هفت پیکر نظامی گنجوی

ای پسر هان و هان ترا گفتم

که تو بیدار شو که من خفتم

چون گل باغ سرمدی داری

مهر نام محمدی داری

چون محمد شدی ز مسعودی

بانک برزن به کوس محمودی

سکه بر نقش نیکنامی بند

کز بلندی رسی به چرخ بلند

تا من آنجا که شهر بند شوم

از بلندیت سر بلند شوم

صحبتی جوی کز نکونامی

در تو آرد نکو سرانجامی

همنشینی که نافه بوی بود

خوبتر زانکه یافه گوی بود

عیب یک همنشست باشد و بس

کافکند نام زشت بر صد کس

از در افتادن شکاری خام

صد دیگر در اوفتند به دام

زر فرو بردن یکی محتاج

صد شکم را درید در ره حاج

در چنین ره مخسب چون پیران

گرد کن دامن از زبون گیران

تا بدین کاخ باژگونه نورد

نفریبی چو زن که مردی مرد

رقص مرکب مبین که رهوارست

راه بین تا چگونه دشوارست

گر بر این ره پری چو باز سپید

دیده بر راه دار چون خورشید

خاصه کاین راه راه نخچیر است

آسمان با کمان و با تیر است

آهنت گرچه آهنیست نفیس

راه سنگست و سنگ مغناطیس

بار چندان بر این ستور آویز

که نماند بر این گریوه تیز

چون رسد تنگیئی ز دور دو رنگ

راه بر دل فراخ دار نه تنگ

بس گره کو کلید پنهانیست

پس درشتی که دروی آسانیست

ای بسا خواب کو بود دلگیر

واصل آن دل خوشیست در تعبیر

گرچه پیکان غم جگر دوزست

درع صبر از برای این روزست

عهد خود با خدای محکم‌دار

دل ز دیگر علاقه بی‌غم دار

چون تو عهد خدای نشکستی

عهده بر من کز این و آن رستی

گوهر نیک را ز عقد مریز

وآنکه بد گوهرست ازو بگریز

بدگهر با کسی وفا نکند

اصل بد در خطا خطا نکند

اصل بد با تو چون شود معطی

آن نخواندی که اصل لایخطی

کژدم از راه آنکه بدگهرست

ماندنش عیب و کشتنش هنرست

هنرآموز کز هنرمندی

در گشائی کنی نه در بندی

هرکه ز آموختن ندارد ننگ

در برآرد ز آب و لعل از سنگ

وانکه دانش نباشدش روزی

ننگ دارد ز دانش‌آموزی

ای بسا تیز طبع کاهل کوش

که شد از کاهلی سفال فروش

وای بسا کور دل که از تعلیم

گشت قاضی‌القضات هفت اقلیم

نیم خورد سگان صید سگال

جز به تعلیم علم نیست حلال

سگ به دانش چو راست رشته شود

آدمی شاید ار فرشته شود

خویشتن را چو خضر بازشناس

تا خوری آب زندگانی به قیاس

آب حیوان نه آب حیوانست

جان با عقل و عقل با جانست

جان چراغست و عقل روغن او

عقل جانست و جان ما تن او

عقل با جان عطیه احدیست

جان با عقل زنده ابدیست

حاصل این دو جز یکی نبود

کان دو داری در این شکی نبود

تا از ین دو به آن یکی نرسی

هیچکس را مگو که هیچ کسی

کان یکی یافتی دو را کم زن

پای بر تارک دو عالم زن

از سه بگذر که محملی نه قویست

از دو هم در گذر که آن ثنویست

سر یک رشته گیر چون مردان

دو رها کن سه را یکی گردان

تا ز ثالث ثلثه جان نبری

گوی وحدت بر آسمان نبری

زین دو چون کم شدی فسانه مگوی

چون یکی یافتی بهانه مجوی

تا بدین پایه دسترس باشد

هرچ ازین بگذرد هوس باشد

تا جوانی و تندرستی هست

آید اسباب هر مراد به دست

در سهی سرو چون شکست آید

مومیائی کجا به دست آید

تو که سرسبزی جهان داری

ره کنون رو که پای آن داری

در ره دین چونی کمر بربند

تا سرآمد شوی چو سرو بلند

من که سرسبزیم نماند چو بید

لاله زرد و بنفشه گشت سپید

باز ماندم ز نا تنومندی

از کله‌داری و کمر بندی

خدمتی مردوار می‌کردم

راستی را کنون نه آن مردم

روزگارم گرفت و بست چنین

عادت روزگار هست چنین

نافتاده شکسته بودم بال

چون فتادم چگونه باشد حال

احمدک را که رخ نمونه بود

آبله بر دمد چگونه بود

گرچه طبعم ز سایه بر خطرست

سایبانم شمایل هنرست

سایه‌ای در جهان ندارد کس

کو بره نیست پیش و گرگ از پس

هیچکس ننگرم ز من تأمن

که نشد پیش دوست و پس دشمن

چون قفا دوستند مشتی خام

روی خود در که آورم به سلام

گرچه برنائی از میان برخاست

چه کنم حرص همچنان برجاست

تا تن سالخورده پیر ترست

آز او آرزوپذیر ترست

گوئی این سکه نقد ما دارد

یا همه کس خود این بلا دارد

بازدار ای دوا کن دل من

از زمین بوس هر کسی گل من

تیرگی چند روشنائی ده

چون شکستیم مومیائی ده

آنچه زو خاطرم پریشانست

بکن آسان که بر تو آسانست

گردنی دارم از رسن رسته

مکنم زیر بار خس خسته

من که قانع شدم به دانه خویش

سرورم چون صدف به خانه خویش

سروری به که یار من باشد

سرپرستی چه کار من باشد

شیر از آن پایه بزرگی یافت

که سر از طوق سرپرستی تافت

نانی از خوان خود دهی به کسان

به که حلوا خوری ز خوان خسان

صبح چون برکشید دشنه تیز

چند خسبی نظامیا برخیز

کان نو کن زرنج خویش مرنج

باز کن بر جهانیان در گنج

گوهر آمای گنج خانه راز

گنج گوهر چنین گشاید باز

کاسمان را ترازوی دو سرست

در یکی سنگ و در یکی گهرست

از ترازوی او جهان دو رنگ

گه گهر بر سر آورد گه سنگ

صلب شاهان همین اثر دارد

بچه یا سنگ یا گهر دارد

گاهی آید ز گوهری سنگی

گاه لعلی ز کهربا رنگی

گوهر و سنگ شد به نسبت و نام

نسبت یزدگرد با بهرام

آن زد و این نواخت این عجبست

سنگ با لعل و خار با رطبست

هرکه را این شکسته پائی داد

آن لطف کرد و مومیائی داد

روز اول که صبح بهرامی

از شب تیره برد بدنامی

کوره تابان کیمیای سپهر

کاگهی بودشان ز ماه و ز مهر

در ترازوی آسمان سنجی

باز جستند سیم ده پنجی

خود زر ده دهی به چنگ آمد

در ز دریا گهر ز سنگ آمد

یافتند از طریق پیروزی

در بزرگی و عالم افروزی

طالعش حوت و مشتری در حوت

زهره با او چو لعل با یاقوت

ماه در ثور و تیر در جوزا

اوج مریخ در اسد پیدا

زحل از دلو با قوی رائی

خصم را داده باد پیمائی

ذنب آورده روی در زحلش

وآفتاب اوفتاده در حملش

داده هر کوکبی شهادت خویش

همچو برجیس بر سعادت خویش

با چنین طالعی که بردم نام

چون به اقبال زاده شد بهرام

پدرش یزدگرد خام اندیش

پختگی کرد و دید طالع خویش

کانچه او می‌پزد همه خامست

تخم بیداد بد سرانجامست

پیش از آن حالتش به سالی بیست

چند فرزند بود و هیچ نزیست

حکم کردند راصدان سپهر

کان خلف را که بود زیبا چهر

از عجم سوی تازیان تازد

پرورشگاه در عرب سازد

مگر اقبال از آن طرف یابد

هرکس از بقعه‌ای شرف یابد

آرد آن بقعه دولتش به مثل

گرچه گفتند للبقاع دول

پدر از مهر زندگانی او

دور شد زو ز مهربانی او

چون سهیل از دیار خویشتنش

تخت زد در ولایت یمنش

کس فرستاد و خواند نعمان را

لاله لعل داد بستان را

تا چو نعمان کند گل افشانی

گردد آن برگ لاله نعمانی

آلت خسرویش بر دوزد

ادب شاهیش درآموزد

برد نعمانش از عماری شاه

کرد آغوش خود عماری ماه

چشمه‌ای را ز بحر نامی‌تر

داشت از چشم خود گرامی‌تر

چون برآمد چهار سال برین

گور عیار گشت شیر عرین

شاه نعمان نمود با فرزند

کای پسر هست خاطرم دربند

کاین هوا خشک وین زمین گرمست

وین ملک‌زاده نازک و نرمست

پرورشگاه او چنان باید

کز زمین سر به آسمان ساید

تا در آن اوج برکشد پرو بال

پرورش یابد از نسیم شمال

در هوای لطیف جای کند

خواب و آرام جان‌فزای کند

گوهر فطرتش بماند پاک

از بخار زمین و خشگی خاک

چون اشارت رسید پنهانی

از سرا پرده سلیمانی

پر گرفتم چو مرغ بال گشای

تا کنم بر در سلیمان جای

در اشارت چنان نمود برید

که هلالی برآورد از شب عید

آنچنان کز حجاب تاریکی

کس نبیند در او ز باریکی

تا کند صید سحرسازی تو

جاودان را خیال بازی تو

پلپلی چند را بر آتش ریز

غلغلی در فکن به آتش تیز

مومی افسرده را در این گرمی

نرم گردان ز بهر دل نرمی

مهد بیرون جهان ازین ره تنگ

پای کوبی بس است بر خر لنگ

عطسه‌ای ده ز کلک نافه گشای

تا شود باد صبح غالیه سای

باد گو رقص بر عبیر کند

سبزه را مشک در حریر کند

رنج بر وقت رنج بردن تست

گنج شه در ورق شمردن تست

رنج برد تو ره به گنج برد

ببرد گنج هر که رنج برد

تاک انگور تا نگرید زار

خنده خوش نیارد آخر کار

مغز بی‌استخوان ندید کسی

انگبینی کجاست بی‌مگسی

ابر بی آب چند باشی چند

گرم داری تنور نان در بند

پرده بر بند و چابکی بنمای

روی بکران پردگی بگشای

چون برید از من این غرض درخواست

شادمانی نشست و غم برخاست

جستم از نامه‌های نغز نورد

آنچه دل را گشاده داند گرد

هرچه تاریخ شهر یاران بود

در یکی نامه اختیار آن بود

چابک اندیشه رسیده نخست

همه را نظم داده بود درست

مانده زان لعل ریزه لختی گرد

هر یکی زان قراضه چیزی کرد

من از آن خرده چو گهر سنجی

بر تراشیدم این چنین گنجی

تا بزرگان چو نقد کار کنند

از همه نقدش اختیار کنند

آنچ ازو نیم گفته بد گفتم

گوهر نیم سفته را سفتم

وانچ دیدم که راست بود و درست

ماندمش هم برآن قرار نخست

جهد کردم که در چنین ترکیب

باشد آرایشی ز نقش غریب

بازجستم ز نامه‌های نهان

که پراکنده بود گرد جهان

زان سخنها که تازیست و دری

در سواد بخاری و طبری

وز دگر نسخها پراکنده

هر دری در دفینی آکنده

هر ورق کاوفتاد در دستم

همه را در خریطه‌ای بستم

چون از آن جمله در سواد قلم

گشت سر جمله‌ام گزیده بهم

گفتمش گفتنی که بپسندند

نه که خود زیرکان بر او خندند

دیر این نامه را چو زند مجوس

جلوه زان داده‌ام به هفت عروس

تا عروسان چرخ اگر یک راه

در عروسان من کنند نگاه

از هم آرایشی و هم کاری

هر یکی را یکی کند یاری

آخر از هفت خط که یار شود

نقطه‌ای بر نشان کار شود

نقشبند ارچه نقش ده دارد

سر یک رشته را نگهدارد

یک سر رشته گر ز خط گردد

همه سررشته‌ها غلط گردد

کس برین رشته گرچه راست نرفت

راستی در میان ماست نرفت

من چو رسام رشته پیمایم

از سر رشته نگذرد پایم

رشته یکتاست ترسم از خطرش

خاصه ز اندازه برده‌ام گهرش

در هزار آب غسل باید کرد

تا به آبی رسی که شاید خورد

آبی انداختند و مردم شد

آب انداخته بسی گم شد

من کزان آب در کنم چو صدف

ارزم آخر به مشتی آب و علف

سخنی خوشتر از نواله نوش

کی سخاسوی من ندارد گوش

در سخاو سخن چه می‌پیچم

کار بر طالع است و من هیچم

نسبت عقربی است با قوسی

بخل محمود بذل فردوسی

اسدی را که بودلف بنواخت

طالع و طالعی بهم در ساخت

من چه می‌گویم این چه گفت منست

کبم از ابر و درم از عدنست

صدف از ابر گر سخا بیند

ابر نیز از صدف وفا بیند

کابر آنچ از هوا نثار کند

صدفش در شاهوار کند

این سخن را که جاه می‌خواهم

مدد از فیض شاه می‌خواهم

هرچه او را عیار یا عددیست

سبب استقامتش مددیست

ور مدد پیش بارگه باشد

چار در چار شانزده باشد

جبرئیلم به جنی قلمم

بر صحیفه چنین کشد رقمم

کین فسون را که جنی آموز است

جامه نو کن که فصل نوروز است

آنچنان کن ز دیو پنهانش

که نبیند مگر سلیمانش

زو طلب کن مرا که فخر من اوست

من کیم بازمانده لختی پوست

موم سادم ز مهر خاتم دور

خالی از انگبین و از زنبور

تا سلیمان ز نقش خاتم خویش

مهر من بر چه صورت آرد بیش

روی اگر سرخ و گر سیاه بود

نقشبندش دبیر شاه بود

بر من آن شد که در سخن سنجی

ده دهی زر دهم نه ده پنجی

نخرد گر کسی عبیر مرا

مشک من مایه بس حریر مرا

زان نمطها که رفت پیش از ما

نوبری کس نداد بیش از ما

نغز گویان که گفتنی گفتند

مانده گشتند و عاقبت خفتند

ما که اجری تراش آن گرهیم

پند واگیر داهیان دهیم

گرچه ز الفاظ خود به تقصیریم

در معانی تمام تدبیریم

پوست بی‌مغز دیده‌ایم چو خواب

مغز بی‌پوست داده‌ایم چو آب

با همه نادری و نو سخنی

برنتابیم روی از آن کهنی

حاصلی نیست زین در آمودن

جز به پیمانه باد پیمودن

چیست کانرا من جواهرسنج

بر نسنجیدم از جواهر و گنج

برگشادم بسی خزانه خاص

هم کلیدی نیافتم به خلاص

با همه نزلهای صبح نزول

هم به استغفر اللهم مشغول

ای نظامی مسیح تو دم تست

دانش تو درخت مریم تست

چون رطب ریز این درخت شدی

نیک بادت که نیک‌بخت شدی

چون خورنق به فر بهرامی

روضه‌ای شد بدان دلارامی

کاسمان قبله زمین خواندش

وافرینش بهار چین خواندش

آمدند از خبر شنیدن او

صدهزار آدمی به دیدن او

هرکه می‌دیدش آفرین می‌گفت

آستانش به آستین می‌رفت

بر سدیر خورنق از هر باب

بیتهائی روانه گشت چو آب

تا یمن تاب شد سهیل سپهر

آن پرستش نه ماه دید و نه مهر

عدنی بود در درافشانی

یمنی پر سهیل نورانی

یمن از نقش او که نامی شد

در جهان چون ارم گرامی شد

شد چو برج حمل جهان آرای

خاصه بهرام کرده بودش جای

چونکه بر شد به بام او بهرام

زهره برداشت بر نشاطش جام

کوشگی دید کرده چون گردون

آفتابش درون و ماه برون

آفتاب از درون به جلوه‌گری

مه ز بیرون چراغ رهگذری

بر سر او همیشه باد وزان

دور از آن باد کوست باد خزان

چون فرو دید چار گوشه کاخ

ساحتی دید چون بهشت فراخ

از یکی سو رونده آب فرات

به گوارندگی چو آب حیات

وز دیگر سوی سدره جوی سدیر

دهی انباشته به روغن و شیر

بادیه پیش و مرغزار از پس

بادش از نافه برگشاده نفس

بود نعمان بر آن کیانی بام

به تماشا نشسته با بهرام

گرد بر گرد آن رواق بهشت

سرخی لاله دید و سبزی کشت

همه صحرا بساط شوشتری

جایگاه تذرو و کبک دری

گفت از این خوبتر چه شاید بود

به چنین جای شاد باید بود

بود دستورش آن زمان بر دست

دادگر پیشه‌ای مسیح پرست

گفت کایزد شناختن به درست

خوشتر از هرچه در ولایت تست

گر تو زان معرفت خبرداری

دل از این رنگ و بوی برداری

زآتش‌انگیز آن شراره گرم

شد دل سخت کوش نعمان نرم

تا فلک برکشیده هفت حصار

منجنیقی چنین نشد بر کار

چونکه نعمان شد از رواق به زیر

در بیابان نهاد روی چو شیر

از سر گنج و مملکت برخاست

دین و دنیا بهم نیاید راست

رخت بربست از آن سلیمانی

چون پری شد ز خلق پنهانی

کس ندیدش دیگر به خانه خویش

اینت کیخسرو زمانه خویش

گرچه منذر بسی نمود شتاب

هاتف دولتش نداد جواب

داشت سوکی چنانک باید داشت

روزکی چند را به غم بگذاشت

غم بسی خورد و جای غم بودش

که سیه گشت خانه زان دودش

چون نبود از سریر و تاج گزیر

باز مشغول شد به تاج و سریر

جور بس کرد و داد پیش آورد

ملک را برقرار خویش آورد

بر سپهداریش به ملک و سپاه

خلعت و دلخوشی رسید ز شاه

داشت بهرام را چو جان عزیز

چون پدر بلکه زو نکوتر نیز

پسری خوب داشت نعمان نام

شیر یک دایه خورده با بهرام

از سر همدمی و همسالی

نشدی یک زمان ازو خالی

از یکی تخته حرف خواندندی

در یکی بزم در فشاندندی

هیچ روزی چو آفتاب از نور

این از آن آن ازین نگشتی دور

شاهزاده در آن حصار بلند

پرورش می‌گرفت سالی چند

جز به آموختن نبودش رای

بود عقلش به علم راهنمای

تازی و پارسی و یونانی

یاد دادش مغ دبستانی

منذر آن شاه با مهارت و مهر

آیتی بود در شمار سپهر

بود هفت اختر و دوازده برج

پیش او سرگشاده درج به درج

به خط هندسی عمل کرده

چون مجسطی هزار حل کرده

راصد چرخ آبگون بوده

قطره تا قطره قطر پیموده

از نهانخانهای دوراندیش

باز داده خبر به خاطر خویش

چون که شهزاده را به عقل و برای

دانش آموز دید و رمز گشای

تخت و میلش نهاد پیش به مهر

دروی آموخت رازهای سپهر

هر ضمیری که آن نهانی بود

گر زمینی گر آسمانی بود

همه را یک به یک بهم بردوخت

چون بهم جمله شد درو آموخت

تا چنان بهره‌مند شد بهرام

کاصل هر علم را شناخت تمام

در نمودار زیچ و اصطرلاب

درکشیدی ز روی غیب نقاب

باز چون تخت و میل بنهادی

گره از کار چرخ بگشادی

چون هنرمند شد بگفت و شنید

هنرآموزی سلاح گزید

در سلاح و سواری و تک و تاز

گوی برد از سپهر چوگان باز

چون از آن پایه نیز گشت بزرگ

پنجه شیر کند و گردن گرگ

تیغ صبح از سنان گزاری او

سپر افکند با سواری او

آنچنان دوخت سنگ خاره به تیر

که ندوزند پرنیان و حریر

تیر اگر بر نشانه‌ای راندی

جعبه را برنشانه بنشاندی

تیغ اگر برزدی به تارک سنگ

آب گشتی و لیک آتش رنگ

پیش نیزه‌ش گر ارزنی بودی

به سنانش چو حلقه بربودی

نیزه‌ش از حلق شیر حلقه‌ربای

تیغش از قفل گنج حلقه گشای

در نظرگاه راست اندازی

یغلقش را به موی شد بازی

هرچه دیدی و گرچه بودی دور

زدی ار سایه بود آن گر نور

وآنچه او هم ندید در پرتاب

دولتش زد بر آنچه دید صواب

شیر پاسان پاسگاه رمه

لاف شیی ازو زدند همه

گاه بر ببر ترکتازی کرد

گاه با شیر شرزه بازی کرد

در یمن هر کجا سخن راندند

همه نجم الیمانیش خواندند

آنچه او هم نوست و هم کهن است

سخن است و در این سخن سخن است

ز آفرینش نزاد مادر کن

هیچ فرزند خوبتر ز سخن

تا نگوئی سخنوران مردند

سر به آب سخن فرو بردند

چون بری نام هر کرا خواهی

سر برآرد ز آب چون ماهی

سخنی کو چو روح بی‌عیب است

خازن گنج خانه غیب است

قصه ناشینده او داند

نامه نانبشته او خواند

بنگر از هرچه آفرید خدای

تا ازو جز سخن چه ماند به جای

یادگاری کز آدمیزاد است

سخن است آن دگر همه باد است

جهد کن کز نباتی و کانی

تا به عقلی و تا به حیوانی

باز دانی که در وجود آن چیست

کابدالدهر می‌تواند زیست

هر که خود را چنانکه بود شناخت

تا ابد سر به زندگی افراخت

فانی آن شد که نقش خویش نخواند

هرکه این نقش خواند باقی ماند

چون تو خود را شناختی بدرست

نگذری گرچه بگذری ز نخست

وانکسان کز وجود بی خبرند

زین درآیند وزان دگر گذرند

روزنه بی‌غبار و در بی‌دود

کس نبیند در آفتاب چه سود

هست خشنود هر کس از دل خویش

نکند کس عمارت گل خویش

هرکسی در بهانه تیز هش است

کس نگوید که دوغ من ترش است

بالغانی که بلغه کارند

سر به جذر اصم فرو نارند

صاحب مایه دوربین باشد

مایه چون کم بود چنین باشد

مرد با مایه را گر آگاهست

شحنه باید که دزد در راهست

خواجه چین که نافه‌بار کند

مشگر از انگژه حصار کند

پر هدهد به زیر پر عقاب

گوی برد از پرندگان به شتاب

ز آفت ایمن نیند ناموران

بی خطر هست کار بی‌خطران

مرغ زیرک به جستجوی طعام

به دو پای اوفتد همی در دام

هرکجا چون زمین شکم خواریست

از زمین خورد او شکم‌واریست

با همه خورد و برد ازین انبار

کم نیاید جوی به آخر کار

جو به جو هرچه زوستانی باز

یک به یک هم بدو رسانی باز

شمع وارت چو تاج زر باید

گریه از خنده بیشتر باید

آن مفرح که لعل دارد و در

خنده کم شد است و گریه پر

هر کسی را نهفته یاری هست

دوستی هست و دوستداری هست

خرد است آن کز او رسد یاری

همه داری اگر خرد داری

هرکه داد خرد نداند داد

آدمی صورتست و دیو نهاد

وان فرشته که آدمی لقب است

زیرکانند و زیرکی عجب است

در ازل بود آنچه باید بود

جهد امروز ما ندارد سود

کار کن زانکه به بود به سرشت

کار و دوزخ ز کاهلی و بهشت

هرکه در بند کار خود باشد

با تو گر نیک نیست بد باشد

با تن مرد بد کند خویشی

در حق دیگران بداندیشی

همتی را که هست نیک اندیش

نیکوئی پیشه نیکی آرد پیش

آنچنان زی که گر رسد خاری

نخوری طعن دشمنان باری

این نگوید سرآمد آفاتش

وان نخندد که هان مکافاتش

گرچه دست تو خود نگیرد کس

پای بر تو فرو نکوبد بس

آنکه رفق تواش به یاد بود

به از آن کز غم تو شاد بود

نان مخور پیش ناشتا منشان

ور خوری جمله را به خوان بنشان

پیش مفلس زر زیاده مسنج

تا نه پیچد چو اژدها بر گنج

گر بود باد باد نوروزی

به که پیشش چراغ نفروزی

آدمی نز پی علف خواریست

از پی زیرکی و هشیاریست

سگ بر آن آدمی شرف دارد

که چو خر دیده بر علف دارد

کوش تا خلق را به کار آئی

تا به خلقت جهان بیارائی

چون گل آنبه که خوی خوشداری

تا در آفاق بوی خوش داری

نشنیدی که آن حکیم چه گفت

خواب خوش دید هرکه او خوش خفت

هرکه بدخو بود گه زادن

هم برآن خوست وقت جان دادن

وانکه زاده بود به خوش خوئی

مردنش هست هم به خوش‌روئی

سخت‌گیری مکن که خاک درشت

چون تو صد را ز بهر نانی کشت

خاک پیراستن چه کار بود

حامل خاک خاکسار بود

گر کسی پرسدت که دانش پاک

ز آدمی خیزد آدمی از خاک

گو گلاب از گل و گل از خارست

نوش در مهره مهره در مارست

با جهان کوش تا دغا نزنی

خیمه در کام اژدها نزنی

دوستی ز اژدها نشاید جست

کاژدها آدمی خورد به درست

گر سگی خود بود مرقع‌پوش

سگ دلی را کجا کند فرموش

دوستانی که با نفاق افتند

دشمنان را هم اتفاق افتند

چون مگس بر سیه سپید خزند

هردو را رنگ برخلاف رزند

به کز این ره زنان کناره کنی

برخود این چار بند پاره کنی

در چنین دور کاهل دین پستند

یوسفان گرگ و زاهدان مستند

نتوان برد جان مگر به دو چیز

به بدی و به بد پسندی نیز

حاش لله که بندگان خدای

این چنین بند بر نهند به پای

از پی دوزخ آتش انگیزند

نفط جویند و طلق را ریزند

خیز تا فتنه زیر پای آریم

شرط فرمانبری به جای آریم

به جوی زر نیازمندی چند

هفت قفلی و چاربندی چند

لاله را بین که باد رخت ربود

از پی یک دو قلب خون‌آلود

چو درمنه درم ندارد هیچ

باد در پیکرش نیارد هیچ

گنج بر سر مشو چو ابر سفید

پای بر گنج باش چون خورشید

تا زمینی کز ابر تر گردد

از زمین بوش تو به زر گردد

کیسه زر بر آفتاب فشان

سنگ در لعل آفتاب نشان

تو به زر چشم روشنی و به دست

چشم روشن کن جهان خردست

زر دو حرفست هردو بی‌پیوند

زین پراکنده چند لافی چند

دل مکن چون زمین زر آگنده

تا نگردی چو زر پراگنده

هر نگاری که زر بود بدنش

لاجوردی رزند پیرهنش

هر ترازو که گرد زر گردد

سنگسار هزار در گردد

کرده گیرت به هم به بانگی چند

از حلال و حرام دانگی چند

آمده لاابالیی برده

سیم کش زنده سیم کش مرده

زر به خوردن مفرح طربست

چون نهی رنج و بیم را سبب‌ست

آنکه خود را ز رنج و بیم کشی

زر پرستی بود نه سیم کشی

ابلهی بین که از پی سنگی

دوست با دوست می‌کند جنگی

به که دل زان خزانه برداری

که ازو رنج و بیم برداری

تشنه را کی نشاط راه افتد

کی زید گر در آب چاه افتد

آنچ زو بگذرد و بگذاری

چند بندی و چند برداری

خانه دیو شد جهان بشتاب

تا نگردی چو دیو خانه خراب

خانه دیو دیو خانه بود

گر خود ایوان خسروانه بود

چند حمالی جهان کردن

در زمین حمل زر نهان کردن

گر سه حمال کارگر داری

چار حمال خانه برداری

خاک و بادی که با تو مختلف‌ست

خاک بی‌الف و باد بی‌الف‌ست

خار کز نخل دور شد تاجش

به که سازند سیخ تتماجش

آری آنرا که در شکم دهلست

برگ تتماج به ز برگ گلست

به که دندان کنی ز خوردن پر

تا گرامی شوی چو دانه در

شانه کو را هزار دندانست

دست در ریش هر کسی زانست

تا رسیدن به نوشداروی دهر

خورد باید هزار شربت زهر

بر در این دکان قصابی

بی جگر کم نواله‌ای یابی

صد جگر پار شده به هر سوئی

تا در آمد پهی به پهلوئی

گردن صد هزار سر بشکست

تا یکی گر دران ز گردن رست

آن یکی پا نهاده بر سر گنج

وین ز بهر یکی قراضه برنج

نیست چون کار بر مرادکسی

بی‌مرادی به از مراد بسی

هر مرادی که دیر یابد مرد

مژده باشد به عمر دیر نورد

دیر زی به که دیر یابد کام

کز تمامیست کار عمر تمام

لعل کو دیر زاد دیر بقاست

لاله کامد سبک سبک برخاست

چند چون شمع مجلس افروزی

جلوه‌سازی و خویشتن‌سوزی

پای بگشای ازین بهیمی سم

سر برون آر ازین سفالین خم

از سر این شاخ هفت بیخ بزن

وز سم این نعل چار میخ بکن

بر چنین چاره بوریا بر سر

مرده چون سنگ و بوریا مگذر

زنده چون برق میر تاخندی

جان خدائی به از تنومندی

گر مریدی چنانک رانندت

بر رهی رو که پیر خوانندت

از مریدان بی‌مراد مباش

در توکل کم اعتقاد مباش

من که مشکل گشای صد گرهم

دهخدای ده و برون دهم

گر درآید ز راه مهمانی

کیست کو در میان نهد خوانی

عقل داند که من چه می‌گویم

زین اشارت که شد چه می‌جویم

نیست از نیستی شکست مرا

گله زانکس که هست هست مرا

ترکیم را در این حبش نخرند

لاجرم دو غبای خوش نخورند

تا در این کوره طبیعت پز

خامیی داشتم چو میوه رز

روزگارم به حصر می می‌خورد

تو تیاهای حصر می می‌کرد

چون رسیدم به حد انگوری

می‌خورم نیشهای زنبوری

می که جز جرعه زمین نبود

قدر انگور بیش ازین نبود

بر طریقی روم که رانندم

لاجرم آب خفته خوانندم

آب گویند چون شود در خواب

چشمه زر بود نه چشمه آب

غلطند آب خفته باشد سیم

یخ گواهی دهد بر این تسلیم

سیم را کی بود مثابت زر

فرق باشد ز شمس تا به قمر

سیم بی یا ز مس نمونه بود

خاصه آنگه که باژگونه بود

آهن من که زرنگار آمد

در سخن بین که نقره کار آمد

مرد آهن فروش زر پوشد

کاهنی را به نقره بفروشد

وای بر زرگری که وقت شمار

زرش از نقره کم بود به عیار

از جهان این جنایتم سخت است

کز هنر نیست دولت از بخت است

آن مبصر که هست نقدشناس

نیم جو نیستش ز روی قیاس

وآنکه او پنبه از کتا نشناخت

آسمان را ز ریسمان نشناخت

پر کتان و قصب شد انبارش

زر به صندوق و خز به خروارش

چون چنین است کار گوهر و سیم

از فراغت چه برد باید بیم

چند تیمار ازین خرابه کشیم

آفتابی در آفتابه کشیم

آید آواز هر کس از دهلیز

روزی آواز ما برآید نیز

چون من این قصه چند کس گفتند

هم در آن قصه عاقبت خفتند

واجب آن شد که کار دریابم

گر نگیرد چو دیگران خوابم

راه رو را بسیچ ره شرطست

تیز راندن ز بیمگه شرطست

می‌روم من خرم نمی‌آید

خود شدن باورم نمی‌آید

آنگه از رفتنم خبر باشد

کاشیانم برون در باشد

چند گویای بی خبر بودن

دیده در بسته در بر آمودن

یک ره از دیدها فرامش باش

محرم راز باش و خامش باش

تا بدانی که هر چه می‌دانی

غلطی یا غلط همی‌خوانی

پیل بفکن که سیل ره کندست

پیلکیهای چرخ بین چندست

خاک را پیل چرخ کرده مغاک

به چنین پیل گل ندارد باک؟

بنگر اول که آمدی ز نخست

زآنچه داری چه داشتی به درست

آن بری زین دو پیل ناوردی

کاولین روز با خود آوردی

وام دریا و کوه در گردن

با فلک رقص چون توان کردن

کوش تا وام جمله باز دهی

تا تو مانی و یک ستور تهی

چون ز بار جهان نداری جو

در جهان هرکجا که خواهی رو

پیش ازانت فکند باید رخت