الهی نامه عطار

جوانی بود سرگردان همیشه

نمک بفروختن بودیش پیشه

بگرد شهر می‌کردی تگ و تاز

بهر کوچه فرو می‌دادی آواز

ایاز دلستان را دید یک روز

بسوخت از پای تا فرقش در آن سوز

جهان در عشق وی بر وی سیه شد

ولیکن بود روشن کان ز مه شد

جهان از مه سیه چون گردد آخر

که تا دل زو بصد خون گردد آخر؟

شبانروزی دلی پر خون چو مستی

همه بر درگه سلطان نشستی

میان خاکِ راه افتاده بودی

نمک در پیشِ خود بنهاده بودی

نبودی بی نمک در عشقِ آن ماه

ازان افتاده شور افتاد در راه

گهی آواز دردادی بخواری

گهی کردی چو آتش بیقراری

ایاز سیم بر چون بر گذشتی

ز اشکش آبِ او از سرگذشتی

بیفتادی و عقل از وی برفتی

ز مدهوشیش جان از تن نهفتی

ز سوز عشق آن مبهوت گمراه

مگر محمود را کردند آگاه

زمانی سر به پیش افکند محمود

گهی نالید و گه می‌سوخت چون عود

بدل با خویش گفت این حدِّ او نیست

که عشق و مال با شرکت نکو نیست

بخواند القصّه او را پادشا زود

نمک بر سر درآمد آن گدا زود

زبان بگشاد محمود و بدو گفت

که بپذیر ای گدا از من نکو گفت

بترک عشقِ این بت روی من گوی

و یا نه ترکِ جان خویشتن گوی

جوابش داد عاشق گفت ای شاه

تو بر تختی و من استاده بر راه

ایازت را تو داری جاودانه

مرا زو نیست حاصل جز فسانه

میان عزّ و ناز و پادشاهی

نشسته پیشِ تست آن را که خواهی

چوآن بت را تو داری من چه جویم

چو او با تست من ترک که گویم

مرا عشقست از وی جاودانه

که دایم می‌زند در جان زبانه

دمی گر عشقِ او بیشم نگردد

بجز قربان شدن کیشم نگردد

چو بکشد عشقِ او روزیم صد راه

نترسم هم اگر می‌بکشدم شاه

که عاشق هیچ برجانی نلرزد

که در چشمش جوَی جانی نیرزد

شهش گفت ای ز سر تا پا همه ننگ

تو با من کی توانی بود هم سنگ

تو هرگز عشق نتوانی نکو باخت

بچه سرمایه خواهی عشقِ او باخت

گدا گفتش که این سرمایه پیوست

ترا یک ذرّه نیست امّا مرا هست

تو چون پر آلتی از نوعِ شاهی

ولیکن بی نمک چندان که خواهی

چو من دارم نمک تا چند بازی

ز عشق بی نمک چندین چه نازی

تو مال و ملک و زرّ و زور داری

نمک باید چو من گر شور داری

شهش گفتا که حجّت گوی عاشق

ترا دیدم نهٔ در عشق لایق

گدا گفتش اگر من حجّت آرم

وگر عاشق شوم باکی ندارم

تو از ملکت همی بر سر نیائی

نپردازی بعشق از پادشائی

من از عشق ایاز تو زمانی

نپردازم به سودای جهانی

من از وی می‌نپردازم بدو کَون

تو با وی می‌نپردازی ز صد لون

کنون تو عشقِ خویش و عشقِ من بین

تفاوت زین گدا و خویشتن بین

شهش گفت ای گدای زینهاری

کدامین جای او را دوست داری

چنین گفت او که من زهره ندارم

که عشق آن صنم در خاطر آرم

ندارم جای آن هرگز چه سازم

که با یک جای آن بت عشق بازم

که گر یک موی او بینم زمانی

شود هر موی من آتش فشانی

ندارم طاقت یک جای او من

چه گردم گردِ سر تا پای او من

شهش گفتا که از سر تا بپایش

چو عاشق نیستی بر هیچ جایش

ز عشق او چرا پس بیقراری

بگو تا از کجاست این دوستداری

چنین گفت او که جانم پر خروشش

تو می‌دانی که چیست از دُرِّ گوشش

چو آمد حلقهٔ گوشش پدیدار

بجانم حلقهٔ گوشش خریدار

هوای عشقِ آن بت را نَیَم کس

که عشق دُرِّ گوشِ او مرا بس

شهش گفت آنکه زین گوهر نشان یافت

ز بحر جسم یا از بحرِ جان یافت؟

گدا گفتش چنین دُرّ ای جهاندار

ز بحر عشق او آمد پدیدار

چو بحر عشق را غوّاص گردی

بخلوت آن گهر را خاص گردی

شهش گفتا درین بحر ای جوانمرد

چگونه عزم غوّاصی توان کرد

گداگفتش که تو با پیل و لشکر

ز مشرق تا بمغرب ملک و کشور

درین دریا ندانی بود غوّاص

که این را مفردی باید باخلاص

دو عالم را برافکنده بیک بار

فرو رفته بدین دریا نگونسار

نفس بگرفته دست از جان بشسته

گهر در قعرِ دریا باز جسته

تو بگشاده همه عالم پر و بال

نیابی بوی آن دُر در همه حال

شهش گفتا که سلطان هیچ نشتافت

چنین دُرّی که گفتی رایگان یافت

ببین اینک که در گوش ایاسست

که آن حلقه بگوش حق شناسست

مرا بی آنکه باید شد نگونسار

چنین دُرّی بدست آمد بیکبار

تو جان می‌کَن که این دُر خاصهٔماست

مرا دُرّ و ترا گردابِ دریاست

گدا گفتش که بِه زین کن تفکّر

تو هرگز کی بدست آوردهٔ دُر

که این دُر آنِ تو آنگاه بودی

که اندر گوشِ شاهنشاه بودی

چو در گوش تو نبوَد ای سرافراز

ترا با دُر چه کار، این دَر مکن باز

اگر شاه جهان بودی وفا کوش

شهستی نه غلامش حلقه در گوش

خوش اندر رفته عاشق تا بعیّوق

فکنده حلقه اندر گوشِ معشوق

اگر عاشق توئی چندین مزن جوش

تو می‌باید که باشی حلقه در گوش

چو تو در گوش آن حلقه نداری

مزن از عشق دم گر هوشیاری

ز خجلت شاه گوئی غرقِ خون شد

فرود آمد ز تخت و اندرون شد

گدا را با نمک از پیش راندند

ندانم تا سخن بر خویش خواندند

پدر گفتش چرا ملکت بکارست

که گر دستت دهد ناپایدارست

چنین ملکی چنان بِه، هم تو دانی،

که در باقی کنی چون هست فانی

وگر در ملک ظلمی کرده باشی

که تا یک گِرده روزی خورده باشی

جهان چون حسرت آبادیست جمله

کفی خاکست یا بادیست جمله

مشو غِرّه بملک باد و خاکی

بجانی کرده پیوند هلاکی

کرا آن زندگی با برگ باشد

که انجامش بزاری مرگ باشد

جهان پُر نوش داروی الهی

مکُش خود را بزهر پادشاهی

اگرچه روستم را دل بپژمرد

چه سود ازنوش دارو چون پسر مرد

طلب کن ای پسر ملکی دگر را

که سر باید بُرید آنجا پسر را

جهان را پادشاهانی که بودند

که سر در گنبد گردنده سودند

بملک اندر نبودی پشتشان گرم

مگر بر پشتی آن پارهٔ چرم

همه در زیرِ چرم آرام کرده

درفش کاویانش نام کرده

ز ملکی چون نمی‌گیری کناره

که بر پایست از یک چرم پاره؟

چو شاهی از درفش لختِ چرمست

بغایت کفشگر زان پشت گرمست

مرا ملکی که اصلش چرم باشد

بدان گر فخر آرم شرم باشد

چو سِرّ کارها معلوم گردد

بسا آهن که در دم موم گردد

در آن موضع که عقل آنجاست مدهوش

اگر کوهست گردد عِهنِ منفوش

چو ملک این جهانی بس جَهانست

چو نیکو بنگری ملک آن جهانست

زهی آدم که پیگ عشق دریافت

بیک گندم ز ملک خلد سر تافت

اگر خواهی که یابی ملکِ جاوید

ترا قرصی ز عالم بس چو خورشید

پدر گفتش که ملک این جهانی

که ملکی است بی پاداشِ فانی

برای آن چنین بگزیدهٔ تو

که ملک آخرت نشنیدهٔ تو

اگر زان ملک تو آگاه گردی

هم اینجا بر دو عالم شاه گردی

بزرگانی که ملک آن ملک دیدند

بیک جَو ملکِ دنیا کی خریدند

چو می‌دیدند ملک جاودانی

برافشاندند ملک این جهانی

زُبَیده را ز هارون یک پسر بود

که در خلوت ز عالم بیخبر بود

برون نگذاشتی مادر ز ایوانش

که زیر پرده می‌پرورد چون جانش

چو قوّت یافت عقل بی قیاسش

به جوش آمد دل حکمت شناسش

بمادر گفت عالم این سرایست

و یا بیرون این بسیار جایست؟

جز این جائی اگر هست آشکاره

بگو تا پیش گیرم من نظاره

دل مادر بسوخت الحق برو سخت

بدو گفت ای گرامی و نکوبخت

ز قصر این لحظه بیرونت فرستم

بصحرا و بهامونت فرستم

برای او خری مصری بیاراست

غلامی و دو خادم کرد درخواست

برون بُردند تنها آن پسر را

که تا بگشاد بر عالم نظر را

ندیده بود عالم آن یگانه

تعجّب کرد از رسم زمانه

قضا را دید تابوتی که در راه

گروهی خلق می‌بردند ناگاه

همه در گریه و زاری بمانده

ز گریه در جگرخواری بمانده

پسر پرسید آن ساعت زخادم

که مردن بر همه خلقست لازم؟

جوابش داد کان جسمی که جان یافت

ز دست مرگ نتواند امان یافت

نباشد مرگ را عامی و خاصی

کزو ممکن نشد کس را خلاصی

پسر گفتا چنین کاریم در پیش

چرا جانم نترسد سخت بر خویش

چو سنگ از مرگ خواهد گشت چون موم

بباید کرد زود این حال معلوم

چو شیر مرگ را بر وی کمین بود

تماشا کردن کودک چنین بود

شبانگاهی چو پیش مادر آمد

نشاط و دلخوشی بر وی سرآمد

همه شب می‌نخفت از هیبت مرگ

شکسته شاخ می‌لرزید چون برگ

بوقت صبحدم بگریخت از شهر

بترک لطف گفت از هیبت قهر

طلب می‌کرد هارون هر زمانش

نمی‌یافت از کسی نام و نشانش

چنین گفت آنکه مردی پاک دل بود

که وقتی در سرایم کارِ گِل بود

ز خانه چون برون رفتم ببازار

یکی مزدور را گشتم طلبکار

جوانی را نحیف و زرد دیدم

ز سر تا پاش عین درد دیدم

نهاده تیشه و زنبیل در پیش

شده واله نه با خویش و نه بی‌خویش

بدو گفتم توانی کار گِل کرد؟

توانم گفت امّا نه بدِل کرد

بدو گفتم مرا شاید تو برخیز

چنین گفت آن جوانمرد بپرهیز

که من شنبه کنم کار و دگر نه

مرا خواهی همین روز و اگر نه

چو روز شنبهش بودی سر کار

به «سبتی» زین سبب شد نام بردار

ببردم آخر او را سوی خانه

دو مَرده کارِ من کرد آن یگانه

شدم در هفتهٔ دیگر به بازار

طلب کردم زهر سوئیش بسیار

مرا گفتند او دیوانه باشد

همیشه در فلان ویرانه باشد

شدم او را در آن ویرانه دیدم

ز خلق عالمش بیگانه دیدم

بزاری و نزاری اوفتاده

بدام مرگ و خواری اوفتاده

بدو گفتم که چون بیمار و زاری

ز من آید ترا تیمار دادی

بیا درخانهٔ ما آی امروز

که کس را می نه‌بینم بر تودلسوز

اجابت می‌نکرد، القصّه برخاست

برای من بجای آورد درخواست

چو آمد در وثاق من چنان شد

کزان سان ناتوان خود کی توان شد

جهانی درد مُجرَی گشت در وی

نشان مرگ پیدا گشت بر وی

مرا گفتا سه حاجت دارم ای دوست

برون می‌باید آمد با تو از پوست

بدو گفتم که هر حاجت که خواهی

بخواه ای محرم سرّ الهی

بمن گفت آن زمان کم جان برآید

ز قعر چاه این زندان برآید

رسن در گردنم بند و برویم

درافکن پس بکش بر چار سویم

بگو کین کار کار اهل دینست

جزای مَن عَصَی الجبار اینست

کسی کو عاصی جبّار باشد

چنین هم سرنگون هم خوار باشد

دوم کهنه گلیمی هست پاکم

کفن زین ساز و با این نه بخاکم

که با این طاعت بسیار کردم

مگر در خاک برخوردار کردم

سیُم این مصحفم بستان و بشناس

که بودست آن عبدالله عباس

که هارون این حمایل کرده بودی

ز چشم دیگران در پرده بودی

بر هارون بر این مصحف ببغداد

بدو گوی آنکه این مصحف بمن داد

سلامت گفت و گفتا گوش میدار

که در غفلت نمیری همچو من زار

که من در غفلت و پندار مردم

ندیدم زندگی مردار مردم

بگوی مادرم را کز دعائی

فراموشم مکن در هیچ جائی

بگفت این و بکرد آهی و جان داد

عفاالله جز چنین جان چون توان داد

بدل گفتم که می‌باید رسن خواست

که حالی آن وصیّت راکنم راست

رسن در گردنش کردم بزاری

کشیدم روی بر خاکش بخواری

یکی هاتف زبان بگشاد ناگاه

که ای از جهلِ محض افتاده از راه

نداری شرم تو از جهلِ بسیار

کنی با دوستان ما چنین کار؟

رسن در گردن شخصی میفگن

که چون چنبر نهادش چرخ گردن

چه می‌خواهی ازین غم کُشتهٔ راه

فَلَا تَحزَن فَاِنّا قَد غَفَرنَاه

چو بشنیدم من آن آوازِ عالی

ز هیبت شد دو دستم سُست حالی

بدل گفتم که ای غافل بپرهیز

چه جای این رسن بازیست، برخیز

شدم یارانِ خود را پیش خواندم

سخن از حالِ آن درویش راندم

همه جمع آمدند و با دلی پاک

گلیمش را کفن کردند در خاک

چو فارغ گشتم از کار جوان من

گرفتم مصحف و گشتم روان من

ستادم بر در هارون سحرگاه

که تا هارون پدیدار آمد از راه

نمودم مصحف و بستد ز من شاد

مرا گفتا چه کس این مصحفت داد

بدو گفتم یکی مزدورکاری

جوانی لاغری زردی نزاری

چو گفتم ای عجب مزدورکارش

پدید آمد دو چشم سیل بارش

بسی بگریست تا شد هوش از وی

چو بنشست اندکی آن جوش از وی

مرا گفتا کجاست آن سروِ آزاد

بدو گفتم که سلطان را بقا باد

چو این بشنید بخروشید بسیار

برفت از هوش آن داننده هشیار

نه چندان ریخت اشک و کرد فریاد

که آن هرگز کسی را خود بوَد یاد

بگردون می‌رسید آوازِ آهش

نگه می‌داشت از هر سو سپاهش

پس آنگه گفت آن ساعت که جان داد

چه گفت از من ترا و چه نشان داد

بدو گفتم که آن ساعت چنین گفت

که باید با امیرالمؤمنین گفت

کزین شاهی مشو زنهار مغرور

سخن بشنو ازین درویش مزدور

در آن کن جهد کز من پند گیری

میان ملک مرداری نمیری

که گر مردار میری ای یگانه

چو مرداری بمانی جاودانه

بدنیا مبتلا تا چند باشی؟

پی دین گیر تا خرسند باشی

که دنیا پردهٔ جان تو باشد

ولی دین شمع ایمان تو باشد

اگرملک همه عالم بگیری

همه بر تو نشنید چون بمیری

تو مردی نازکی پرورده در ناز

ز حمّالی خلقی خوی کن باز

کنون من گفتم و رفتم تو مپسند

که ننیوشی چنین وقتی چنین پند

ز سر در درد هارون تازه‌تر شد

ز حیرت هر دم از نوعی دگر شد

بآخر با وثاقش برد با خویش

که تا بنشست پیش پرده درویش

زُبَیده در پس آن پرده آمد

که تا پیشش حکایت کرده آمد

چنین گفت او که چون آنجا رسیدم

که در خاکش فکندم می‌کشیدم

برآمد از پس پرده خروشی

چو دریا زان زنان برخاست جوشی

زُبَیده گفت ای فریادم از تو

خدا بستاند آخر دادم از تو

جگرگوشهٔ مرا در مستمندی

نترسیدی که بر روی او فکندی؟

خلیفه زاده را نشناختی تو

رسن در گردنش انداختی تو

دریغا ای غریب و ای جوانم

دریغا نورِ چشم و شمعِ جانم

چو بادی عزمِ ره ناگاه کردی

که جان مادر آتشگاه کردی

دریغا ای لطیف نازنینم

که ماندی همچو گنجی در زمینم

چه گویم، گورش القصّه نشان خواست

بزینت مشهدی کرد آن زمان راست

خبر گوینده را بسیار زر داد

ولی هارونش از زن بیشتر داد

توانگر گشت آن مرد خبرگوی

کنون این رفت اگر داری دگرگوی

چه خواهی کرد ملکی را که ناکام

بلای جان تو باشد سرانجام

اگر شاهیِ عالم خانه داری

شوی شهماتِ آن خانه بزاری

چرا در کلبهٔ بنشستهٔ راست

کزو ناکام بر می‌بایدت خاست

چرا معشوقهٔ خواهی که پیوست

غم آن عاقبت گرداندت پست

چرا جمع آوری چیزی بصد عز

که یک جَو زان نخواهی خورد هرگز

اگر تو دشمن ملکی پدر باش

وگر در ملک هارونی پسر باش

ز حال آن پسر دادم نشانیت

کنون حال پدر گویم زمانیت

مگر محمود می‌شد با سپاهی

رسیدش پیش درویشی براهی

سلامی کرد شاه او را دران دشت

علیکی گفت آن درویش و بگذشت

بلشکر گفت شاه پاک عنصر

که بینید آن گدا با آن تکبّر

بدو درویش گفت ار هوشمندی

گدا خود چون توئی بر من چه بندی

که در صد شهر وده افزون رسیدم

بهر مسجد گدائی تودیدم

چو جَوجَو نیم جَو بر هر سرائی

نوشتند از پی چون تو گدائی

ندیدم هیچ بازار و دکانی

که از ظلمت نبود آنجا فغانی

کنون گر بینش چشمت تمامست

ز ما هر دو گدا بنگر کدامست

مگر یک روز محمود نکو روی

ز لشکر اوفتاده بود یک سوی

بره در پیشش آمد پیرزالی

عصائی چون الف قدّی چو دالی

یکی انبان بگردن برنهاده

که سوی آسیا می‌شد پیاده

شهش گفتا چو در تو زور و تگ نیست

که در انبان رگست و در تو رگ نیست

بیار انبان چو سر محکم ببستی

به پیش اسبِ من نِه باز رستی

نهاد آن پیرزن انبانش در پیش

چو بادی شد روان یک رانش از پیش

چو پیشی یافت اسب شاه ازان زال

زبان بگشاد وشه را گفت در حال

که گر با من نه اِستی ای شه امروز

نه اِستم با تو من فردا در آن سوز

چو اَبرَش گرم کردی در دویدن

که در گرد تو می نتوان رسیدن

اگر فردا بسی مرکب بتازی

تو هم در گردِ من نرسی چه سازی

مکن امروز این تعجیل ای شاه

که تا فردا بهم باشیم در راه

شه از گفتارِ آن زن خون فشان شد

عنان بر تافت با او هم عنان شد

اگر درس وفا تعلیق داری

چو محمودت دهد توفیق یاری

کَرَم اینست و عهد این و وفا این

نکوکاری و تسلیم و رضا این

اگر زین نافه هرگز بوی بردی

ز نُه چوگانِ گردون گوی بردی

وگر نه اوفتادی در ندامت

که هرگز برنخیزی تا قیامت

تو ای مرد گدا احسان درآموز

گدائی از چینن سلطان درآموز

حکیمی دید ذوالقرنین در راه

بذوالقرنین گفت آن مردِ درگاه

که آخر گرد عالم چند گَردی

که عالم جمله پُر آشوب کردی

سکندر گفت نیمی از اقالیم

نهادم راست باقی ماند یک نیم

کنون من می‌روم عزم من این راست

که تا آن نیمهٔ دیگر کنم راست

حکیمش گفت نیست این داد دادن

ترا رگ راست می‌باید نهادن

چو می‌دانی که بر می‌بایدت خاست

بنه رگ راست، چون عالم نهی راست؟

که تو گر فی المَثَل شیر نبردی

چو راه گور گیری مور گردی

چو در دنیا ترا اندک قرارست

ولی درگور سالی صد هزارست

بدنیا در چرا کاشانه سازی

که هم در گور به گر خانه سازی

چو کِسری گر کنی طاق دلارام

ز کَسری جبر نپذیرد سر انجام

نمی‌بینی که اینها کاخترانند

چه گر بر فرقِ گردون خانه دانند

همه سرگشته می‌گردند در سوز

ازین خانه بدان خانه شب و روز؟

چو می‌بینند کان جز دامشان نیست

دمی در خانهٔ آرامشان نیست

اگرچه شاهِ عالی ذات گردند

ولی در خانهٔ هم مات گردند

تو هم گر خانهٔ سازی درین راه

درو میری چو کِرم پیله ناگاه

بسی بارست ای دیوانه بر تو

فرود آید بآخر خانه بر تو

مشو دلشاد از کاشانهٔ خویش

مکن دل تنگ از ویرانهٔ خویش

که نه دلتنگ مانی تو نه شادی

که هم این بگذرد هم آن چو بادی

مگر روزی گذر می‌کرد هارون

رسید آنجایگه بهلولِ مجنون

زبان بگشاد کای هارونِ غم خوار

قوی در خشم شد هارون بیکبار

سپه را گفت کیست این بی سر و پای

که می‌خواند بنامم در چنین جای

بدو گفتند بهلولست ای شاه

روان شد پیشِ او هارون هم آنگاه

بدو گفتا ندانی احترامم

که می‌خوانی تو بی‌حاصل بنامم؟

نمی‌دانی مرا ای مردِ مجنون؟

که بر خاکت بریزم خون هم اکنون

جوابش داد مرد پُر معانی

که می‌دانم تو این نیکو توانی

که در مشرق اگر زالیست باقی

که بر سنگ آیدش پای اتّفاقی

وگر جائی پُلی باشد شکسته

که گرداند بُزی را پای بسته

تو گر در مغربی از تو نترسند

بترس ای بیخبر کز تو بپرسند

بسی بگریست زو هارون بزاری

بدو گفتا اگر تو وام داری

بگو تا جمله بگزارم بیکبار

جوابش داد بهلول نکوکار

که تو وامی بوامی می‌گزاری

چو مال خویشتن یک جَو نداری

ترا گر مال مال مردمانست

که نیست آن تو هر چت این زمانست

برَو مال مسلمانان ز پس ده

که گفتت مالِ کس بستان بکس ده

نصیحت خواست از بهلول هارون

بدو گفت آن زمان بهلولِ مجنون

که ای استاده در دنیا چنین راست

نشان اهلِ دوزخ در تو پیداست

ز رویت محو گردان آن نشانی

وگرنه گفتم و رفتم، تو دانی

دگر ره گفت اگر دوزخ نشینم

کجا شد آن همه اعمالِ دینم

بدو گفتا ببین هر ماه و هر سال

که همچون اهلِ دوزخ داری احوال

دگر ره گفت اگرچه بوالفضولم

نسَب نقدست باری از رسولم

بدو گفتا که چون قرآن شنیدی

فلا اَنسابَ بَینَهُم ندیدی؟

دگر ره گفت هان ای کم بضاعت

امیدم منقطع نیست از شفاعت

بدو گفتا که بی اِذن الهی

شفاعت نکند او زین می چه خواهی

سپه را گفت هارون هین برانید

که او ما را بکُشت و می ندانید

چو نه ملکست اینجا و نه مالک

نجات تست اگر گردی تو هالک

چو سنگی صد هزاران سال برجای

بمی ماند نمی‌مانی تو بر پای

چه خواهی کرد درجائی درنگی

که آنجا بیش ماند از تو سنگی

دلا کم گیر چرخ سرنگون را

چه خواهی کرد این دریای خون را

زهی خوش طعم دیگ چرب روغن

که از مرگش بوَد زرّین نهنبن

قدم باید بگردون بر نهادن

سر این دیگ پر خون بر نهادن

چو پُر خون اوفتاد این دیگ پُر جوش

مزن انگشت در وی سر فرو پوش

شفق خونست و دایم چرخِ گردون

سر بُرّیده می‌گردد در آن خون

جهانی خلق بین در هم فتاده

همه از بهرِ زیر خاک زاده

همه خاک زمین خون سیاهست

سیاوش وار خلقی بی گناهست

عیان بینی اگر باشی تو با هُش

ز یک یک ذرّه خون صد سیاوش

بسنجر گفت غزّالی که ای شاه

برون نیست از دو حالِ تو درین راه

اگر بیداری اینجا چون نشینی

که تا برهم زنی دیده، نه بینی

وگر تو خفتهٔ این پادشائی

نه بینی هیچ تا دیده گشائی

بملکی چَند نازی چند خندی

که تا چشمی گشائی و ببندی

ازو آثار در عالم نه بینی

کم از هیچی بوَد آن هم نه بینی

تو گر خود یزدجرد پادشائی

بکشته عاقبت در آسیائی

اگر آگه نهٔ زان آسیا تو

یکی بنگر بدین چرخ دو تا تو

چو افتادی بدین چرخ دو تا در

شوی آخر بپای آسیا در

درین آتش چه عودی چه گیائی

بخسپد شب چه شاهی چه گدائی

سلیمان کوزهٔ می‌خواست روزی

که تا آبی خورد بی هیچ سوزی

که آن کوزه نبوده باشد آنگاه

ز خاک مردگان افتاده در راه

چنین خاکی طلب کردند بسیار

ندیدند ای عجب از یک طلب کار

یکی دیوی درآمد گفت این خاک

بیارم من ز خاک مردگان پاک

بدریائی فرو شد سرنگون سار

هزاران گز فرو برد او بیکبار

ز قعر آن همه خاکی برانداخت

ازان گِل کرد و آخر کوزهٔ ساخت

سلیمان کوزه را چون آب در کرد

ز حال خویشش آن کوزه خبر کرد

که من هستم فلان بن فلانی

بخور آبی چه می‌پرسی نشانی

کز اینجا تا به پُشت گاو و ماهی

تن خلقست چندانی که خواهی

ازان خاکی که شخص آن واین نیست

اگر تو کوزه خواهی در زمین نیست

ترا گر کوزهٔ وگر تنوریست

یقین می‌دان که آن از خاک گوریست

خُنُک آن گِل که گرچه یافت تابی

ولیکن کوزه شد از بهرِ آبی

بتر آن گل که سازندش تنوری

که هر ساعت بتابندش بزوری

بگورستان نگر تا درد بینی

جهانی زن جهانی مرد بینی

همه در خاک و در خون باز مانده

درون ره نی ز بیرون باز مانده

اگر بینائیت ازجان پاکست

ببین تا خاک گورستان چه خاکست

که هر ذرّه ز خاکش گر بجوئی

ز خسرة صد جهان یابی تو گوئی

چو گورستان نخستین منزل آمد

ببین تا آخرین چه مشکل آمد

اگر خواهی صفای آن جهانی

بگورستان گذر تا می‌توانی

که دل زنده شود از مرده دیدن

شود نقدت بدان عالم رسیدن

جوانی را زنی دادند چون ماه

که عقل کس نبود از وصفش آگاه

جمالش آیة دلخستگان بود

لبش جان داروی لب بستگان بود

قضا را آن عروس همچو مَه مُرد

نبودش علّتی در درد زه مُرد

چو القصّه بخاکش کرد شویش

بگِل بنهفت آن خورشید رویش

یکی شیشه گلابش بود آنگاه

که شسته بود روزی پای آن ماه

بدان شیشه سر آن گورگل کرد

ولی با اشک خونین معتدل کرد

چرا شد پای بند آن دلارام

که باید شست دست از وی بناکام

چرا اندر عروسی شست پایش

چو دست از وی بشستن بود رایش

چگویم از تو و از خود، دریغا

دریغا از شد و آمد دریغا

شهی در خشم رفت از مردِ درویش

براندش با دلی پُر درد از پیش

بدو گفتا ترا ندهم امانی

چو اندر ملکِ من باشی زمانی

برفت از پیشِ او مرد تهی دست

بگورستان شد و آزاد بنشست

چو شه بشنود حالی داد پیغام

که نه فرمودم ای شوریده ایام

که بیرون شو ز ملکم؟ می‌ستیزی؟

مگر خواهی که خود را خون بریزی؟

جوابش داد کین پذرفته‌ام من

که از ملک تو بیرون رفته‌ام من

قیامت را که راهی مشکل آمد

نه گورستان نخستین منزل آمد؟

نخستین منزل محشر نه آنست؟

نه ملک تست، ملک آن جهانست

چو افتد زن بدرد زه از آغاز

چنین گویند خلق از حالِ او باز

که این زن در میان دو جهانست

که یک پایش درین، دیگر درآنست

تو هم ای بی‌خبر تا درجهانی

میان دو دمت دایم چنانی

گر این دم شد دگر دم بَرنیاید

نشان تو ز عالم برنیاید

مزن بانگ و مکن نوحه بیارام

که ناید باز مرغ رفته در دام

چو تن شد مرغِ جان را دامگاهی

چرا زین دام کرد آرامگاهی

پدر گفتش عزیزا چند گوئی

ز غفلت ملک فانی چند جوئی

چو باقی نیست ملکت جز زمانی

مکن در گردنت بار جهانی

چو بار خود بتنها بر نتابی

ببار خلق عالم چون شتابی؟

ز درویشی چو مردن هست دشوار

ز شاهی چون بمیری آخر کار؟

چو می‌بینی زوال پادشاهی

عجب می‌آیدم تا می چه خواهی

چنین گفت آن امیر دردمندان

که نیست این بس عجب از گوسفندان

که می‌آرند ایشان را بخواری

که تا بُرّند سرهاشان بزاری

که بی عقلند و ایشان می‌ندانند

ازان سوی مقابر چون روانند

ازان قصّاب می‌باید عجب داشت

که او هم علم دارد هم طلب داشت

چو می‌داند که او را نیز ناگاه

بخواهندش بریدن سر درین راه

چگونه فارغ و ایمن نشستست

نمی‌جنبد خوشی ساکن نشستست

نگه کن تا بآدم پُشت بر پشت

که چندین طفل عالم در شکم کُشت

بسی میرند جسم مور داده

بسی شیرند تن در گور داده

جهان را ذرّهٔ در مغز هُش نیست

که او جز رستمی سُهراب کُش نیست

چه می‌گویم خطا گفتم چو مستان

که او زالیست سر تا پای دستان

ترا می‌پرورد از بهر خوردن

بِنِه این تیغ را ناکام گردن

مکش گردن، فلک سیلی زن تست

که گر سیلی خوری در گردن تست

بسیلی کردنت پرورده گردی

که تا فربه شوی وخورده گردی

ز مرغ خانگی بازی برآشفت

بمرغ خانگی آنگه چنین گفت

که مَردُم داردت تیمارخانه

دمی نگذاردت بی آب و دانه

نگه می‌دارد از اعدات پیوست

که تابر تو نیابد دشمنی دست

تو پیوسته ز مردم می‌گریزی

چنین بد عهد از بهر چه چیزی

وفای تست مردم را همیشه

ترا جز بی‌وفائی نیست پیشه

نیامیزی تو با مردم زمانی

چو تو نشنیده‌ام نامهربانی

مرا باری اگر مردم بصد بار

ز پیش خویش بفرستد بصد کار

درآیم عهد ایشان را بپرواز

بزودی هم بر ایشان رسم باز

وفایی نیست مرغ خانگی را

که پیشه می‌کند بیگانگی را

چو مرغ خانگی بشنید این راز

جواب باز داد اندر زمان باز

که ای بی دانش بی قدر و مقدار

نه بینی باز کُشته سر نگون سار

ولی صد مرغ بینی سر بریده

به پای آویخته سینه دریده

وفای آدمی گر این چنینست

ازان بیزار گشتم این یقینست

چنین عهد و وفا را در زمانه

چه بهتر، خاک بر سر جاودانه

چه گر این ساعتم می‌پرورد لیک

برای کشتنم می‌پرورد نیک

تو گر این را وفا دانی جفا بِه

بسی کفر از چنین مهر و وفا به

ز دیری گه ترا ای چرخ گردان

روانست آسیا برخون مردان

شگفتا کارِ تو ای چرخ ناساز

که در خاک افکنی پروردهٔ ناز

جهانا حاصل پروردن ما

چه خواهد بود جز خون خوردن ما

کس از خون خوردن تو نیست آگاه

که پنهان می‌کنی در خاک و در چاه

جهانا چون حیات تو مماتست

وفا ازتو طمع کردن وفاتست

جفات اوّل مرا در شور انداخت

وفات آخر مرا در گور انداخت

نمی‌دانم که تا این بی در وبام

برای چیست گردان بام تا شام

عجایب نامهٔ این هفت پرگار

مرا در خون بگردانید صد بار

ز سر تا پای رفتم هر زمان من

نمی‌دانم سراپای جهان من

چو گوئی بی سر و بی پای ازانم

که سر از پای و پای از سر ندانم

چو جان اینجا نفس از خود نهان زد

چگونه لاف دانش می‌توان زد