منطق‌الطیر عطار

رفت پیش بوعلی آن پیر زن

کاغذی زر برد کین بستان ز من

شیخ گفتش عهد دارم من که نیز

جز ز حق نستانم از کس هیچ‌چیز

پیرزن در حال گفت ای بوعلی

از کجا آوردی آخر احولی

تو درین ره مرد عقد و حل نه‌ای

چند بینی غیر اگر احول نه‌ای

مرد را در دیده آنجا غیر نیست

زانک آنجا کعبه نی و دیر نیست

هم ازو بشنو سخنها آشکار

هم بدو ماند وجودش پایدار

هم جزو کس را نبیند یک زمان

هم جزو کس رانداند جاودان

هم درو، هم زو و هم با او بود

هم برون از هرسه این نیکو بود

هرک در دریای وحدت گم نشد

گر همه آدم بود مردم نشد

هر یک از اهل هنر وز اهل عیب

آفتابی دارد اندر غیب غیب

عاقبت روزی بود کان آفتاب

با خودش گیرد، براندازد نقاب

هرک او در آفتاب خود رسید

تو یقین می‌دان که نیک و بد رسید

تا تو باشی، نیک و بد اینجا بود

چون تو گم گشتی همه سودا بود

ور تو مانی در وجود خویش باز

نیک و بد بینی بسی و ره دراز

تا که از هیچی پدیدار آمدی

درگرفت خود گرفتار آمدی

کاشکی اکنون چو اول بودیی

یعنی از هستی معطل بودیی

از صفات بد به کلی پاک شو

بعد از آن بادی به کف با خاک شو

تو کجا دانی که اندر تن ترا

چه پلیدیهاست چه گلخن ترا

مار و کژدم در تو زیر پرده‌اند

خفته‌اند و خویشتن گم کرده‌اند

گر سر مویی فراایشان کنی

هر یکی را همچو صد ثعبان کنی

هر کسی را دوزخ پر مار هست

تا بپردازی تو دوزخ کار هست

گر برون آیی ز یک یک پاک تو

خوش به خواب اندر شوی در خاک تو

ورنه زیر خاک چه کژدم چه مار

می‌گزندت سخت تا روز شمار

هر کسی کو بی‌خبر زین پاکیست

هرکه خواهی گیر کرمی خاکیست

تاکی ای عطار ازین حرف مجاز

با سر اسرارتوحید آی باز

مرد سالک چون رسد این جایگاه

جایگاه مرد برخیزد ز راه

گم شود، زیرا که پیدا آید او

گنگ گردد، زانک گویا آید او

جزو گردد، کل شود، نه کل، نه جزو

صورتی باشد صفت نه جان، نه عضو

هر چهار آید برون از هر چهار

صد هزار آید فزون از صد هزار

در دبیرستان این سر عجب

صد هزاران عقل بینی خشک لب

عقل اینجا کیست افتاده بدر

مانده طفلی کو ز مادر زاد کر

ذره‌ای برهرک این سر تافتست

سر ز ملک هر دو عالم تافتست

خود چو این کس نیست مویی در میان

چون نتابد سر چو مویی از جهان

گرچه این کس نیست کل این هم کس است

گر وجودست وعدم هم این کس است

گفت لقمان سرخسی کای اله

پیرم و سرگشته و گم کرده راه

بنده‌ای کو پیر شد شادش کنند

پس خطش بدهند و آزادش کنند

من کنون در بندگیت ای پادشاه

همچو برفی کرده‌ام موی سیاه

بندهٔ بس غم کشم، شادیم بخش

پیرگشتم ، خط آزادیم بخش

هاتفی گفت ای حرم را خاص خاص

هر که او از بندگی خواهد خلاص

محو گردد عقل و تکلیفش به هم

ترک گیر این هر دو و درنه قدم

گفت الاهی پس ترا خواهم مدام

عقل و تکلیفم نباید والسلام

پس ز تکلیف وز عقل آمد برون

پای کوبان دست می‌زد در جنون

گفت اکنون من ندانم کیستم

بنده باری نیستم، پس چیستم

بندگی شد محو، آزادی نماند

ذره‌ای در دل غم و شادی نماند

بی‌صفت گشتم، نگشتم بی‌صفت

عارقم اما ندارم معرفت

من ندانم تو منی یا من توی

محو گشتم در تو و گم شد دوی

بعد از این وادی توحید آیدت

منزل تفرید و تجرید آیدت

رویها چون زین بیابان درکنند

جمله سر از یک گریبان برکنند

گر بسی بینی عدد، گر اندکی

آن یکی باشد درین ره در یکی

چون بسی باشد یک اندر یک مدام

آن یک اندر یک، یکی باشد تمام

نیست آن یک کان احد آید ترا

زان یکی کان در عدد آید ترا

چون برونست از احد وین از عدد

از ازل قطع نظر کن وز ابد

چون ازل گم شد، ابد هم جاودان

هر دو را کی هیچ ماند در میان

چون همه هیچی بود هیچ این همه

کی بود دو اصل جز پیچ این همه

از قضا افتاد معشوقی در آب

عاشقش خود را درافکند از شتاب

چون رسیدند آن دو تن با یک دگر

این یکی پرسید از آن کای بی‌خبر

گر من افتادم در آن آب روان

از چه افکندی تو خود را در میان

گفت من خود را در آب انداختم

زانک خود را از تو می‌نشناختم

روزگاری شد که تا شد بی‌شکی

با تویی تو یکی من یکی

تو منی یا من توم، چند از دوی

با توم من ، یا توم، یا تو توی

چون تو من باشی و من تو بر دوام

هر دو تن باشیم یک تن والسلام

تا توی برجاست در شرکست یافت

چون دوی برخاست توحیدت بتافت

تو درو گم گرد، توحید این بود

گم شدن کم کن تو، تفرید این بود

گفت روزی فرخ و مسعود بود

روز عرض لشگر محمود بود

شد به صحرا بی‌عدد پیل و سپاه

بود بالایی، بر آنجا رفت شاه

شد بر او هم ایاز و هم حسن

هر سه می‌کردند عرض انجمن

بود روی عالم از پیل و سپاه

همچو از مور و ملخ بگرفته راه

چشم عالم آن چنان لشگر ندید

بیش از آن لشگر کسی دیگر ندید

پس زفان بگشاد شاه نامور

با ایاز خاص خود گفت، ای پسر

هست چندین پیل و لشگر آن من

من همه آن تو، تو سلطان من

گرچه گفت این لفظ شاه نامدار

سخت فارغ بود ایاز و برقرار

شاه را خدمت نکرد این جایگاه

خود نگفت او کین مرا گفتست شاه

شد حسن آشفته وگفت ای غلام

می‌کند شاهیت چندین احترام

تو چنین استاده چون بی حرمتی

پشت خم ندهی و نکنی خدمتی

تو چرا حرمت نمی‌داری نگاه

حق‌شناسی نبود این در پیش شاه

چون ایاز القصه بشنود این خطاب

گفت هست این را موافق دو جواب

یک جواب آنست کین بی‌روی و راه

گر کند خدمت به پیش پادشاه

یا به خاک افتد به خواری پیش او

یا سخن گوید بزاری پیش او

بیشتر از شاه و کمتر آمدن

جمله باشد در برابر آمدن

من کیم تا سر بدین کار آورم

در میان خود را پدیدار آورم

بنده آن اوست و تشریف آن اوست

من کیم، فرمان همه فرمان اوست

آنچ هر روزی شه پیروز کرد

وین کرم کو با ایاز امروز کرد

گر دو عالم خطبهٔ ذاتش کنند

می‌ندانم تا مکافاتش کنند

من دریغ معرض کجا آیم پدید

من که باشم، یا چرا آیم پدید

نی کنم خدمت نه در سر آیمش

کیستم تا در برابر آیمش

چون حسن بشنود این قول از ایاس

گفت احسنت ای ایاز حق شناس

خط بدادم من که در ایام شاه

لایقی هر دم به صد انعام شاه

پس حسن دیگر بگفتش کو جواب

گفت نیست آن پیش تو گفتن صواب

گر من و شه هر دو با هم بودمی

این سخن را سخت محرم بودمی

لیک تو چون محرم آن نیستی

چون بگویم، چون تو سلطان نیستی

پس حسن را زود بفرستاد شاه

شد حسن نیز از حساب آن سپاه

چون در آن خلوت نه ما بود و نه من

گر حسن مویی شود نبود حسن

شاه گفتا خلوت آمد، راز گوی

آن جواب خاص با من باز گوی

گفت هر گه از کمال لطف شاه

می‌کند سوی من مسکین نگاه

در فروغ پرتو آن یک نظر

محو می‌گردد وجودم سر به سر

از حیای آفتاب فر شاه

پاک برمی خیزم آن ساعت ز راه

چون نمی‌ماند ز من نام وجود

چون به خدمت پیشت افتم در سجود

گر تو می‌بینی کسی را آن زمان

من نیم آن هست هم شاه جهان

گر تو یک لطف و اگر صد می‌کنی

از خداوندی تو با خود می‌کنی

سایه‌ای کو گم شود در آفتاب

زو کی آید خدمتی در هیچ باب

هست ایازت سایه‌ای در کوی تو

گم شده در آفتاب روی تو

چون شد از خود بنده فانی او نماند

هرچ خواهی کن تو دانی او نماند

بعد ازین وادی حیرت آیدت

کار دایم درد و حسرت آیدت

هر نفس اینجا چو تیغی باشدت

هر دمی اینجا دریغی باشدت

آه باشد، درد باشد، سوز هم

روز و شب باشد، نه شب نه روز هم

ازبن هر موی این کس نه به تیغ

می‌چکد خون می‌نگارد ای دریغ

آتشی باشد فسرده مرد این

یا یخی بس سوخته از درد این

مرد حیران چون رسد این جایگاه

در تحیر مانده و گم کرده راه

هرچ زد توحید بر جانش رقم

جمله گم گردد از و گم نیز هم

گر بدو گویند مستی یا نه‌ای

نیستی گویی که هستی یا نه‌ای

در میانی یا برونی از میان

بر کناری یا نهانی یا عیان

فانیی یا باقیی یا هر دوی

یا نهٔ هر دو توی یا نه توی

گوید اصلا می‌ندانم چیز من

وان ندانم هم ندانم نیز من

عاشقم اما ندانم بر کیم

نه مسلمانم نه کافر، پس چیم

لیکن از عشقم ندارم آگهی

هم دلی پرعشق دارم هم تهی

خسروی کافاق در فرمانش بود

دختری چون ماه در ایوانش بود

از نکویی بود آن رشک پری

یوسف و چاه و زنخدان بر سری

طرهٔ او صد دل مجروح داشت

هر سرمویش رگی با روح داشت

ماه رویش مثل فردوس آمده

وانگه از ابروش در قوس آمده

چون ز قوسش تیر پران آمدی

قاب قوسینش ثنا خوان آمدی

نرگس مستش ز مژگان خار را

در ره افکندی بسی هشیار را

روی آن عذر اوش خورشید چهر

هفده عذرا برده از ماه سپهر

در دو یاقوتش که جان را قوت بود

دایما روح القدس مبهوت بود

چون بخندیدی لبش، آب حیات

تشنه مردی وز لبش جستی زکات

هرکه کردی در زنخدانش نگاه

اوفتادی سرنگون در قعر چاه

هرکه صید روی چون ماهش شدی

بی رسن حالی فرو چاهش شدی

آمدی القصه پیش پادشاه

از پی خدمت غلامی همچو ماه

چه غلامی، آنک داد او از جمال

مهر و مه راهم محاق و هم زوال

در بسیط عالمش همتا نبود

مثل او در حسن سر غوغا نبود

صد هزاران خلق در بازار و کوی

خیره ماندندی در آن خورشید روی

کرد روزی از قضا دختر نگاه

دید روی آن غلام پادشاه

دل ز دستش رفت و در خون اوفتاد

عقل او از پرده بیرون اوفتاد

عقل رفت و عشق بر وی زور یافت

جان شیرینش به تلخی شور یافت

مدتی با خویشتن اندیشه کرد

عاقبت هم بی‌قراری پیشه کرد

می‌گداخت از شوق و می‌سوخت از فراق

در گداز و سوز دل پر اشتیاق

بود او را ده کنیزک مطربه

در اغانی سخت عالی مرتبه

جمله موسیقار زن، بلبل سرای

لحن داودی ایشان جان فزای

حال خود در حال با ایشان بگفت

ترک نام و ننگ و ترک جان بگفت

هرکرا شد عشق جانان آشکار

جان چنان جایی کجا آید بکار

گفت اگر عشقم بگویم با غلام

در غلط افتد که هم نبود تمام

حشمتم را هم زیان دارد بسی

کی غلامی را رسد چون من کسی

ور نگویم قصهٔ خود آشکار

در پس پرده بمیرم زار زار

صد کتاب صبر بر خود خوانده‌ام

چون کنم، بی‌صبرم و درمانده‌ام

آن همی خواهم کزان سرو سهی

بهره یابم او نیابد آگی

گر چنین مقصود من حاصل شود

کار جان من به کام دل شود

چون خوش آواز آن شنودند این سخن

جمله گفتندش که دل ناخوش مکن

ما به شب پیش تو آریمش نهان

آن چنان کو را خبر نبود از آن

یک کنیزک شد نهان پیش غلام

گفت حالی تا میش آورد و جام

داروی بی‌هوشیش در می فکند

لاجرم بی‌خویشیش در وی فکند

چون بخورد آن می غلام از خویش شد

کار آن زیبا کنیزک پیش شد

روز تا شب آن غلام سیم بر

بود مست و از دو عالم بی‌خبر

چون شب آمد آن کنیزان آمدند

پیش او افتان و خیزان آمدند

پس نهادند آن زمان بر بسترش

در نهان بردند پیش دخترش

زود بر تخت زرش بنشاندند

جوهرش بر فرق می‌افشاندند

نیم شب چون نیم مستی آن غلام

چشم چون نرگس گشاد از هم تمام

دید قصری همچو فردوس آن نگار

تخت زرین از کنارش تا کنار

عنبرین دو شمع برافروختند

همچو هیزم عود برهم سوختند

برکشیده آن بتان یک سر سماع

عقل جان را کرده، جان تن را وداع

بود آن شب می میان جمع در

همچو خورشیدی به نور شمع در

در میان آن همه خوشی و کام

گم شده در چهرهٔ دختر غلام

مانده بود او خیره، نه عقل و نه جان

نه درین عالم به معنی نه در آن

سینه پر عشق و زفان لال آمده

جان او از ذوق در حال آمده

چشم بر رخسارهٔ دل‌دار داشت

گوش بر آواز موسیقار داشت

هم مشامش بوی عنبر یافته

هم دهانش آتش‌تر یافته

دخترش در حال جام می بداد

نقل می را بوسه‌ای در پی بداد

چشم او در چهرهٔ جانان بماند

در رخ دختر همی حیران بماند

چون نمی‌آمد زفانش کارگر

اشک می‌بارید و می‌خارید سر

هر زمان آن دختر همچون نگار

اشک بر رویش فشاندی صد هزار

گه لبش را بوسه دادی چون شکر

گه نمک در بوسه کردی بی‌جگر

گه پریشان کرد زلف سرکشش

گاه گم شد در دو جادوی خوشش

وان غلام مست پیش دل نواز

مانده بد با خود نه بی‌خود چشم باز

هم درین نظاره می‌بود آن غلام

تا برآمد صبح از مشرق تمام

چون برآمد صبح و باد صبح جست

از خرابی شد غلام اینجا ز دست

چون به خفت آنجا غلام سرفراز

زود بردندش بجای خویش باز

بعد از آن چون آن غلام سیم بر

یافت آخر اندکی از خود خبر

شور آورد و ندانستش چه بود

بودنی چون بود از آن سوزش چه سود

گرچه هیچ آبی نبودش بر جگر

آب او بگذشت از بالای سر

دست در زد جامه بر تن چاک کرد

موی بر هم کند و سر بر خاک کرد

قصه پرسیدند از آن شمع طراز

گفت نتوانم نمود این قصه باز

آنچ من دیدم عیان مست و خراب

هیچ کس هرگز نبیند آن به خواب

آنچ تنها بر من حیران گذشت

بر کسی هرگز ندانم آن گذشت

آنچ من دیدم نیارم گفت باز

زین عجایب‌تر نبیند هیچ راز

هر کسی گفتند آخر اندکی

با خود آی و بازگو از صد یکی

گفت من درمانده‌ام چون دیگری

کان همه من دیده‌ام یا دیگری

هیچ نشنیدم چو بشنیدم همه

من ندیدم گرچه من دیدم همه

غافلی گفتش که خوابی دیده‌ای

کین چنین دیوانه و شوریده‌ای

گفت من آگه نیم پنداریی

تا که خوابم بود یا بیداریی

من ندانم کان به مستی دیده‌ام

یا به هشیاری صفت بشنیده‌ام

زین عجب‌تر حال نبود در جهان

حالتی نه آشکارا نه نهان

نه توانم گفت و نه خاموش بود

نه میان این و آن مدهوش بود

نه زمانی محو می‌گردد ز جان

نه از و یک ذره می‌یابم نشان

دیده‌ام صاحب جمالی از کمال

هیچ کس می‌نبودش در هیچ حال

چیست پیش چهرهٔ او آفتاب

ذرهٔ والله اعلم باالصواب

چون نمی‌دانم چه گویم بیش ازین

گرچه او را دیده‌ام من پیش ازین

من چو او را دیده یا نادیده‌ایم

در میان این و آن شوریده‌ام

مادری بر خاک دختر می‌گریست

راه بینی سوی آن زن بنگریست

گفت این زن برد از مردان سبق

زانک چون ما نیست و می‌داند به حق

کز کدامین گم شده ماندست دور

وز که افتادست زین سان نا صبور

فرخ او چون حال می‌داند که چیست

داند او تا بر که می‌باید گریست

مشکل آمد قصهٔ این غم زده

روز و شب بنشسته‌ام ماتم زده

نه مرا معلوم تا در درد کار

بر که می‌گریم چو باران زار زار

من نه آگاهم چنین گریان شده

کز که دور افتاده‌ام حیران شده

این زن از چون من هزاران گوی برد

زانکه از گم گشتهٔ خود بوی برد

من نبردم بوی و این حسرت مرا

خون بریخت و کشت در حیرت مرا

در چنین منزل که شد دل ناپدید

بل که هم شد نیز منزل ناپدید

ریسمان عقل را سر گم شدست

خانهٔ پندار را در گم شدست

هرکه او آنجا رسد سرگم کند

چار حد خویش را در گم کند

گر کسی اینجا رهی دریافتی

سر کل در یک نفس دریافتی

صوفیی می‌رفت، آوازی شنید

کان یکی می‌گفت گم کردم کلید

که کلیدی یافتست این جایگاه

زانک دربستست این بر خاک راه

گر در من بسته ماند، چون کنم

غصهٔ پیوسته ماند، چون کنم

صوفیش گفتا؛که گفتت خسته باش

در چو می‌دانی برو، گو بسته باش

بر در بسته چو بنشینی بسی

هیچ شک نبود که بگشاید کسی

کار تو سهل است و دشوار آن من

کز تحیر می‌بسوزد جان من

نیست کارم رانه پایی نه سری

نه کلیدم بود هرگز نه دری

کاش این صوفی بسی بشتافتی

بسته یا بگشاده‌ای دریافتی

نیست مردم را نصیبی جز خیال

می نداند هیچ کس تا چیست حال

هر که گوید چون کنم، گو چون مکن

تا کنون چون کرده‌ای اکنون مکن

هر که او در وادی حیرت فتاد

هر نفس در بی‌عدد حسرت فتاد

حیرت و سرگشتگی تا کی برم

پی چو گم کردند من چون پی برم

می‌ندانم کاشکی می‌دانمی

که اگر می‌دانمی حیرانمی

مر مرا اینجا شکایت شکر شد

کفر ایمان گشت و ایمان کفر شد

شیخ نصرآباد را بگرفت درد

کرد چل حج بر توکل اینت مرد

بعد از آن موی سپید و تن نزار

برهنه دیدش کسی با یک از ار

دل دلش تابی و در جانش تفی

بسته زناری و بگشاده کفی

آمده نه از سر دعوی و لاف

گرد آتش گاه گبری در طواف

گفت گفتم ای بزرگ روزگار

این چه کار تست آخر شرم دار

کرده‌ای چندین حج و بس سروری

حاصل آن جمله آمد کافری

این چنین کار از سر خامی بود

اهل دل را از تو بدنامی بود

وین کدامین شیخ کرد، این راه کیست

می‌ندانی این که آتش گاه کیست

شیخ گفتا کار من سخت اوفتاد

آتشم در خانه و رخت اوفتاد

شد ازین آتش مرا خرمن بباد

داد کلی نام و ننگ من بباد

گشته‌ای کالیو کار خویش من

من ندانم حیله‌ای زین بیش من

چون درآید این چنین آتش به جان

کی گذارد نام و ننگم یک زمان

تا گرفتار چنین کار آمدم

ازکنشت و کعبه بی‌زار آمدم

ذره‌ای گر حیرتت آید پدید

همچو من صد حسرتت آید پدید

نو مریدی بود دل چون آفتاب

دید پیر خویش را یک شب به خواب

گفت از حیرت دلم در خون نشست

کار تو برگوی کانجا چون نشست

در فراقت شمع دل افروختم

تا تو رفتی من ز حیرت سوختم

من ز حیرت گشتم اینجا رازجوی

کار تو چونست آنجا، بازگوی

پیر گفتش مانده‌ام حیران و مست

می‌گزم دایم به دندان پشت دست

ما بسی در قعر این زندان و چاه

از شما حیران تریم این جایگاه

ذره‌ای از حیرت عقبی مرا

بیش از صد کوه در دنیا مرا

یک شبی معشوق طوس، آن بحر راز

با مریدی گفت دایم در گداز

تا چو اندر عشق بگدازی تمام

پس شوی از ضعف چون مویی مدام

چون شود شخص تو چون مویی نزار

جایگاهی سازدت در زلف یار

هرک چون مویی شود در کوی او

بی شک او مویی شود در موی او

گر تو هستی راه بین و دیده ور

موی در موی این چنین بین درنگر

گر سر مویی نماند از خودیت

هفت دوزخ سر برآید از بدیت

عاشقی روزی مگر خون می‌گریست

زو کسی پرسید کین گریه زچیست

گفت می‌گویند فردا کردگار

چون کند تشریف رویت آشکار

چل هزاران سال بدهد بردوام

خاصگان قرب خود را بار عام

یک زمان زانجا به خود آیند باز

در نیاز افتند، خو کرده به ناز

زان همی گریم که با خویشم دهند

یک نفس در دیدهٔ خویشم نهند

چون کنم آن یک نفس با خویش من

می‌توان کشتن ازین غم خویشتن

تا که با خود بینیم بد بینیم

با خدا باشم چو بی‌خود بینیم

آن زمان کز خود رهایی باشدم

بی‌خودی عین خدایی باشدم

هرک او رفت از میان اینک فنا

چون فنا گشت از فنا اینک بقا

گر ترا هست ای دل زیر و زبر

بر صراط و آتش سوزان گذر

غم مخور کاتش ز روغن در چراغ

دوده‌ای پیداکند چون پر زاغ

چون بر آن آتش کند روغن گذر

از وجود روغنی آید بدر

گرچه ره پر آتش سوزان کند

خویشتن را قالب قرآن کند

گر تو می‌خواهی که تو اینجا رسی

تو بدین منزل به هیچ الارسی

خویش را اول ز خود بی‌خویش کن

پس براقی از عدم درپیش کن

جامه‌ای از نیستی در پوش تو

کاسه‌ای پر از فنا کن نوش تو

پس سر کم کاستی در برفکن

طیلسان لم یکن بر سرفکن

در رکاب محو کن مایی ز هیچ

رخش ناچیزی بر آن جایی که هیچ

برمیانی در کمی زیر و زبر

بی میان بربند از لاشی کمر

طمس کن جسم وز هم بگشای زود

بعد از آن در چشم کش کحل نبود

گم شو وزین هم به یک دم گم بباش

پس از این قسم دوم هم گم بباش

همچنین می‌رو بدین آسودگی

تا رسی در عالم گم بودگی

گر بود زین عالمت مویی اثر

نیست زان عالم ترا مویی خبر

بعد ازین وادی فقرست و فنا

کی بود اینجا سخن گفتن روا

عین وادی فراموشی بود

لنگی و کری و بیهوشی بود

صد هزاران سایهٔ جاوید تو

گم شده بینی ز یک خورشید تو

بحرکلی چون بجنبش کرد رای

نقشها بر بحر کی ماند بجای

هر دو عالم نقش آن دریاست بس

هرک گوید نیست این سوداست بس

هرک در دریای کل گم بوده شد

دایما گم بودهٔ آسوده شد

دل درین دریای پر آسودگی

می‌نیابد هیچ جز گم بودگی

گر ازین گم بودگی بازش دهند

صنع بین گردد، بسی رازش دهند

سالکان پخته و مردان مرد

چون فرو رفتند در میدان درد

گم شدن اول قدم، زین پس چه بود

لاجرم دیگر قدم را کس نبود

چون همه در گام اول گم شدند

تو جمادی گیر اگر مردم شدند

عود و هیزم چون به آتش در شوند

هر دو بر یک جای خاکستر شودند

این به صورت هر دو یکسان باشدت

در صفت فرق فراوان باشدت

گر پلیدی گم شود در بحر کل

در صفات خود فروماند بذل

لیک اگر پاکی درین دریا بود

او چون بود در میان زیبا بود

نبود او و او بود، چون باشد این

از خیال عقل بیرون باشد این

یک شبی پروانگان جمع آمدند

در مضیفی طالب شمع آمدند

جمله می‌گفتند می‌باید یکی

کو خبر آرد ز مطلوب اندکی

شد یکی پروانه تا قصری ز دور

در فضاء قصر یافت از شمع نور

بازگشت و دفتر خود بازکرد

وصف او بر قدر فهم آغاز کرد

ناقدی کو داشت در جمع مهی

گفت او را نیست از شمع آگهی

شد یکی دیگر گذشت از نور در

خویش را بر شمع زد از دور در

پر زنان در پرتو مطلوب شد

شمع غالب گشت و او مغلوب شد

بازگشت او نیز و مشتی راز گفت

از وصال شمع شرحی باز گفت

ناقدش گفت این نشان نیست ای عزیز

همچو آن یک کی نشان دادی تو نیز

دیگری برخاست می‌شد مست مست

پای کوبان بر سر آتش نشست

دست درکش کرد با آتش به هم

خویشتن گم کرد با او خوش به هم

چون گرفت آتش ز سر تا پای او

سرخ شد چون آتشی اعضای او

ناقد ایشان چو دید او را ز دور

شمع با خود کرده هم رنگش ز نور

گفت این پروانه در کارست و بس

کس چه داند، این خبر دارست و بس

آنک شد هم بی‌خبر هم بی‌اثر

از میان جمله او دارد خبر

تا نگردی بی‌خبر از جسم و جان

کی خبر یابی ز جانان یک زمان

هرکه از مویی نشانت باز داد

صد خط اندر خون جانت باز داد

نیست محرم نفس کس این جایگاه

در نگنجد هیچ کس این جایگاه