خردنامه نظامی گنجوی

چنین بود در نامهٔ رهنمای

از آن پس که بود آفرین خدای

که شاها به دانش دل آباددار

ز بی دانشان دور شو یاد دار

دری را که بندش بود ناپدید

ز دانا توان بازجستن کلید

بهر دولتی کاوری در شمار

سجودی بکن پیش پروردگار

به پیروزی خود قوی دل مباش

ز ترس خدا هیچ غافل مباش

خدا ترس را کارساز است بخت

بود ناخدا ترس را کار سخت

بهر جا که باشی تنومند و شاد

سپندی به آتش فکن بامداد

مباش ایمن از دیدن چشم بد

نه از چشم بد بلکه از چشم خود

چنین زد مثل مرد گوهر شناس

که گر خوبی از خویشتن در هراس

ز بار آن درختی نیابد گزند

که از خاک سربرنیارد بلند

دو شاخه گشایان نخجیرگاه

به فحلان نخجیر یابند راه

سبق برد خود را تک آهسته‌دار

حسد را به خود راه بربسته دار

حسد مرد را دل به درد آورد

میان دو آزاده گرد آورد

به کینه مبر هیچکس را ز جای

چو از جای بردی درآرش ز پای

گرت با کسی هست کین کهن

نژادش مکن یکسر از بیخ و بن

مخواه از کسی کین آبای او

نظر بیش کن در محابای او

ز خورشید تا سایه موئی بود

که این روشن آن تیره روئی بود

ز خرما به دستی بود تا بخار

که این گل‌شکر باشد آن ناگوار

صد گرچه همسایه شد با نهنگ

در تاج دارد نه شمشیر جنگ

برادر به جرم برادر مگیر

که بس فرق باشد ز خون تا بشیر

مزن در کس از بهر کس نیش را

به پای خود آویز هر میش را

چو آمرزش ایزدی بایدت

نباید که رسم بدی آیدت

بدان را بد آید ز چرخ کبود

به نیکان همه نیکی آید فرود

مکن جز به نیکی گرایندگی

که در نیکنامی است پایندگی

منه بر دل نیکنامان غبار

که بدنامی آرد سرانجام کار

مکن کار بد گوهران را بلند

که پروردن گرگت آرد گزند

میامیز در هیچ بد گوهری

مده کیمیائی به خاکستری

چو بد گوهری سربرآرد زمرد

کند گوهر سرخ را روی زرد

زدن با خداوند فرهنگ رای

به فرهنگ باشد تو را رهنمای

چو سود درم بیش خواهی نه کم

مزن رای با مردم بی درم

کشش جستن از مردم سست کوش

جواهر خری باشد از جو فروش

همه جنسی از گور و گاو و پلنگ

به جنسیت آرند شادی به چنگ

چو در پرده ناجنس باشد همال

ز تهمت بسی نقش بندد خیال

دو آیینه را چون بهم برنهی

شود هر دو از عاریتها تهی

مشو با زبون افکنان گاو دل

که مانی در اندوه چون خر به گل

جوانمردی شیر با آدمی

ز مردم رمی دان نه از مردمی

بر آنکس که با سخت روئی بود

درشتی به از نرم خوئی بود

ستیزنده را چون بود سخت کار

به نرمی طلب کن به سختی بدار

سر خصم چون گردد از فتنه پر

به چربی بیاور به تیزی ببر

چو افتی میان دو بدخواه خام

پراکنده‌شان کن لگام از لگام

درافکن به‌هم‌گرگ را با پلنگ

تو بر آرد را از میان دو سنگ

کسی را که باشد ز دهقان و شاه

به اندازهٔ پایهٔ نه پایگاه

بسوی توانا توانا فرست

به دانا هم از جنس دانا فرست

فرستاده را چون بود چاره ساز

به اندرز کردن نباشد نیاز

به جائی که آهن درآید به زنگ

به زر داد آهن برآور ز سنگ

خزینه ز بهر زر آکندنست

زر از بهر دشمن پراکندنست

به چربی توان پای روباه بست

به حلوا دهد طفل چیزی زدست

چو مطرب به سور کسان شادباش

زبنده خود ارسروری آزاد باش

میارای خود را چو ریحان باغ

به دست کسان خوبتر شد چراغ

خزینه که با توست بر توست بار

چو دادی به دادن شوی رستگار

زر آن آتشی کاکندنیست

شراریست کز خود پراکندنیست

مگو کز ز رو صاحب زر که به

گره بدتر از بند و بند از گره

چنین گفت با آتش آتش پرست

که از ما که بهتر به جائی که هست

بگفت آتش ار خواهی آموختن

تو را کشت باید مرا سوختن

فراخ آستین شو کزین سبز شاخ

فتد میوه در آستین فراخ

ز سیری مباش آنچنان شاد کام

که از هیضهٔ زهری درافتد به جام

به گنجینهٔ مفلسی راه برد

بیفتاد و از شادمانی بمرد

همان تشنهٔ گرم را آب سرد

پیاپی نشاید به یکباره خورد

به هر منزلی کاوری تاختن

نشاید درو خوابگه ساختن

مخور آب نا آزموده نخست

به دیگر دهانی کن آن بازجست

نه آن میوه‌ای کو غریب آیدت

کزو ناتوانی نصیب آیدت

به وقت خورش هر که باشد طبیب

بپرهیزد از خوردهای غریب

بر آن ره که نارفته باشد کسی

مرو گرچه همراه داری بسی

رهی کو بود دور از اندیشه پاک

به از راه نزدیک اندیشناک

گرانباری مال چندان مجوی

که افتد به لشگرگهت گفتگوی

زهر غارت و مال کاری به دست

به درویش ده هر یک از هر چه هست

نهانی بخواهندگان چیز ده

که خشنودی ایزد از چیز به

دهش کز نظرها نهانی بود

حصار بد آسمانی بود

سپه را به اندازه ده پایگاه

مده بیشتر مالی از خرج راه

شکم بنده را چون شکم گشت سیر

کند بد دلی گر چه باشد دلیر

نه سیری چنان ده که گردند مست

نه بگذارشان از خورش تنگدست

چنان زی که هنگام سختی و ناز

بود لشگر از جزتوئی بی نیاز

به روزی دو نوبت برآرای خوان

سران سپه را یکایک بخوان

مخور باده در هیچ بیگانه بوم

تن آسان مشو تا نباشی به روم

بروشنترین کس ودیعت سپار

که از آب روشن نیاید غبار

چو روشن‌ترست آفتاب از گروه

امانت بدو داد دریا و کوه

اگر مقبلی مقبلانرا شناس

که اقبال را دارد اقبال پاس

مده مدبران را بر خویش راه

که انگور از انگور گردد سیاه

وفا خصلت مادر آورد توست

مگر از سرشتی که بود از نخست

چو مردم بگرداند آیین و حال

بگردد بر او سکهٔ ملک و مال

ز خوی قدیمی نشاید گذشت

که نتوان به خوی دگر بازگشت

منه خوی اصلی چو فرزانگان

مشو پیرو خوی بیگانگان

پیاده که اوراست آیین شود

نگونسار گردد چو فرزین شود

اگر صاحب اقبال بینی کسی

نبینم که با او بکوشی بسی

به هر گردشی با سپهر بلند

ستیزه مبر تا نیابی گزند

بنه دل به هرچ آورد روزگار

مگردان سراز پند آموزگار

اگر نازی از دولت آید پدید

سر از ناز دولت نباید کشید

بنازی که دولت نماید مرنج

که در ناز دولت بود کان گنج

چو هنگام ناز تو آید فراز

کشد دولت آنروز نیز از تو ناز

صدف زان همه تن شدست استخوان

که مغزی چو در دارد اندرمیان

ازان سخت شد کان گوهر چو سنگ

که ناید گهر جز به سختی به چنگ

به سختی در اختر مشو بدگمان

که فرخ‌تر آید زمان تا زمان

ز پیروزه گون گنبد انده مدار

که پیروز باشد سرانجام کار

مشو ناامید ارشود کار سخت

دل خود قوی کن به نیروی بخت

بر انداز سنگی به بالا دلیر

دگرگون بود کار کاید به زیر

رها کن ستم را به یکبارگی

که کم عمری آرد ستمکارگی

شه از داد خود گر پشیمان شود

ولایت ز بیداد ویران شود

تو را ایزد از بهر عدل آفرید

ستم ناید از شاه عادل پدید

نکوی رای چون رای را بد کند

چنان دان که بد در حق خود کند

چو گردد جهان گاهگاه از نورد

به گرمای گرم و به سرمای سرد

در آن گرم و سردی سلامت مجوی

که گرداند از عادت خویش روی

چنان به که هر فصلی از فصل سال

به خاصیت خود نماید خصال

ربیع از ربیعی نماید سرشت

تموز از تموز آورد سرنبشت

چو هرچ او بگردد ز ترتیب کار

بگردد بر او گردش روزگار

بجای تو گر بد کند ناکسی

تو نیز ارکنی نیکوی با کسی

همانرا همین را فراموش کن

زبان از بدو نیک خاموش کن

مژه در نخفتن چو الماس دار

به بیداری آفاق را پاس دار

چنین زد مثل کاردان بزرگ

که پاس شبانست پابند گرگ

چو یابی توانائیی در سرشت

مزن خنده کانجا بود خنده زشت

وگر ناتوانی درآید به کار

مکن عاجزی برکسی آشکار

لب از خندهٔ خرمی درمبند

غمین باش پنهان و پیدا بخند

به هر جا که حربی فراز آیدت

به حرب آزمایان نیاز آیدت

هزیمت پدیر از دگر حربگاه

نباید که یابد درآن حرب راه

گریزنده چون ره به دست آورد

به کوشندگان درشکست آورد

چو خواهی که باشد ظفر یار تو

ظفر دیده باید سپهدارتو

به فرخ رکابان فیروزمند

عنان عزیمت برآور بلند

به هرچ آری از نیک و از بد بجای

بد از خویشتن بین و نیک از خدای

چو این نامه نامور شد تمام

به شه داد و شه گشت ازو شادکام

دگر روز کز عطسهٔ آفتاب

دمیدند کافور بر مشک ناب

فرستاد شه تا به روشن ضمیر

فلاطون نهد خامه را بر حریر

نگارد یکی نامهٔ دلنواز

که خوانندگان را بود کارساز

به فرمان شه پیر دریا شکوه

جواهر برون ریخت از کان کوه

ز گوهر فشان کلک فرمانبرش

نبشته چنین بود در دفترش

که باد افزون ز آسمان و زمین

ز ما آفریننده را آفرین

پس از آفرین کردن کردگار

بساط سخن کرد گوهر نگار

که شاه جهان از جهان برترست

جهان کان گوهر شد او گوهرست

چو گوهر نهادست و گوهر نژاد

خطرناکی گوهر آرد به باد

نمودار اگر نیک اگر بد کند

باندازه گوهر خود کند

کمین گاه دزدان شد این مرحله

نشاید دراو رخت کردن یله

درین پاسگه هر که بیدار نیست

جهانبانی او را سزاوار نیست

جهانگیر چون سر برارد به میغ

به تدبیر گیرد جهان را چو تیغ

همان تیغ مردان که خونریز شد

به تدبیر فرزانگان تیز شد

به روز و به شب بزم شاهنشهی

ز دانا نباید که باشد تهی

شه آن به که بر دانش آرد شتاب

نباید که بفریبدش خورد و خواب

دو آفت بود شاهرا هم نفس

که درویش را نیست آن دسترس

یک آفت ز طباخهٔ چرب دست

که شه را کند چرب و شیرین پرست

دگر آفت از جفت زیبا بود

کزو آرزو ناشکیبا بود

از این هردو شه را نباشد بهی

که آن برکند طبع و این تن تهی

نه بسیار کن شو نه بسیار خوار

کز آن سستی آید وزین ناگوار

جهان را که بینی چنین سرخ و زرد

بساطی فریبنده شد در نورد

جهان اژدهائیست معشوق نام

از آن کام نی جان براید ز کام

نگویم که دنیا نه از بهرماست

که هم شهری ما و هم شهر ماست

نباشیم از این‌گونه دنیا پرست

که آریم خوانی به خونی به دست

نهادی که برداشت از خون کند

فروداشتی بی جگر چون کند

از این چار ترکیب آراسته

ز هر گوهری عاریت خواسته

عنان به که پیچیم ازان پیشتر

که ایشان زما باز پیچند سر

اگر آب در خاک عنبر شود

سرانجام گوهر به گوهر شود

خری آبکش بود خیکش درید

کری بنده غم خورد و خر میدوید

جهان خار در پشت و ما خارپشت

به هم لایقست این درشت آن درشت

دوبیوه به‌هم گفتگو ساختند

سخن را به طعنه درانداختند

یکی گفت کز زشتی روی او

نگردد کسی در جهان شوی تو

دگر گفت نیکو سخن رانده‌ای

تو در خانه از نیکوئی مانده‌ای

چه خسبیم چندین بر این آستان

که با مرگ شد خواب هم‌داستان

کسی کو نداند که در وقت خواب

دگر ره به بیداری آرد شتاب

ز خفتن چو مردن بود در هراس

که ماند بهم خواب و مرگ از قیاس

درین ره جز این خواب خرگوش نیست

که خسبنده مرگ را هوش نیست

چه بودی کزین خواب زیرک و فریب

شکیبا شدی دیده ناشکیب

مگر دیدی احوال نادیده را

پسندیده و ناپسندیده را

وز این بیهده داوری ساختن

زمانی براسودی از تاختن

چرا از پی یک شکم وار نان

گراینده باید به هر سو عنان

شتاب آوریدن به دریا و دشت

چرا چون به نانی بود بازگشت

شتابندگانی که صاحب دلند

طلبکار آسایش منزلند

گذارند گیتی همه زیر پای

هم آخر به آسایش آرند رای

همه رهروان پیش بینندگان

کنند آفرین بر نشینندگان

سلامت در اقلیم آسودگیست

کزین بگذری جمله بیهود گیست

چه باید درین آتش هفت جوش

به صید کبابی شدن سخت کوش

سرانجام هر باز کوشیدنی

بجز خوردنی نیست و پوشیدنی

چو پوشیدنی باشد و خوردنی

حسابی دگر هست ناکردنی

به دریا درآنکس که جان میکند

هم آنکس که در کوه کان می‌کند

کس از روزی خویش درنگذرد

به اندازه خویش روزی خورد

هوس بین که چندین هزار آدمی

نهند آز در جان و زر در زمی

زر آکن که او خاک بر زر کند

خورد خاک و هم خاک بر سر کند

جهان آن کسی راست کو در جهان

خورد توشهٔ راه با همرهان

ز کیسه به چربی برد بند را

دهد فربهی لاغری چند را

بیک جو که چربنده شد سنگ خام

بدان خشگیش چرب کردند نام

رهی در و برگی در آن راه نی

ز پایان منزل کس آگاه نی

نباید غنودن چنان بیخبر

که ناگاه سیلی درآید به سر

نه بودن چنان نیز بیخواب و خورد

که تن ناتوان گردد و روی زرد

کجا عزم راه آورد راه جوی

نراند چو آشفتگان پوی پوی

نگهبان برانگیزد آن راه را

کند برخود ایمن گذرگاه را

شب و روز بیدار باشد به کار

که بر خفتگان ره زند روزگار

پس و پیش بیند به فرهنگ و هوش

ندارد به گفتار بیگانه گوش

چو لشگرکشی باشدش ره شناس

ز دشواری ره ندارد هراس

گذر گر به هامون کند گر به کوه

پراکندگی ناورد در گروه

به موکب خرامد چو باران و برف

به هیبت نشیند چو دریای ژرف

زمین خیز آن بوم را یک دو مرد

به دست آرد و سیر دارد به خورد

وزیشان نهانی کند باز جست

که بی آب تخم از زمین برنرست

به آسانی آن کار گردد تمام

ز سختی نباید کشیدن لگام

چو آید ز یک سر سلامت پدید

سر چند کس را نباید برید

دران ره که دستی قویتر بود

زدن پای پیش آفت سر بود

نشاید دران داوری پی فشرد

که دعوی نشاید در او پیش برد

چو بر رشته کاری افتد گره

شکیبائی از جهد بیهوده به

همه کارها از فرو بستگی

گشاید ولیکن به آهستگی

فرو بستن کار در ره بود

گشایش در آن نیز ناگه بود

سخن گر چه شد گفته بر جای خویش

سخندانی شاه از این هست بیش

به هر جا که راند به نیک اختری

خرد خود کند شاه را رهبری

کسی را که یزدان بود کارساز

بود زادم و آدمی بی نیاز

دلی را که آرد فرشته درود

به اندیشهٔ کس نیاید فرود

اگر من به فرمان شاه جهان

مثالی نبشتم چو کارآگهان

نیاوردم الا پرستش بجای

که اقبال شد شاه را رهنمای

نشد خاطر شاه محتاج کس

خدا و خرد یاور شاه بس

خرد باد در نیک و بد یار او

خدا باد سازندهٔ کار او

خردمند چون نامه را کرد ساز

به شاه جهان داد و بردش نماز

دل شه ز بند غم آزاد گشت

از آن نامه نامور شاد گشت

سوم روز کین طاق بازیچه رنگ

برآورد بازیچه روم و زنگ

به سقراط فرمود دانای روم

که مهری ز خاتم درآرد به موم

نویسد خردنامهٔ ارجمند

ز هر نوع دانش ز هر گونه پند

خردمند روی از پذیرش نتافت

به غواصی در به دریا شتافت

چنین راند بر کاغذ سیم سای

سواد سخن را به فرهنگ و رای

که فهرست هر نقش را نقشبند

بنام خدا سربرآرد بلند

جهان آفرین ایزد کارساز

که دارد بدو آفرینش نیاز

پس از نام یزدان گیتی پناه

طراز سخن بست بر نام شاه

که شاها درین چاه تمثال پوش

مشو جز به فرمان فرهنگ و هوش

ترا کز بسی گوهر آمیختند

نه از بهر بازی برانگیختند

پلنگست در ره نهان گفتمت

دلیری مکن هان وهان گفتمت

به هر جا که باشی ز پیکار و سور

مباش از رفیقی سزاوار دور

چو در بزم شادی نشست آوری

به ار یار خندان به دست آوری

مکن در رخ هیچ غمگین نگاه

که تا بر تو شادی نگردد تباه

چو روز سیاست دهی بار عام

میفکن نظر بر حریفان خام

نباید کزان لهو گستاخ کن

رود با تو گستاخیی در سخن

چو دریا مکن خو به تنها خوری

که تلخست هرچ آن چو دریا خوری

به هر کس بده بهره چون آب جوی

که تا پیش میرت شود هر سبوی

طعامی که در خانه داری به بند

به هفتاد خانه رسد بوی گند

چو از خانه بیرون فرستی به کوی

در و درگهت را کند مشگ‌بوی

بنفشه چو در گل بود ناشکفت

عفونت بود بوی او در نهفت

سر زلف را چون درآرد به گوش

کند خاک را باد عنبر فروش

حریصی مکن کاین سرای تو نیست

وزو جز یکی نان برای تو نیست

به یک قرصه قانع شو از خاک و آب

نئی بهتر آخر تو از آفتاب

خدائیست روی از خورش تافتن

که در گاو و خر شاید این یافتن

کسی کو شکم بنده شد چون ستور

ستوری برون آید از ناف گور

چو آید قیامت ترازو به دست

ز گاوی به خر بایدش بر نشست

زکم خوارگی کم شود رنج مرد

نه بسیار ماند آنکه بسیار خورد

همیشه لب مرد بسیار خوار

در آروغ بد باشد از ناگوار

چو شیران به اندک خوری خوی گیر

که بد دل بود گاو بسیار شیر

خر کاهلان را که دم میکشند

از آنست کابی به خم میکشند

به قطره ستان آب دریا چو میغ

به هنگام دادن بده بیدریغ

همان مشک سقا که پر میشود

از افشاندن آب پر میشود

چنان خورتر و خشک این خورد گاه

که اندازهٔ طبع داری نگاه

ببخش و بخور بازمان اندکی

که بر جای خویشست ازین هر یکی

چو دادی و خوردی و ماندی بجای

جهان را توئی بهترین کدخدای

زهر طعمه‌ای خوشگواریش بین

حلاوت مبین سازگاریش بین

چو با سرکه سازی مشو شیر خوار

که با شیر سرکه بود ناگوار

مده تن به آسانی و لهو و ناز

سفر بین و اسباب رفتن بساز

به کار اندر آی این چه پژمردگیست

که پایان بیکاری افسردگیست

به دست کسان کان گوهر مکن

اگر زنده‌ای دست و پائی بزن

ترا دست و پای آن پرستشگرند

که تا نگذری از تو در نگذرند

پرستندگان گر چه داری هزار

پرستشگران را میفکن ز کار

چو تو خدمت پای و نیروی دست

حوالت کنی سوی پائین پرست

چو پائین پرستت نماند بجای

نه آنگه بمانی تو بیدست وپای

چو یابی پرستنده‌ای نغز گوی

ازوبیش از آن مهربانی مجوی

پرستار بد مهر شیرین زبان

به از بدخوئی کو بود مهربان

به گفتار خوش مهر شاید نمود

زبان ناخوش و مهربانی چه سود

سخن تا توانی به آزرم گوی

که تا مستمع گردد آزرم جوی

سخن گفتن نرم فرزانگیست

درشتی نمودن زدیوانگیست

سخن را که گوینده بد گو بود

نه نیکو بود گر چه نیکو بود

ز گفتار بد به بود فرمشی

پشیمان نگردد کس از خامشی

ز شغلی کزو شرمساری رسد

به صاحب عمل رنج و خواری رسد

ز هرچ آن نیابی شکیبنده باش

به امید خود را فریبنده باش

امید خورش بهترست از خورش

به وعده بود زیره را پرورش

نبینی که در گرمی آفتاب

حرامست برزیره جز زیره آب

چو زیره به آب دهن میشکیب

به آب دهم زیره را میفریب

گلی کز نم ابر خوابش برد

چو باران به سیل آید آبش برد

ستمکارگان را مکن یاوری

که پرسند روزیت ازین داوری

به خون ریختن کمتر آور بسیج

در اندیش ازین کندهٔ پای پیچ

چه خواهی ز چندین سرانداختن

بدین گوی تا کی گرو باختن

بسا آب دیده که در میغ تست

بسا خون که در گردن تیغ تست

نترسی که شمشیر گردن زنت

بگیرد به خون کسی گردنت؟

کژاوه چنان ران که تا یکدومیل

نیندازدت ناقه در پای پیل

ببین تا چه خون در جهان ریختی

چه سرها به گردن در آویختی

بسا مملکت را که کردی خراب

چو پرسند چون دادخواهی جواب

بدین راست ناید کزین سبز باغ

گلی چند را سردرآری به داغ

منه دل بر این سبز خنگ شموس

که هست اژدهائی به رخ چون عروس

دلی دارد از مهربانی تهی

چه دل کز تنش نیست نیز آگهی

چو خاک از سکونت کمر بسته باش

شتابان فلک شد تو آهسته باش

تو شاهی چو شاهین مشو تیز پر

به آهستگی کوش چون شیر نر

عنانکش دوان اسب اندیشه را

که در ره خسکهاست این بیشه را

به کاری که غم را دهی بستگی

شتابندگی کن نه آهستگی

چو با بیگنه رای جنگ آوری

به ار در میانه درنگ آوری

بجز خونی و دزد آلوده دست

ببخشای بر هر گناهی که هست

ز دونان نگهدار پرخاش را

دلیری مده بر خود او باش را

چو شه با رعیت به داور شود

رعیت به شه بر دلاور شود

مشو نرم گفتار با زیر دست

که الماس از ارزیز گیرد شکست

گلیم کسان را مبر سر به زیر

گلیم خود از پشم خود کن چو شیر

کفن حله شد کرم بادامه را

که ابریشم از جان تند جامه را

ز پوشیدگان راز پوشیده دار

وزیشان سخن نانیوشنده دار

میاور به افسوس عمری بسر

که افسوس باشد پرافسوسگر

سخن زین نمط گر چه دارم بسی

نگویم که به زین نگوید کسی

ترا کایت آسمانی بود

ازین بیش گفتن زیانی بود

گرم تیز شد تیغ برمن مگیر

ز تیزی بود تیغ را ناگزیر

به تیغی چنین تیز بازوی شاه

قوی باد هر جا که راند سپاه

چو پرداخت زین درج درخامه را

پذیرفت شاه آن خرد نامه را

سحرگه که سربرگرفتم ز خواب

برافروختم چهره چون آفتاب

سریر سخن برکشیدم بلند

پراکندم از دل بر آتش سپند

به پیرایش نامه خسروی

کهن سرو را باز دادم نوی

ز گنج سخن مهر برداشتم

درو در ناسفته نگذاشتم

سر کلکم از گوهر انداختن

فلک را شکم خواست پرداختن

درآمد خرامان سمن سینه‌ای

به من داد تیغی در آیینه‌ای

که آشفتهٔ خویش چندین مباش

ببین خویشتن خویشتن بین مباش

نظر چون در آیینه انداختم

درو صورت خویش بشناختم

دگرگونه دیدم در آن سبز باغ

که چون پرنیان بود در پرزاغ

ز نرگس تهی یافتم خواب را

ندیدم جوان سرو شاداب را

سمن بر بنفشه کمین کرده بود

گل سرخ را زردی آزرده بود

از آن سکهٔ رفته رفتم ز جای

فروماندم اندر سخن سست رای

نه پائی که خود را سبکرو کنم

نه دستی که نقش کهن نو کنم

خجل گشتم از روی بیرنگ خویش

نوائی گرفتم به آهنگ خویش

هراسیدم از دولت تیزگام

که بگذارد این نقش را ناتمام

ازین پیش کاید شبیخون خواب

به بنیاد این خانه کردم شتاب

مگر خوابگاهی به دست آورم

که جاوید دروی نشست آورم

پژوهندهٔ دور گردنده حال

چنین گوید از گردش ماه و سال

که چون نامه حکم اسکندری

مسجل شد از وحی پیغمبری

ز دیوان فروشست عنوان گنج

که نامش برآمد به دیوان رنج

بفرمود تا عبره روم و روس

نبشتند برنام اسکندروس

از آن پیش کز تخت خود رخت برد

بدو داد و او را به مادر سپرد

به اندرز بگشاد مهر از زبان

چنین گفت با مادر مهربان

که من رفتم اینک تو از داد ودین

چنان کن که گویند بادا چنین

پدروار با بندگان خدای

چو مادر شدی مهرمادر نمای

به پروردن داد و دین زینهار

نگهدار فرمان پروردگار

به فرمانبری کوش کارد بهی

که فرمانبری به ز فرمان دهی

ضرورت مرا رفتنی شد به راه

سپردم به تو شغل دیهیم و گاه

گرفتم رهی دور فرسنگ پیش

ندانم که آیم بر اورنگ خویش؟

گرآیم چنان کن که از چشم بد

نه تو خیره باشی نه من چشم زد

وگر زامدن حال بیرون بود

به هش باش تا عاقبت چون بود

چنان کن که فردا دران داوری

نگیرد زبانت به عذر آوری

سخن چون به سر برد برداشت رخت

رها کرد برمادر آن تاج و تخت

بفرمود تا لشگر روم و شام

برو عرضه کردند خود را تمام

از آن لشگر آنچ اختیار آمدش

پسندیده‌تر صد هزار آمدش

گزین کرد هر مردی از کشوری

به مردانگی هریکی لشگری

چهارش هزار اشتر از بهر بار

پس و پیش لشگر کشیده قطار

هزار نخستین ازو بیسراک

به کردن کشی کوه را کرده خاک

هزار دیگر بختی بارکش

همه بارهاشان خورشهای خوش

هزار سوم ناقهٔ ره نورد

به زیر زر و زیور سرخ و زرد

هزار چهارم نجیبان تیز

چو آهو گه تاختن گرم خیز

ز هر پیشه کاید جهان را به کار

گزین کرد صدصد همه پیشه کار

بدین سازمندی جهانگیر شاه

برافراخت رایت زماهی به ماه

ز مقدونیه روی در راه کرد

به اسکندریه گذرگاه کرد

سریر جهانداری آنجا نهاد

بر او روزکی چند بنشست شاد

به آیین کیخسرو تخت گیر

که برد از جهان تخت خود بر سریر

بفرمود میلی برافراختن

بر او روشن آیینه‌ای ساختن

که از روی دریا به یک ماهه راه

نشان باز داد از سپید و سیاه

بدان تا بود دیده بانگاه تخت

بر او دیده بانان بیدار بخت

چو ز آیینه بینند پوشیده راز

به دارنده تخت گویند باز

اگر دشمنی ترکتازی کند

رقیب حرم چاره سازی کند

چو فارغ شد از تختگاهی چنان

نشست از بر بور عالی عنان

نخستین قدم سوی مغرب نهاد

به مصر آمد آنجا دو روز ایستاد

وز آنجا برون شد به عزم درست

به فرمان ایزد میان بست چست

چو لختی زمین را طرف در نوشت

ز پهلوی وادی درآمد به دشت

ز مقدس تنی چند غم یافته

ز بیداد داور ستم یافته

تظلم کنان سوی راه آمدند

عنانگیر انصاف شاه آمدند

که چون از تو پاکی پذیرفت خاک

بکن خانه پاک را نیز پاک

به مقدس رسان رایت خویش را

برافکن ز گیتی بداندیش را

در آن جای پاکان یک اهریمنست

که با دوستان خدا دشمنست

مطیعان آن خانهٔ ارجمند

نبینند ازو جز گداز و گزند

طریق پرستش رها می‌کند

پرستندگان را جفا میکند

به خون ریختن سربرافراختست

بسی را بناحق سرانداختست

همه در هراسیم از ین دیو زاد

توئی دیو بند از تو خواهیم داد

سکندر چو دید آن چنان زاریی

وزانسان برایشان ستمکاریی

ستمدیده را گشت فریادرس

به فریاد نامد ز فریاد کس

چو از قدسیان این حکایت شنید

عنان سوی بیت‌المقدس کشید

حصار جهان را که سرباز کرد

ز بیت المقدس سرآغاز کرد

سکندر به قدس آمد از مرز روم

بدان تا برد فتنه زان مرز و بوم

چو بیدادگر دشمن آگاه گشت

که آواز داد آمد از کوه و دشت

کمربست و آمد به پیگار او

نبود آگه از بخت بیدار او

به اول شبیخون که آورد شاه

بران راهزن دیو بر بست راه

چو بیدادگر دید خون ریختش

ز دروازه مقدس آویختش

منادی برانگیخت تا در زمان

ز بیداد او برگشاید زبان

که هر کو بدین خانه بیداد کرد

بدینگونه بخت بدش یاد کرد

چوزو بستد آن خانهٔ پاک را

به عنبر برآمیخت آن خاک را

برآسود ازان جای آسودگان

فروشست ازو گرد آلودگان

جفای ستمکاره زو بازداشت

به طاعتگران جای طاعت گذاشت

ازو کار مقدس چو با ساز گشت

سوی ملک مغرب عنان تاز گشت

برافرنجه آورد از آنجا سپاه

وز افرنجه بر اندلس کرد راه

چو آمد گه دعوی و داوری

به دانش نمائی و دین پروری

کس از دانش و دین او سرنتافت

رهی دید روشن بدان ره شتافت

چو آموخت بر هر کسی دین و داد

به هر بقعه طاعت‌گهی نو نهاد

به رفتن دگر باره لشگر کشید

به عالم گشائی علم برکشید

به تعجیل میراند بر کوه و رود

کجا سبزه‌ای دید آمد فرود

چو از ماندگی گشت پرداخته

دگر باره شد عزم را ساخته

نمود از بیابان به دریا شتافت

درافکند کشتی به دریای آب

سه مه بر سر آب دریا نشست

بیاورد صیدی ز دریا به دست

از آنسو که خورشید میشد نهان

تکاپوی میکرد با همرهان

جزیره بسی دید بی‌آدمی

برون رفت و میشد زمی برزمی

بسی پیش باز آمدش جانور

هم از آدمی هم ز جنس دگر

دروهیچ از ایشان نیامیختند

وزو کوه بر کوه بگریختند

سرانجام چون رفت راهی دراز

نشیب زمین دیگر آمد فراز

بیابانی از ریگ رخشنده زرد

که جز طین اصفر نینگیخت گرد

برآن ریگ بوم ارکسی تاختی

زمین زیرش آتش برانداختی

همانا که بر جای ترکیب خاک

ز ترکیب گوگرد بود آن مغاک

چو یکمه در ان بادیه تاختند

ازو نیز هم رخت پرداختند

چو پایان آن وادی آمد پدید

سکندر به دریای اعظم رسید

در آن ژرف دریا شگفتی بماند

که یونانیش اوقیانوس خواند

محیط جهان موج هیبت نمود

از آن پیشتر جای رفتن نبود

فرو رفتن آفتاب از جهان

در آن ژرف دریا نبودی نهان

حجابی مغانی بد آن آب را

نپوشیدی از دیدها تاب را

فلک هر شبان روزی از چشم دور

به دریا درافکندی از چشمه نور

به ما در فرو رفتن آفتاب

اشارت به چشمه است و دریای آب

همان چشمه گرم کو راست جای

به دریا حوالت کند رهنمای

چو آبی به یکجا مهیا شود

شود حوضه و در به دریا شود

معیب بود تا بود در مغاک

معلق بود چون بود گرد خاک

در آن بحر کورا محیطست نام

معلق بود آب دریا مدام

چو خورشید پوشد جمال را جهان

پس عطف آن آب گردد نهان

به وقت رحیل آفتاب بلند

ز پرگار آن بحر پوشد پرند

علم چون به زیر آرد از اوج او

توان دیدنش در پس موج او

چو لختی رود در سر آرد حجاب

که آید نورد زمین در حساب

به دانش چنین مینماید قیاس

دگر رهبری هست برره شناس

چو آن چشمه گرم را دید شاه

نشد چشم او گرم در خوابگاه

ز دانا بپرسید کاین چشمه چیست

همیدون نگهبان این چشمه کیست

چنین گفت دانا که این آب گرم

بسا دیدها را که برد آب شرم

درین پرده بسیار جستند راز

نیامد به کف هیچ سر رشته باز

من این قصه پرسیدم از چند پیر

جوابی ندادست کس دلپذیر

دهد هر کسی شرح آن نور پاک

یکی گرد مرکز یکی زیر خاک

که داند که بیرون ازین جلوه‌گاه

کجا می‌کند جلوه خورشید و ماه

سکندر بران ساحل آرام جست

سوی آب دریا شد آرام سست

چو سیماب دید آب دریا سطبر

گذر بسته بر قطره دزدان ابر

درآبی چنان کشتی آسان نرفت

وگر رفت بی ره شناسان نرفت

شه از ره شناسان بپرسید راز

بسنجیدن کار و ترتیب ساز

که کشتی بدین آب چون افکنم

چگونه بنه زو برون افکنم

ندیدند کار آزمایان صواب

که شاه افکند کشتی آنجا برآب

نمودند شه را که صد رهنمون

ازین آب کشتی نیارد برون

دگر کاندرین آب سیماب فام

نهنگ اژدهائیست قصاصه نام

سیاه و ستمکاره و سهمناک

چو دودی که آید برون از مغاک

سیاست چنان دارد آن جانور

که بیننده چون بیندش یک نظر

دهد جان و دیگر نجنبد ز جای

که باشد براهی چنین رهنمای

بترزین همه آن کزین خانه دور

یکی فرضه بینی چو تابنده نور

بسی سنگ رنگین در آن موجگاه

همه ازرق و سرخ و زرد و سیاه

فروزنده چون مرقشیشای زر

منی و دومن کمتر و بیشتر

چو بیند درو دیدهٔ آدمی

بخندد ز بس شادی و خرمی

وزان خرمی جان دهد در زمان

همان دیدن و دادن جان همان

ولی هر چه باشد ز مثقال کم

ز خاصیت افتد و گر صد بهم

ز بهتان جان بردنش رهنمای

همی خواندش پهنهٔ جان گزای

چو شد گفته این داستان شهریار

فرستاد و کرد آزمایش به کار

چنان بود کان پیر گوینده گفت

تنی چند از آن سنگ بر خاک خفت

بفرمود تا بر هیونان مست

به آن سنگ رنگین رسانند دست

همه دیدها باز بندند چست

کنند آنگه آن سنگ را باز جست

وزان سنگ چندانکه آید بدست

برندش به پشت هیونان مست

همه زیر کرباسها کرده بند

لفافه برو باز پیچیده چند

کنند آن هیونان ازان سنگ بار

نمانند خود را در آن سنگسار

به فرمان پذیری رقیبان راه

بجای آوریدند فرمان شاه

شه و لشگر از بیم چندان هلاک

گذشتند چون باد ازان زرد خاک

بفرمود شه تا از آن خاک زرد

شتربان صد اشتر گرانبار کرد

چو آمد به جائی که بود آبگیر

برو بوم آنجا عمارت پذ�