجاست

هزاران درگشاید هر زمانی

زهر دو ظاهرش گردد جهانی

ولی در هر جهان از مرد و زن او

نه بیند جز خدای خویشتن او

دوعالم را تمّنای وصالست

ولیک آن جمله سودای محالست

نه هر کس را رسد بوئی از آنجا

نه هر چوگان زند گوئی از آنجا

دلی باید ز حق ترسان و بریان

زبانی از رهش پُرسان و ترسان

ترا گر با توئی آنست پیشه

که می‌ترسی و می‌پُرسی همیشه

نهادت جمله این اندیشه گیرد

همه شهر دلت این پیشه گیرد

که تا یک لحظه بوی آن توان برد

ولیکن از مشام جان توان برد

ترا عمر حقیقی آن زمانست

که جانت در حضور دلستانست

وگر عمر تو بیرون زین حسابست

بهر دم در حسابت صد حجابست

مگر پرسید درویشی ز مجنون

که چندست ای پسر سن تو اکنون

جوابش داد آن شوریده احوال

که سن من هزارست و چهل سال

بدو گفتا چه می‌گوئی تو غافل

مگر دیوانه‌تر گشتی تو جاهل

پس او گفتا بسی سر وقت بودست

که لیلی یک نفس رویم نمودست

چل عمر منست و این زیانست

ولی عمر هزاران آن زمانست

چو این چل سال من با خویش بودم

ز نقد عمر خود درویش بودم

ولی آن یک زمان سالی هزارست

که با لیلی مرا خود بی‌شمارست

هزاران سال یک دم باشد آنجا

چه می‌گویم کزین کم باشد آنجا

چو دریابد وجود بی‌نهایت

دو عالم را عدم ماند ولایت

ببین ای دوست تا این چه وجودست

که یک یک ذره آن را در سجودست

وجودست آنکه نه بیش ونه کم شد

درو خواهد همه چیزی عدم شد

زهی عالی وجودی کین وجودات

درو معدوم خواهد شد بلذّات

چو مرد آنجایگه نابود گردد

زیانش جمله آنجا سود گردد

اگر دست آورد خلق جهانی

یکی بر دامنش نرسد زمانی

چو نه این کس بود نه دامن او

که گردد یک زمان پیرامن او

یکی پرسید ازان مجنون که تب داشت

که تب می‌گیردت مجنون عجب داشت

جوابش داد آن شوریده مجنون

که گر میرم کراگیرد تب اکنون

پسر گفتش دلم حیران بماندست

که بی شه زادهٔ پریان بماندست

چو آن دختر محیّا و عزیزست

بگو باری بمن تا آن چه چیزست

که من نادیده او را در فراقش

چو شمعم جان بلب پُر اشتیاقش

پدر گفت این حکایة پیش او باز

عروسی جلوه داد از پردهٔ راز

وزیری را یکی زیبا پسر بود

که ماه از مهر او زیر و زبر بود

جمالش کرده دلبری را

چشیده لب زلال کوثری را

بخوبی همچو ابرو طاق بوده

به نرگس ره زن عشاق بوده

یکی صوفی ز عشقش ناتوان شد

چنان کو شد ندانم تا توان شد

نبود اور ا بهیچ انواع یارا

که کردی سر عشقش آشکارا

چنان همواره عشقش زار می‌سوخت

که سر تا پای او هموار می‌سوخت

چو هم دردی هم آوازی نبودش

دران اندوه هم رازی نبودش

درون دل نهان می‌داشت آن راز

که تا از بی دلی هم ماند زان باز

دو چشمش همچو باران گشت خونبار

که تا شد هر دو نابینا بیکبار

چو نابینائی آمد آشکارش

بهر دردی زیادت شد هزارش

به آخر راز او گشت آشکاره

جهانی خلق شد بر وی نظاره

چو تیره گشت چشم و روی زردش

بدرد آمد دل خلقی ز دردش

بزرگان و امیرانی که بودند

همه در دیدنش رغبت نمودند

وزیر شاه می‌آمد ز راهی

پسر با او رسید آنجایگاهی

شنوده بود حال مرد عاشق

پیاده گشت در پیش خلایق

پسر را فارغ و آزاد با خویش

خوشی بنشاند اندر پیش درویش

پسر گر مردم چشم پدر بود

ولیکن کار آن عاشق دگر بود

که چشم عاشق از وی بود رفته

ولی چشم پدر کی بود رفته

وزیر نیک راضی گشت بی خشم

که چشم کور یابد مردم چشم

به نابینای عاجز گفت آنگاه

که گر چشم تو شد زین روی چون ماه

پسر اینک به پیش تو نشسته

چه می‌خواهی دگر ای چشم بسته

چو عاشق این سخن بشنود برجست

بزد یک نعره و افتاد از دست

نه چندان ریخت اشک آن کار دیده

که ریزد ابر با بسیار دیده

وزیرش گفت ای غافل ازین کار

پسر با تو چه می‌گرئی چنین زار

زبان بگشاد نابینای دلتنگ

که خون می‌گرید از درد دلم سنگ

که می‌گردید عمری در سر من

که یک دم این پسر آید بر من

کنون چون آمد این مهر وی عشّاق

مرا دو چشم می‌باید ز آفاق

اگر جویان او زین پیش گشتم

کنون جویان چشم خویش گشتم

مرا گر چشم خویش آید پدیدار

بجان گردم جمالش را خریدار

مرا گر چشم نبود در میانه

چو خواهم کرد معشوق یگانه

اگر عالم همه معبود باشد

چو نبود چشم چه مقصود باشد

مرا پس چشم می‌باید نه معشوق

که پیش کور چه خالق چه مخلوق

همه عالم جمال اندر جمالست

ولیکن کور می‌گوید محالست

اگر بینندهٔ این راه گردی

ز بینائی خویش آگاه گردی

دلت گر پاک ازین زندان برآید

زهر جزویت صد بستان برآید

کند هر ذره خاک شورهٔ تو

مه و خورشید را مستورهٔ تو

تنت کورست و جان را چون عیان نیست

که یک یک ذره چون صاحب قرانیست

ز یک جوهر چو دو عالم برآید

زهر ذره که خواهی هم برآید

یقین می‌دان که هرجائی که خارست

بزیر آن بهشتی چون نگارست

ولیکن گر برون آید ز پرده

شوند آن کور چشمان زخم خورده

در افتادند در شهری سپاهی

گریزان شد نهان زان شهر شاهی

بشهری شد بگردانید جامه

نه خاصه باز دانستش نه عامه

بجای آورد او را آشنائی

بدو گفتا چرائی چون گدائی

بگو آخر که من شاهم بایشان

چرا بنشستهٔ خوار و پریشان

شهش گفتا مگو آی در نظاره

که گر گویم کنندم پاره پاره

کسی کو دیدهٔ سلطان ندارد

به سلطان رفتنش امکان ندارد

اگر بی‌دیده جوئی قربت شاه

شوی درخون جان خویش آنگاه

یکی شهزاده چون مه پارهٔ بود

که مهر از رشک او آوارهٔ بود

اگر خورشید روی او بدیدی

چو مصروع از مه نو می‌طپیدی

چو پیشانیش لوح سیم بودی

برو از مشک جیم و میم بودی

چو جیم و میم پیچ و خم گرفتی

بجیم و میم مُلک جم گرفتی

بابرو حاجبی کردی قمر را

بمژگان صیدگه دل گه جگر را

چو فتنه نرگسش می‌دید شب رنگ

بصید و شهسواری کردی آهنگ

زهی شبرنگ و صید آخر که او یافت

سوار و صید را الحق نکو یافت

لبش هم انگبین و هم شکر بود

که هر یک زین دو خوشتر زان دگر بود

چو زنبور انگبینش را کمر بست

برای آن شکر نَی نیز در بست

دو نسپه داشت سی مرجان رفیقش

درخشنده چو سی دُر از عقیقش

ز اوج عالم بالا ستاره

ز هفتم آسمان کردی نظاره

همی هر کس که روی او بدیدی

اگر جان داشتی پیشش کشیدی

یکی سرهنگ عاشق شد بران ماه

دلش سرگشته گشت و عقل گُمراه

بدرد افتاد چون درمان نبودش

که جانی درخور جانان نبودش

بسی زیر و زبر آمد دران درد

که هرگز کس نگشت آگاه ازان مرد

نچندان گشت در خون آن ستم کش

که هرگز گشته باشد هیچ غم کش

مگر آن شاه را از کینه خواهان

پدید آمد یکی دشمن ز شاهان

پسر را پیش آن دشمن فرستاد

چو ماهی ماه در جوشن فرستاد

پسر شد با بسی لشکر یزک دار

همه تشنه بخون دل فلک وار

چو آن سرهنگ را حالی خبر شد

نمی‌گویم بپای اما بسر شد

چنان دلشاد شد ز آوازهٔ جنگ

که از آواز شادی مرد دلتنگ

بدست آورد اسپی و روان شد

ولی با جوشن و برگُستوان شد

میان لشکر آن شاه زاده

تنش می‌شد سوار و جان پیاده

تماشای رخش دزدیده می‌کرد

نثارش هر زمان ازدیده می‌کرد

زهی لذّت خوشا آن زندگانی

که روی یار خود بینی نهانی

رخ یاری که دزدیده توان دید

درون جانش و در دیده توان دید

چو القصه سپه در هم رسیدند

بیک حمله دو صف بر هم دریدند

زمین تاریک شد از هر دو کشور

فلک روشن نماند از گرد لشکر

علی الجمله ز چرخ کوژ رفتار

چنان شهزادهٔ آمد گرفتار

سپه بگریخت آن شهزاده درماند

ز چندان خلق سرهنگ و پسر ماند

کسی نگرفت آن سرهنگ را هیچ

ولی او خویش را افکند در پیچ

ببردند آن دو تن را در وثاقی

یکی را وصل و دیگر را فراقی

نهادند آن دو تن را بند بر پای

بهم محبوسشان کردند یک جای

پسر پرسید از سرهنگ آخر

که تو کی آمدی در جنگ آخر

نمی‌دانم ترا تو از چه خیلی

و یا تو در سپاه من طفیلی

زبان بگشاد آن سرهنگ گمراه

که هستم شاه عالم را هواخواه

چنان بود آرزو از دیرگاهم

که بپذیرد بخدمت بو که شاهم

چو شه را این سفر ناگاه افتاد

مرا هم نیز عزم راه افتاد

که گفتم در سفرحربی کنم سخت

مگر پیش شهم یاری دهد بخت

که تا نانی و نامی یابم از تو

همه عمرم مقامی یابم از تو

چو بشنید این سخن شهزاده از وی

ز غم آزاد گشت و شاد از وی

بسی دل گرمیش داد آن سر افراز

خود او دل گرم بود از دیرگه باز

دل سرهنگ از شادی چنان بود

که گوئی ملک نقدش صد جهان بود

اگرچه بود آن سرگشه در بند

بمردی خویشتن را می‌نیفکند

شبانروزیش کار آن پسر بود

بهر دم خدمت او بیشتر بود

همه شب پای مالیدیش تا روز

همه روزش سخن گفتی دلفروز

چنان گستاخ شد با آن سمن بوی

که نبود وصف آن کار سخن گوی

دعا می‌کرد آن دلخسته هر روز

که یارب این همه ناکامی و سوز

زیادة کن که تا نبوَد جُدائی

وزین زندان مده ما را رهائی

مرا چون هست این زندان بهشتی

بنفروشم بصد بستانش خشتی

چو شد آگاه ازان شهزاده آن شاه

جهانش تیره شد بی روی آن ماه

چنان دلبند چون در بند باشد

پدر را صبر آخر چند باشد

چو در راه این چنین خرسنگ افتاد

بسی آن هر دو شه را جنگ افتاد

چو عهدی رفت و صلحی شد پدیدار

شد آن این را و این آن را خریدار

قرار افتاد کان شاه خردمند

دهد دختر بدان شهزاده در بند

برفت آن شاه پیش شاه زاده

بدو آن دختر چون ماه داده

بخواند او را و آن سرهنگ را نیز

که کاری نیست با ما جنگ را نیز

نچندان کرد با هر دو نکوئی

که من آن شرح گویم یا تو گوئی

پس آنگه کار آن دختر چنان کرد

که ده گنج روان با او روان کرد

چو شهزاده بشهر خویش شد باز

ز بند و حبس دستش داده دمساز

میان خیل خود آن عالم افروز

عروسی کرد و عشرت چل شبانروز

گرفته بود در بر دلستانی

دران مدّت ندیدش کس زمانی

دل سرهنگ هر ساعت چنان بود

که با آن نیم جانش بیم جان بود

نه صبرش بود یک دم نه قراری

بخون می‌گشت پرخونش کناری

دران چل روز و چل شب در تب و تاب

چو شمعی بود یعنی بیخور و خواب

ز بس کز رشک در خون می‌بغلطید

بهر ساعت دگرگون می‌بگردید

کسی خو کرده تنها با چنان یار

نسوزد جانش افتاده چنان کار

پس از چل روز شهزاده جوانبخت

بکامی تاج بر سر رفت بر تخت

باستادند جانداران سرافراز

کشیده هر یکی تیغی سرانداز

غلامان همچو مژگان صف کشیده

سیه دل جمله و سرکش چو دیده

دگر حال وزیرانش بپرسی

همه چون عرش زیر آورده کرسی

دل آن شاه زاد عالم افروز

بدان سرهنگ شد مشغول آن روز

به پیش خویش خواندش چون در آمد

سلامش گفت وحالی در سر آمد

بخاک افتاد و هوش از وی جدا شد

ز حلقش نعرهٔ بی او رها شد

چو با هوش آمد آن افتاده بر خاک

ازو پرسید آن شهزادهٔ پاک

که ای سرهنگ آخر این چه حالست

که کارت ناله و تن همچو نالست

چنان گشتی که بیماریت بودست

مگر بی من جگر خواریت بودست

زبان بگشاد آن سرهنگ کای شاه

دران زندان نبودم از تو آگاه

چو من چل روز هجر تو کشیدم

پس از چل روز امروزت بدیدم

ترا دیدم میان کار و باری

ز مشرق تا بمغرب گیر و داری

چنان خو کرده بودم بی فراقت

چنان بودم چنینم نیست طاقت

دران جامه اگر آئی پدیدار

توانم شد دگر بارت خریدار

درین جامه که هستی گر بمانی

میان خسروی و کامرانی

کجا تاب آورد این جان پر جوش

که با این سلطنت گردد هم آغوش

بگفت این و معین شد هلاکش

بصد زاری برآمد جان پاکش

اگر تو همتی مردانه یابی

شه آفاق را هم خانه یابی

وگر تردامنی تو همچو سرهنگ

ز ضعفت زود آید پای بر سنگ

اگر تو ره روی ای دوست ره بین

همه چیزی لباس پادشه بین

که گر جامه بپوشد شه هزاران

نگردی تو ز خیل بیقراران

غلط مشنو یقین میدان چو مردان

که شه را هست دایم جامه گردان

جهان گر پر سفید و پر سیاهست

همی دان کان لباس پادشاهست

دو عالم چون لباس یک یگانست

یکی بین کاحولی شرک مُغانست

بسی جامه‌ست شه را درخزانه

مبین جامه تو شه را بین یگانه

که هر کو ظاهری دارد نشان او

ز باطن بازماند جاودان او

کسانی کز خدا دل زنده باشند

بچشم آخرت بیننده باشند

چنین چشمی اگر باشد ترا نیز

بچشم آخرت بینی همه چیز

که چشم ظاهرت از نقش اَوباش

نپردازد سر موئی بنقّاش

ولی نقّاش را آنست پیشه

که نقش خود بپوشاند همیشه

چو رویش را جمال بی‌حسابست

جمالش را فروغ او حجابست

که گرچه خوبی خورشید فاشست

ولی هم نور رویش دور باشست

جهانی گر بود تیغی کشیده

به سلطان ره برند اصحاب دیده

ترا با تیغ و بردابرد لشکر

چه کارست، از همه جز شاه منگر

همه چیزی که می‌بینی پس و پیش

گذر باید ترا زان چیز وز خویش

که تا چون نقش برخیزد ز پیشت

دهد نقاش مطلق قرب خویشت

مگر محمود با پنجه سواری

بره در باز می‌گشت از شکاری

یکی خیمه دران ره درگشادند

شکاری را بر آتش می‌نهادند

بره در شاه پیری ناتوان دید

که بارش پشتهٔ هیزم گران دید

بر او رفت محمود از ترحم

بدو گفتا بچند این پشته هیزم

نمی‌دانست آن پیر رونده

که محمودست آن هیزم خرنده

زبان بگشاد مرد پیر کای میر

بدو جو می‌فروشم بی دو جو گیر

یکی همیان که صد دینار زر بود

دو جو آن هر قراضه بیشتر بود

شه آن بگشاد و پیش پیر بنشست

نهادش یک قراضه بر کف دست

بدو گفت این دو جو زر باشد ای پیر

اگر خواهی ز من بستان و برگیر

مگر گفتا دو جو افزون بود این

ترازو نیست سختن چون بوَد این

نهادش یک قراضه نیز در دست

بدو گفتا ببین تا این دو جو هست

جوابش داد کین باشد زیادت

توان دانست ناسخته بعادت

یکی دیگر بداد و گفت چونست

چنین گفت او که این یک هم فزونست

بدین ترتیب می‌دادش یکایک

ولی دانست کافزونست بی شک

چو القصه همه همیان بپرداخت

دلش بگرفت ازان بر پیر انداخت

که زر در صره کن کین صرهٔ اوست

بسوی شهر بر کآنجا ترازوست

دو جو برگیر و باقی در زمان زود

بدست حاجب سلطان رسان زود

مگر آن پیر زر می‌نستد از شاه

شه از پیشش فرس افکند در راه

چو روز دیگر آمد شاه بر تخت

بدرگاه آمد آن پیر نگون بخت

چو شه را دید دل در دامش افتاد

ز هیبت لرزه بر اندامش افتاد

یقینش شد که شاه آئینهٔ اوست

همین شاه آشنای دینهٔ اوست

چو شاهش دید گفتا ره دهیدش

یکی کرسی به پیش صف نهیدش

نشست القصه و شه گفت ای پیر

چه کردی، پیش من کن جمله تقریر

چنین گفت او که ای شاه دلفروز

گرسنه خفته‌ام من دوش تا روز

شهش گفتا چرا، گفتا دران راه

نکردی هیچ بَیعی با من آنگاه

چو خویشم خواجه می‌پنداشتی تو

که دوشم گرسنه بگذاشتی تو

شهش گفتا برو آن زر نگه دار

که خاص تست آن جمله بیکبار

زبان بگشاد پیر و گفت ای شاه

چو می‌دادی بمن آن زر بیک راه

چرا دی می‌توانستی ندادی

بیک یک بر کف من می‌نهادی

شهش گفتا چو می‌خواندی مرا میر

ندانستی که سلطانم من ای پیر

بدل در آرزو آمد چنانم

که بشناسی که من شاه جهانم

چو از شاهی من آگاه گشتی

بهر حاجت که داری شاه گشتی

عزیزا پیر هیزم کش درین راه

توئی و نورِ حق آن حضرت شاه

ز حق یک یک نفس در زندگانی

چو آن یک یک قراضه می‌ستانی

چو فردا عمر جاویدان بیابی

به پیش تخت آن همیان بیابی

هزاران قرن ازان عمر گرامی

دمی نبوَد چنین دان گرنه خامی

چون آن دم را گذاشتن روی نبود

هزاران قرن پس یک موی نبوَد

گر آنجا خسته گردی یک زمان تو

بیابی ذوقِ عمر جاودان تو

وگر بند زمان بر پای گیری

زمانی باشی و بر جای میری

بهندستان یکی را کودکی بود

که عقلش بیش و عمرش اندکی بود

زهر علمی بسی تحصیل بودش

ازان بر هر کسی تفضیل بودش

اگرچه بود در هر علم سرکش

ز جمله علم تنجیم آمدش خوش

در آنجا وصف شاه چینیان بود

ز حسن دخترش آنجا نشان بود

بیک ره فتنهٔ آن دلستان شد

که آسان بر پری عاشق توان شد

حکیمی بود در شهری دگر دور

که در تنجیم و در طب بود مشهور

ندادی در سرا کس را رهی باز

نبودی هرگزش در خانه دمساز

ازان تنها نشستی تا دگر کس

نداند علم او او داند و بس

پدر را گفت آن کودک که یک روز

مرا بر پیش آن پیر دلفروز

که می‌گویند می‌آید بر او

شه پریان و آنگه دختر او

دلم را آرزوی دیدن اوست

بود کانجا به بینم چهرهٔدوست

که تا گردم زهر علمی خبردار

نمیرم همچو دنیادار مردار

پدر گفت او نه زن دارد نه فرزند

بدو هستند خلق آرزومند

که او ره باز می‌ندهد کسی را

چو تو بود آرزوی وی بسی را

که می‌ترسد که گر یابد کسی راه

ز علم و حکمت وی گردد آگاه

پسر گفتا که آنجا برنهانم

که من خود حیلت این کار دانم

پسر شد با پدر القصّه در راه

پسر کردش ز مکر خویش آگاه

که پیش آن حکیم هندوان شَو

ز دل کینه برون کن مهربان شو

بدو گو کودکی دارم کر و لال

ندارم نعمتی هستم مقل حال

برای آخرت بپذیرش از من

چنینن بار گران بر گیر از من

که تا درخدمت تو روزگاری

کند چونانکه فرمائیش کاری

گهت آتش کند گه آورد آب

بیندازد بحرمت جامهٔ خواب

اگر بیرون روی در بسته دارد

سر صد خدمتت پیوسته دارد

بغایت زیرکست اما کر و لال

مگردان ناامیدم از همه حال

چنین کس گر کسی بُرهان نماید

وجودش با عدم یکسان نماید

پدر پیش حکیم آمد بسی گفت

که تا آخر حکیمش در پذیرفت

حکیمش امتحانی کرد در حال

که بشناسد که تا هست او کر و لال

مگر داروی بیهوشی بدو داد

چو کودک خورد حالی تن فرو داد

طبیبی را ز در بیرون شد اُستاد

بجست از جای آن کودک بایستاد

بدانست او که هست آن امتحانش

که مست خواب خواهد کرد جانش

بگرد خانه همچون باد می‌گشت

بکار خویشتن استاد می‌گشت

ازان می‌گشت وزان بود آن شتابش

کزان دارو نگیرد بو که خوابش

چو آمد اوستاد و کرد در باز

هم آنجا خواب کرد آن کودک آغاز

میان خواب بانگ خفته می‌کرد

نه خود را مست و نه آشفته می‌کرد

چو اُستاد آمد و بنشست بر جای

فرو بردش درفشی سخت در پای

بجست از جای کودک پس بیفتاد

بزاری همچو گنگان کرد فریاد

چو بیرون آمدی بانگ از دهانش

نشان دادی ز گنگی زبانش

میان بانگ ازو پرسید اُستاد

که ای کودک نگوئی تا چه افتاد

نداد البتّه آن کودک جوابش

برفت از زیرکی کاری صوابش

چو کرد آن امتحان اُستاد محتال

یقینش شد که هم کرّست و هم لال

چه گویم روز و شب ده سال پیوست

دران خانه بدین تدبیر بنشست

اگر بیرون شدی از خانه استاد

کتابش می‌گرفتی سر بسر یاد

وگر استاد اندر خانه بودی

بسی گفتی زهر علم او شنیدی

گرفتی یاد کودک آن سخنها

نوشتی چون شدی در خانه تنها

بهر علمی چنان استاد شد او

که از استاد خود آزاد شد او

یکی صندوق بودی قفل کرده

که استادش نهفتی زیر پرده

نه مهرش برگرفتی نه گشادی

نه چشم کس بر آنجا اوفتادی

بدل می‌گفت آن کودک که پیداست

که آن چیزی که می‌جویم من آنجاست

ولی زهره نبود آن در گشادن

که داد صبر می‌بایست دادن

مگر شد شاه زاد شهر رنجور

کسی آمد بر استاد مشهور

که چیزی در سر این شاه زادست

کزان شه زاده از پای اوفتادست

چو حیوانی بجنبد گاه گاهی

بعلم آن کسی را نیست راهی

اگر دریابدش استاد پیروز

وگرنه زار خواهد مرد امروز

ازان علت نبود آن کودک آگاه

چو استادش روانه گشت در راه

روان شد کودک و چادر برافکند

که تا خود را بدان منظر درافکند

چو رفت القصه پیش شاه استاد

به بالائی بلند آن کودک استاد

دران پرده که شه بیرون سر داشت

ورم بود و درو یک جانور داشت

همه مویش بچید و پرده بشکافت

چو خرچنگی درو جنبندهٔ یافت

فرو برده بدیگر پرده چنگال

یکی آلت حکیم آورد در حال

که تا او را براندازد ز پرده

مگر گردد بآهن دور کرده

چو آهن بیشتر بردی فرا پیش

فرو می‌برد او چنگل بسر بیش

ز زخم چنگل او شاه زاده

فغان می‌کرد از درد چکاده

ز بالا آن همه شاگرد می‌دید

بآخر صبر او زان کار برسید

زبان بگشاد کای استاد عالم

بآهن می‌کنی این بند محکم

ولیکن گر رسد بر پشت داغش

همه چنگل برآرد از دماغش

چو آگه شد ز سرّ کار استاد

ز غصّه جان بدان عالم فرستاد

چو مرد آن مرد کودک را بخواندند

باعزازش بجای او نشاندند

بداغ آن جانور را دور انداخت

ز اخلاطی که باید مرهمی ساخت

چو بهتر گشت شاه از دردمندی

نهادش نام سر پاتک بهندی

بسی زر دادش و خلعت فرستاد

بدو بخشید جای و رخت استاد

بیامد کودک و بگشاد صندوق

در آنجا دید وصف روی معشوق

کتابی کان بود در علم تنجیم

همه برخواند وشد استاد اقلیم

بآخر ز آرزوی آن دلفروز

نبودش صبر یک ساعت شب و روز

کشید آخر خطی و در میانش

نشست وشد ز هر سو خط روانش

عزیمت خواند تا بعد از چهل روز

پدید آمد پری زاد دلفروز

بتی کز وصف او گوینده لالست

چه گویم زانکه وصف او محالست

چو سر پا تک ز سر تا پای او دید

درون سینهٔ خود جای او دید

تعجب کرد ازان و گفت آنگاه

چگونه جا گرفتی جانم ای ماه

جوابش دادآن ماه دلفروز

که با تو بوده‌ام من ز اولین روز

منم نفس تو تو جوینده خود را

چرا بینا نگردانی خرد را

اگر بینی همه عالم تو باشی

ز بیرون و درون همدم تو باشی

حکیمش گفت هست از نفس معلوم

که مارست و سگست و خوک آن شوم

تو زیبای زمین و آسمانی

بدین خوبی بنفس کس نمانی

پری گفتش اگر اماره باشم

بتر از خوک و سگ صد باره باشم

ولی وقتی که گردم مطمئنه

مبادا هیچکس را این مظنّه

ولی چون مطمئنه گشتم آنگاه

خطاب اِرجعِیم آید ز درگاه

کنون نفس توام من ای یگانه

اگر گردم پی شیطان روانه

مر اماره خوانند اهل ایمان

مگر شیطان من گردد مسلمان

اگر شیطان مسلمان گردد اینجا

همه کاری بسامان گردد اینجا

چو چندان رنج برد آن مرد طالب

که تا شد جان او بر نفس غالب

کسی کو سر جان خواهد ز دلخواه

بسا رنجا که او بیند درین راه

کنون تو ای پسر چیزی که جستی

همه در تست و تودر کار سستی

اگر در کار حق مردانه باشی

تو باشی جمله و هم خانه باشی

توئی بیخویشتن گم گشته ناگاه

که تو جویندهٔ خویشی درین راه

توئی معشوق خود با خویشتن آی

مشو بیرون ز صحرا با وطن آی

ازان حب الوطن ایمان پاکست

که معشوق اندرون جان پاکست

پدر گفتش که دیوت غالب آمد

دلت زان جادوئی را طالب آمد

که از دیوت گر این حاصل نبودی

ترا این آرزو در دل نبودی

اگر زین دیو بگذشتی برستی

وگرنه مُدبری شیطان پرستی

نداری از خدا آخر خبر هیچ

که کار دیو می‌خواهی دگر هیچ

خدا را گردهٔ ندهی بدرویش

هوا را باز گیری صد ره از خویش

سخی باشی ریا را و هوا را

ولیکن دوزخی باشی خدا را

مگر بودست جائی نانوائی

که بشنید او ز شبلی ماجرائی

بسی بشنیده بود آوازهٔ او

ندیده بود روی تازهٔ او

بسی در شوق او بنشسته بودی

که او را عاشقی پیوسته بودی

نبود او عاشقش از روی دیدن

ولیکن عاشقش بود از شنیدن

مگر یک روز شبلی گرمگاهی

در آمد گرم رو ازدور راهی

بر آن نانوا شد تا خبر داشت

وزان دُکّان او یک گرده برداشت

کشید از دست او آن نانوا نان

که ندهم مر ترا ای بی نوا نان

ندادش نان و شبلی زو گذر کرد

کسی آن نانوا را زو خبر کرد

که او شبلیست، گر تو سازگاری

چرا یک گرده را زو باز داری

دوید آن نانوا ره تا بیابان

ازان تشویر پشت دست خایان

بصد زاری بپای او درافتاد

بهر ساعت بدستی دیگر افتاد

بسی عذرش نمود و کرد اعزاز

که تا آن را تدارک چون کند باز

چو در ره دید شبلی گفتش آنگاه

که گر خواهی که آن برخیزد از راه

برو فردا و دعوت ساز ما را

بیک ره مجمعی کن آشکارا

برفت آن نانوا القصّه حالی

فرو آراست قصری سخت عالی

یکی دعوت به زیبائی چنان کرد

که صد دینارِ زر در خرجِ آن کرد

نچندان کرد هر چیزی تکلّف

که کس را می‌رسید آنجا تصرّف

ز هر نوعی بسی کس را خبر کرد

که شبلی سوی ما خواهد گذر کرد

بآخر چون همه بر خوان نشستند

دعا چون گفت شبلی باز گشتند

عزیزی بود بس شوریده حالی

ز شبلی کرد آن ساعت سؤالی

که نه خوبی شناسم من نه زشتی

بگو تا دوزخی کیست و بهشتی

جوابی داد شبلی آن اخی را

که گر خواهی که بینی دوزخی را

نگه کن سوی صاحب دعوت ما

که دعوت ساخت بهر شهرت ما

نداد او گردهٔ بهر خدا را

ولیکن داد صد دینار ما را

کشید از بهر شبلی صد غرامت

بحق یک گرده ندهد تا قیامت

که گر یک گرده دادی بی درشتی

نبودی دوزخی بودی بهشتی

کنون گر دوزخی خواهی نگه کن

همه آبش همه نانش سیه کن

اگر خواهی که باشی دوزخی تو

چنین کن تا شوی مرد سخی تو

خدا را گر پرستی تو باخلاص

بکن جهدی که گردی از ریا خاص

برای سگ توانی بود هاجر

برای حق نه باشی اینت کافر

شبی در مسجدی شد نیک مردی

که در دین داشت اندک مایه دردی

عزیمت کرد آن شب مردِ دلسوز

که نبوَد جز نمازش کار تا روز

چو شب تاریک شد بانگی برآمد

کسی گفتی بدان مسجد درآمد

چنان پنداشت آنمرد نمازی

که هست آن کاملی در کارسازی

بدل گفتا چنین جائی چنین کس

برای طاعت حق آید و بس

مرا این مرد نیکو هوش دارد

نماز و طاعتم را گوش دارد

همه شب تا بروزش بود طاعت

نیاسود از عبادت هیچ ساعت

دعا و زاری بسیار کرد او

گهی توبه گه استغفار کرد او

بجای آورد آداب و سُنن را

نکو بنمود الحق خویشتن را

چو صبح صادق از مشرق برآمد

وزان نوری بدان مسجد درآمد

گشاد آن مرد چشم آنجا نهفته

یکی سگ بود در مسجد بخفته

ازان تشویر خون در جانش افتاد

چو باران اشک بر مژگانش افتاد

دلش بر آتش حجلت چنان سوخت

که از آه دلش کام و زبان سوخت

زبان بگشاد گفت ای بی ادب مرد

ترا امشب بدین سگ حق ادب کرد

همه شب بهرِ سگ در کار بودی

شبی حق را چنین بیدار بودی

ندیدم یک شبت هرگز باخلاص

که طاعت کردی از بهر خدا خاص

بسی سگ بهتر از تو ای مرائی

ببین تا سگ کجا و تو کجائی

ز بی شرمی شدی غرق ریا تو

نداری شرم آخر ازخدا تو

چو پرده برفتد از پیش آخر

چه گوئی با خدای خویش آخر

کنون چون پایگاهِ خود بدیدم

امید از کارِ خود کلّی بریدم

ز من کاری نیاید در جهان نیز

وگر آید سگان را شاید آن نیز

چرا خواهی حریف دیو بودن

ز نقش و از صفت کالیو بودن

ازین ظلم آشیان دیو بگریز

وزین زندانِ پر کالیو بگریز

چه می‌خواهی ازین دجّال با نان

چه می‌جوئی ازین مهدی نمایان

ترا چون دشمنی از دوستانست

خسک در راه تو از بوستانست

بسی دجّالِ مهدی روی هستند

که چون دجّال از پندار مستند

پی دجّال جادو چند گیری

نه وقت آمد که آخر پندگیری

اگر آخر زمان زین ناتمامی

پی دجّال گیرد هفت گامی

چنین نقلست از دانندهٔ راز

که نتواند که زو گردد دمی باز

متابع گردد او را در همه حال

بماند جاودان در خیلِ دجّال

کسی کو هفت گامی کان نه دینست

پی دجّال برگیرد چنین است

کسی هفتاد سال از مکر و تلبیس

نهد گام ای عجب بر گامِ ابلیس

چو ابلیسست دجّالی که او راست

ندانم چون بوَد حالی که او راست

چو دجّالت یکی دیوست مکّار

یکی دنیا یکی نفس ستمگار

کسی با این همه دّجالِ سرکش

چگونه زو برآید یک نفس خوش

بسا مهدی دل پاکیزه رفتار

کزین دجّالِ دنیا شد گرفتار

بسا خونا که این دجّال کردش

نه روزی ده هزاران سال کردش

چنین خواندم که در محشر جوانی

درآید وز خدا خواهد امانی

بغایت جُرمِ او بسیار باشد

ولی قاضی فضلش یار باشد

ملایک می‌کنند آنجا شتابش

که پیش آرند در دوزخ عذابش

همی حالی خطاب آید ز درگاه

که از چه می‌کشید او را درین راه

چنین گویند می‌تازیم او را

که تا در دوزخ اندازیم او را

خطاب آید دگر امّا معمّا

که هستیم ای عجب با او بهم ما

شما را این نمی‌باید شنودن

که ما هر دو بهم خواهیم بودن

ملایک این سخن نشنیده باشند

نه هرگز این کرامت دیده باشند

ازین هیبت همه خاموش گردند

بلرزند آنگهی بیهوش گردند

خطاب آید جوان را کای پریشان

چه می‌پائی هلا بگریز ازیشان

جوان گوید خدایا در چنین جای

که نه سر دارد این وادی ونه پای

کجا یارم شدن از رستخیزی

که نیست این جایگه راه گریزی

خطاب آید که ای در عین مستی

بیا در ما گریز از جمله رستی

جوان گوید مرا این یارگی نیست

که نقد من به جز بیچارگی نیست

مگر تو فضل خود در کار آری

مرا در پردهٔ اسرار آری

خداوندش بپوشد از کرامت

کند پنهانش از خلق قیامت

بدولت جای اسرارش رساند

بخلوتگاه دیدارش رساند

ملایک چون بهوش آیند آنگاه

نه بینند آن جوان را بر سر راه

بجویندش بسی امّا نیابند

بهر سوئی بمردی می‌شتابند

بحق گویند خصم ما کجا شد

مگر در عالم باقی فنا شد

بهشت و دوزخ این ساعت بجُستیم

نمی‌بینم و از وی دست شستیم

تو میدانی الهی کو کجا شد

اگر با ما نگوئی جان ما شد

خطاب آید که این از حکمت ماست

که در پرده سرای عصمت ماست

چو او را هست پیش ما قراری

شما را نیست با او هیچ کاری

کنون او داند و ما جاودانه

شما را رفت باید از میانه

عنایت چون ز پیشان یار باشد

کجا اندر میان اغیار باشد

ولی اوّل نبی را در هدایت

نماید آفتابی در عنایت

عنایت گر ترا با خاص گیرد

همه نقصان تو اخلاص گیرد

کند دیدار خویشت آشکاره

که تا کارت نباشد جز نظاره

مسیح پاک کز دنیا علو داشت

بسی دیدار دنیا آرزو داشت

مگر می‌رفت روزی غرقهٔ نور

بره در پیر زالی دید از دور

سپیدش گشته موی و پشتِ او خم

فتاده جملهٔ دندانش از هم

دو چشمش ازرق و چون قیر رویش

نجاست می‌دمید از چار سویش

ببر درجامهٔ صد رنگ بودش

دلی پر کین میان چنگ بودش

بصد رنگی نگارین کرده یک دست

دگر دستش بخون آلوده پیوست

بهر موییش منقار عُقابی

فرو هشته بروی او نقابی

چو عیسی دید او را گفت ای زال

بگو تا کیستی ای زشتِ مختال

چنین گفت او که چون بس راستی تو

منم آن آرزو که خواستی تو

مسیحش گفت تو دنیای دونی

منم گفتا چنین باری تو چونی

مسیحش گفت چون در پردهٔ تو

چرا این جامه رنگین کردهٔ تو

چنین گفت او که در پرده ازانم

که تا هرگز نه بیند کس عیانم

که گر رویم بدین زشتی به بینند

کجا یک لحظه پیش من نشینند

ازان این جامه رنگین کرده‌ام من

که گم ره عالمی زین کرده‌ام من

مرا چون جامه رنگارنگ بینند

همه ناکام مهر من گزینند

مسیحش گفت ای زندانِ خواری

چرا یک دست خون آلوده داری

جوابش داد کای صدر یگانه

ز بس شوهر که کُشتم در زمانه

مسیحش گفت پس ای زال سرمست

نگار از بهرِ چه کردی تو بر دست

چنین گفت او که چون شوهر فریبم

بسی باید نگار از بهرِ زیبم

مسیحش گفت چون کُشتی جهانی

بر ایشان رحمتت نامد زمانی

چنین گفت او که من رحمت چه دانم

من این دانم که خون جمله رانم

مسیحش گفت چندان ای پریشان

که ناری اندکی شفقت بر ایشان

چنین گفت او که من شفقت شنودم

ولی بر هیچکس مُشفق نبودم

منم در گردِ عالم هر زمانی

که می‌افتد بدام من جهانی

همه کس را گلوگیر آمدم من

مُرید خویش را پیر آمدم من

ازو عیسی عجب ماند و چنین گفت

که من بیزار گشتم از چنین جفت

ببین این احمقان بیخبر را

که می‌خواهند دنیا یکدگر را

نمی‌گیرند عبرت زین بلایه

نمی‌سازند از تسلیم مایه

دریغا خلق این معنی ندیدند

که دین از دست شد دنیا ندیدند

چو حرفی چند گفت آن پاکِ معصوم

بگردانید روی از دنیی شوم

چو مُرداریست این دنیای غدّار

تو چون سگ گشتهٔ مشغول مردار

چو در بند سگ و مردار باشی

پس از هر دو بتر صد بار باشی

گر این سگ می‌نگردد سیرِ مردار

تو زین سگ می‌نگردی سیر یکبار

اگر بندش کنی زو رسته باشی

وگرنه روز و شب زو خسته باشی