قصاید محتشم کاشانی

دمید صبحی و از پرتو دمیدن آن

به ذره‌ای نظر افکند آفتاب جهان

چه صبح چهره نمایندهٔ هزار امید

که مشکل است بیانش به صدهزار زبان

چه آفتاب بلند اختر سپهر جلال

که برد طلعت او ظلمت از زمین و زمان

مدار اهل زمین اعتماد دولت و دین

حفیظ ملک و ملل پاسبان کون و مکان

گزیده نسخهٔ لطف‌اله لطف الله

که هست آینهٔ صنع صانع دیان

محیط مکرمتی کز درش برد مه و سال

گدا به کشتی چوبین ذخایر عمان

جلیل موهبتی کاسمان به دو کشد

زری که سایل او را بریزد از دمان

یگانه صانع خیاط خانهٔ تقدیر

بریده بر قد او خلعت بزرگی و شان

نهد به سجدهٔ او هفت عضو خود به زمین

به آسمان اگر ازشان او دهند نشان

چنان به عهد وی امساک شد قبیح که هست

حرام در نظر عقل روزهٔ رمضان

به زیر بال و پر خویش مرغ تربیتش

ز بیضه‌های عصافیر شد عقاب پران

رود چو سوی نشان تیر دقتش ز سپهر

هزار زه شنود گوش گوشه‌های کمان

چنان که خاک شناسد خراش تیشهٔ تیز

سخای دست ودلش بحر می‌شناسد و کان

زهی به ذات تو نازنده مسند تکمین

زهی ز عظم تو شرمندهٔ وسعت امکان

ز لطف خویش خدا لطف خویش خواند تو را

تبارک‌الله از الطاف خالق منان

جوان کننده دوران پیر ساخت تو را

هم اتفاقی تدبیر پیر و بخت جوان

به خال چهرهٔ زنگی اگر نظر فکنی

شود ز مردمی انسان دیدهٔ انسان

زینت ارچه مقام است لیک بالنسبة

تو آتشی و کواکب شرار و چرخ و خان

جهان مدار از بس که شرمسار تو را

به دوش زانوم از جبهه مانده بار گران

بزرگوارا از بس به زیر بار توام

ز انحنا شده جیبم مصاحب دامان

زمانه راست چنین اقتضا که گوهر مدح

ز قدر اگر چه بود گوشوار گوش جهان

به صد شعف چو ستاند ز مادحش ممدوح

وز آفرین لب مدح آفرین شود جنبان

وز انتعاش کند زیب مجلسش یک چند

چو لاله و سمن ونرگس و گل و ریحان

ز عمد صد رهش افتد نظر بر او اما

به سهو نیز نیفتد به فکر قیمت آن

تو آن بزرگ عطائی که در نظم مرا

ندیده قیمتش ارسال کردی از احسان

و گر وظیفه هر ساله ساختی آن را

هزار سال بود ملک عمرت آبادان

منم کهن بلدی در کمال ویرانی

تو گنج عالم ویران یگانه ایران

حصار این بلد کهنه کن به آب و گلی

که سیل حادثه هرگز نسازدش ویران

غلام بی بدلت محتشم که از افلاس

کنون تخلص او مفلسی است در دیوان

چو درد فاقه‌اش اکثر دواپذیر شده

علاج مابقی از حکمت تو هست آسان

همیشه تاز پی اعتماد اهل وداد

کنند بیعت و پیمان مشدد از ایمان

امیدوار چنانم که دولت ابدی

ز بیعتت نکشد دست و نگسلد پیمان

باد مسعود و همایون خلعت شاه جهان

بر وزیر جم سریر کامکار کامران

آصف اعظم مهین دستور خاقان عجم

مرکز عالم گزین معیار پرگار جهان

میرزا سلمان سلیمان زمان فخر زمین

پایهٔ دین و دول سرمایهٔ امن و امان

آن که از جوهرشناسی روز بازار ازل

فخر کرد از جوهر ذاتش زمین بر آسمان

وانکه گنجور کزو آفرینش برنیافت

گوهری مانند او در مخزن آخر زمان

هست رایش پادشاهی کز ازل دارد لقب

مه‌لوا فرمانروا کشورگشا گیتی‌ستان

برخی از اوصاف او در آصف بن برخیاست

زان که از کرسی نشین فرقت تا کرسی نشان

بر سر طور ظفر او راند موسی وار رخش

در تن دهر سقیم او کرد عیسی‌وار جان

بود دهر پیر را طبع زلیخا کاین چنین

شاهد یوسف جمال عهد او کردش جوان

آن چه گردان توانا در جهانگیری کنند

در بنانش می‌تواند کرد کلک ناتوان

خلق بهر داوری بر آستانش صف زنند

آفتاب خاوری چون سر زند از خاوران

آستینش جبههٔ فرسایندهٔ میر و وزیر

آستانش سجدهٔ فرمایندهٔ سلطان و خان

دهر معلول از علاجش خستهٔ عیسی طبیب

خلق عالم در پناهش گله موسی شبان

می‌تواند کرد تدبیرش به یکدیگر به دل

ثقل و خفت در مزاج آهن و طبع دخان

مانده پرگاری ز حفظش کز برای پاس مال

دزد چون پرگار می‌گردد به گرد کاروان

از نهیب نهی او در نیمه ره باز ایستد

تیر پرانی که بیرون رفته باشد از کمان

گوی را از جا بجنباند به نیروی قضا

گر کند احساس منع از صولت او صولجان

انتقامش چون کند دست ضعیفان راقوی

پشه در دم برکند گوش از پیل دمان

مژدهٔ عونش چو سازد زیر دستان را دلیر

از تلاش روبه افتد در زیان شیر ژیان

عون او خلق جهان از از بد عالم پناه

عهد او عهد و امان را تا دم محشر ضمان

گر بدندی در زمان او به جای جود و عدل

شهره گشتی بخل و ظلم از حاتم و نوشیروان

بحر بازی بازی از در و گوهر گردد تهی

چون کند وقت گوهر بخشی قلم را امتحان

های و هوی و لشگر و خیل و سپه در کار نیست

عالمی را کان جهان سالار باشد پاسبان

از پی گنجایش برخاست دیوار حجاب

از میان چار دیوار مکان و لامکان

بی‌طلب حاضر شود چون خوردنیهای بهشت

بر سر خوان نوالش هرچه آید در گمان

عرشیان آیند اگر بهر تواضع بر زمین

خسروان را آستین بوسند و او را آستان

در زمین ذات و خیر دولتش روزی که کرد

نصرت استیلا پی رد جلای ناگهان

دهر هم دولت یمینش گفت و هم نصرت یسار

چرخ هم شوکت قرینش خواند و هم صاحبقران

خلعتی کایزد به قد کبریای او برید

در زمان شاه عالی همت حاتم زمان

گر بریزند از در جوئی به هامون آب بحر

ور به بیزند از گوهر خواهی به دقت خاک کان

ور ملک از کارگاه قدرت آرد تار و پود

ور فلک از نقش بند غیب گیرد نقشدان

نقش تشریفی چنان صورت نمی‌بندد مگر

در میان دستی برآرد نقش پرداز جهان

وه چه تشریف آسمانی در زمین انجم نما

سهو کردم آفتابی بر زمین اختر فشان

بر سر تشریح تاجی فرق گوهرهای فرد

با کمر در جوهراندوزیش دعوی در میان

در خور آن تاج تابان جقه‌ای کز همسری

می‌زند پر بر پر خورشید در یک آشیان

از شعاع چارقب روز و شب اندر شش جهت

مشعل خورشید مخفی و سواد شب نهان

از علامت‌های تشریف شریف آصفی

همرهش زرین دواتی سربه سر گوهرنشان

از پی تشریف اسبی در سبک خیزی چو باد

زیر زین آسمان سنگ از گوهرهای گران

مرکبی کاندم که آرمیده راند راکبش

شام باشد دهری خفتن در آذربایجان

توسنی کز روز باد پویه‌اش گوی زمین

در شتاب افتد چو کشتی کش دواند بادبان

از در مغرب برانگیزد سم سختش غبار

گر به مشرق نرم یابد در کف فارس عنان

بردن نامش گر ابکم بگذراند در ضمیر

تا ابد در خویش یابد نشاه طی لسان

رنگ خنگ آسمان دارد ز سر تا پا که هست

آفتابش ماه پیشانی هلالش داغ ران

بهر این تشریف از پر کله تا نعل رخش

تهنیت فرض است بر خلق زمین و آسمان

حاصل از وی چون گران شد مسند از هر باب کرد

عقل تاریخی تجسس هم گران و هم روان

اعتمادالدولتش بد چون درین دولت لقب

آن لقب را دوخسان آورد طبع نکته‌دان

گر چو یک سال آمد افزون بود عین مصلحت

تا به این علت مصون ماند ز چشم حاسدان

قصه کوته چون قدم دروای فکرت نهاد

عقل دور اندیشه در اندیشهٔ اصلاح آن

طبع دقت پیشه بر اندیشه سبقت کرد و گفت

اعتمادالدوله افسر بخش بادا در جهان

آصفا عالم مدارا بختیارا داورا

ای به زور بخت کامل قدرت و بالغ توان

عرضه‌ای دارم چه قول مردم بالغ سخن

هم طویل اندر مضامین هم قصیر اندر بیان

طوطی شیرین زبان شکرستان عراق

کز جفای قرض خواهان بود زهرش در دهان

با وجود این همه بی‌دست و پائیها که داشت

گشته بود از تنگدستی عازم هندوستان

وان چه بیش از جمله‌اش آواره می‌کرد از وطن

قرض پر شلتاق دیوان بود آن بار گران

تا که از امداد صاحب مژده بخشش رسید

بخشش مقرون به تشریف شه صاحبقران

من به این پاداش بر چیزی که حالا قادرم

هست ارسال ثناها کاروان در کاروان

بی‌تکلف صاحبا کردی ز وامی فارغم

کز هراسش بود بی‌آرام در تن مرغ جان

وز طلب گشتند بر امید دیگر لطف‌ها

قرض خواهان دیگر هم اندکی کوته‌زبان

ای تمام احسان اگر در عهد شاهی این چنین

کز زر و گوهر خزاین را تهی کرد آن چنان

بنده را یکبارگی از قرض خواهان واخری

سود پندارم درین سودا بود بیش از زیان

محتشم ای در فن خود از توقع برکنار

آمدی آخر درین فن نیک بیرون از میان

بحر خواهش را کرانی نیست پیدا لب ببند

پس زبان بگشای در عرض دعای بیکران

تا درین کاخ عظیم‌الرکن خوش بنیان دهند

از بنای بی‌زوال دولت و ملت نشان

پایهٔ بنیان این ملت تو باشی پایدار

اعظم ارکان این دولت تو باشی جاودان

به عنوان عیادت ساخت مقدار مرا افزون

فلک مقدار ذی عزت عزیز حضرت بی‌چون

محمد مؤمن آن فخر سلاطین کز وجود او

زهی در چشم دقت اشرف است و ارفع از گردون

نهد مساح و هم اندر قیاس ساحت قدرش

ز ملک احتمال و عالم امکان قدم بیرون

ندانم چون سرایم وصف شان و شوکت او را

که این‌جا ساز سلطانیست با شاهی به یک قانون

چو کردند از غنا عرض تجمل سایلان او

فروشد در زمین از انفعال کم‌زری قارون

گر از وادی استغناش بر هامون وزد بادی

سزد کز بی‌نیازی ناز بر لیلی کند مجنون

ندیدم دهر پردازی به احسانش که گر از وی

دو عالم سایلان خواهند یک عالم شود ممنون

اگر یک لمحه پردازد به حرب آن خسرو گردان

شود از موج خون دشمنان شبدیز او گلگون

سزد گر بیش ازین فلک از جای برخیزد

چو تیغش آسمان پیوند سازد موجهای خون

در آفاقیم بی‌همتا ز لطف واحد یکتا

در استعداد من در شعر و در حکمت هم افلاطون

سرافرازا به پایت ریختن لایق نمی‌دانم

مگر گنجی که از گنجینهٔ قارون بود افزون

ولی از محتشم آن پیشکش کاید به کار تو

مناسب نیست الانقد نظمی چون در مکنون

که در چشم و دل طبع سخندان تو می‌دانم

که از صد بیت پر زینت کم یک بیت پر مضمون

نه تنها از برای زینت و زیب کلام خود

ثنایت را ذوی‌الافهام می‌گردید پیرامون

کنند از نظم پر در کفهٔ میزان مدحت را

اگر جن و ملک را چون بشر طبعی بود موزون

ز لطف پادشاه لم‌یزل امید میدارم

که سازد دولت دیر انتقامت را ابد مقرون

داده فزون از فلک زیب زمان و زمین

مایهٔ امن و امان میر محمد امین

آن که چو شاهنشهان آمده صاحبقران

وانکه چو فرماندهان آمده شوکت قرین

بارگه رفعتش کرد قضا چون بنا

پایهٔ اول نهاد بر فلک هفتمین

نایرهٔ مهر ازو شعلهٔ تابان شعاع

دایرهٔ چرخ ازو خاتم رخشان نگین

ای ملک الملک جود کز پی حجت خورد

کان بیسارت قسم هم بی‌مینت یمین

هر که بدامن چو گل رفته تو را آستان

ریخته چون نرگسش سیم و زر از آستین

ننگ ز خواهش بود اهل طمع را اگر

همت حاتم شود جود تو را جانشین

هست یکی در جهان از تو کرم پیشه‌تر

لیک نرنجی که نیست غیر جهان آفرین

بحر تواند زدن لاف عطا با کفت

وقت کرم گر ز موج چین نزند بر جبین

سالک راه تو را دوش فلک توشه کش

خرمن جاه تو را است ملک خوشه چین

ای به ستایش سزا زین همه مدح و ثنا

از تو من خسته را نیست توقع جز این

کز من و احوال من زمزمه‌ای بشنود

از تو و انفاس تو پادشه داد و دین

وان چه شود خواسته جایزهٔ من بود

کز عدم آورده‌ام این همه در ثمین

بهر تو کز عظم‌شان آمده‌ای در جهان

قابل بزمی چنان لایق مدحی چنین

محتشم آنجا که هست در چو صدف بی‌بها

تحفهٔ ما و تو بس گوهر نظم متین

زان که ز پای ملخ تحفه روان ساختن

نزد سلیمان رواست در نظر خورده بین

مژده عالم را که دهر از امر رب‌العالمین

بهر شاه نوجوان رخش خلافت کرد زین

خاتم شاهنشهی را بهر آن گیتی پناه

کنده حکاک قضا الملک منی بر نگین

امر عالی را به امر عالی او عنقریب

در فرامین گشته فرمان همایون جانشین

کوس شادی داده صد نوبت به نام او صدا

بر کجا بر پیشگاه غرفهٔ چرخ برین

بر زمین بهرجلوس آن جلیس تخت و بخت

سوده هر جانب سریر خسروی صد ره جبین

خطبها بهر لباس تازه افکنده ببر

همچو بسم‌الله بیرون کرده دست از آستین

سکه‌ها بهر ملاقات زر نو سینه چاک

تا زند از عشق خود را بر درمهای ثمین

بر زر خورشید هم نامش توان دیدن اگر

دیدن اندر وی تواند چشم عقل دوربین

وه چه نامست این که می‌بارد ازو فتح و ظفر

صاحب نام آن که می‌نازد به او دنیا و دین

باعث تعمیر عالم پاسبان بحر و بر

مایهٔ تخمیر آدم قهرمان ماء و طین

شاه سلطان حمزه خاقان قضا فرمان که هست

کمترین طغراکش احکام او طغرل تکین

آن که در آغاز عمر از غیرت دین هیچ‌جا

نیستش آرامگاهی در جهان جز صدر زین

وانکه بار منتش خم کرده پشت آسمان

بس که می‌پردازد از اعدای دین روی زمین

غیر او فردی که دید از پادشاهان کو بود

روز و شب بهر جهاد از صدر زین مسند گزین

اوست در خفتان دیگر یا برون آورده سر

حمزهٔ صاحبقران از جیب آن نصرت قرین

ابر اگر بردارد از دریای استیلاش آب

شیر برفین برکند گوش از سر شیر عرین

نیست چندان خاک کز ماتم کند خصمش به سر

خاک میدان را به خون از بس که می‌سازد عجین

جان فدای او که در هر ضربت تارک شکافت

آفرین بر دست و تیغش می‌کند جان‌آفرین

آفتاب از بیم سر بر نارد از جیب افق

صبح اگر گیرد به دست آن شاه صفدر تیغ کین

آسیاهائی به خون آورده در گردش که حق

در جهادش داده میراث از امیرالمؤمنین

روم از شور ظهورش چون بود جائی که هست

او در آذربایجان غوغاش در اقلیم چین

پیکر آرای عدو گردد مشبک کار دهر

در سپاه او کمان‌داران چه خیزند از کمین

بر قد دارئیش دوران لباس کوتهست

تار و پودش گرچه از خیط شهور است و سنین

کرد پیش از عهد شاهی آن چه صد خسرو نکرد

ملک را می‌باید الحق مالک‌الملکی چنین

شاهد حقیتش هم بس به قانون جمل

این که سلطان حمزه یکسانست با حق مبین

حق مبین گشته از نقش حروف اسم او

تا زوال دشمنان باطلش گردد یقین

قلعهٔ تبریز تا بستاند از رومی به جنگ

گفتم از بهر تفال یکه مصراعی متین

کز قفای فتح از آن گردد دو تاریخ آشکار

دال بر اقبال آن جنگ‌آور قسور کمین

چون ستاند قلعه و تاریخها پر شد به کو

قلعه از رومی ستاندی شاه جم قدرآفرین

با دعای اهل کاشان این دعاگو محتشم

آسمانها را کند پر ز اولین تا هفتمین

بهر آن دارای هفت اقلیم باردار حافظی

کاسمان نامش کند جوشن زمین حصن حصین

داعیان را نیز فیض از مبداء فیاض باد

شهریاری هم که هست ارباب دعوت را معین