قصاید محتشم کاشانی

باز نوبت زن دی بر افق کاخ فلک

می‌زند نوبت من ادر که البرد هلک

باز لشگر کش برد از بغل قلهٔ کوه

می‌دواند به حدود از دمه چون دود برگ

باز از پرتو همسایگی شعلهٔ نار

می‌فرستد ز دخان تحفهٔ سمندر به ملک

برف طراحی باغ از رشحات نمکین

آن چنان کرده که می‌بارد از اشجار نمک

بحر مواج چنان بسته که هر موجی از آن

اره پشت نهنگی شده بر پشت سمک

نکشد تا زیخ آهنگر بردش در غل

دست و پا می‌زند از واهمه در آب اردک

آب گرمابه چنان گشته مزاجش که از آن

نتوان تا ابد انگیخت بخار از آهک

یخ زجاجی شده از برد که می‌باید اگر

خردسالی کندش ضبط برای عینک

جمرات از دمه بر قله منقل زرماد

پشت گرمند بمانائی سنجاب و قنک

کف دریا شده از شدت سرما مشتاق

به گرانی که گر آید ز سر آب به تک

برف گسترده بساطی که زد هشت ننهند

پا به صحن چمن اطفال ریاحین به کتک

شده آن وقت که از خوف ملاقات هوا

به صد افسون نشود دود ز آهک منفک

سپه برد بهر بوم که تازد ز قفا

لشگر برف چو مور و ملخ آید به کمک

دمه سر کرده به یک سردمه بگریزاند

خیمه‌پوشان خزان را ز بساتین یک یک

برد چون قصد ریاحین کند اندازد پیش

چشم خود نرگس و دزدیده رساند چشمک

گر نهد موسی عمران ید و بیضا در آب

چون کشد جانب خود باشدش از یخ انجک

به مقر خود از آسیب هوا گردد باز

مهره‌ای کاتش داروش جهاند ز تفک

روبهی را که شود پشت به جمعیت موی

ذره گرم شود بر سر شیران شیرک

کرده یخ استره چرخ که گردیده از آن

حرف امید بهار از ورق بستان حک

کوه ابدال که از سبزهٔ پژمرده و برف

پوستین می‌کشد آن روز به زیر کپنک

مجمعی ساخته وز قهقهه انداخته‌اند

هرزهٔ خندان جبل جمله به او طرح خنک

نزهت انگیز هوائی که ز محروسهٔ باغ

کرده بیرون یزک لشگر بردش به کتک

رجعتش نیست میسر مگر آرد سپهی

از ریاض چمن شوکت مولی به کمک

آفتاب عرب و ترک و عجم کهف ملوک

پادشاه طبقات به شر و جن و ملک

حجةالله علی الخلق علی متعال

که در آئینه شک شد به خدائی مدرک

آن که چون گشت نمازش متمایل به قضا

بهر او تافت عنان از جریان فلک فلک

آن که بعد از دگران روی به خیبر چو نهاد

آسمان طبل ظفر کوفت که النصرة لک

بسته بر چوب ز اعجاز ظفر دست یلان

کرده هرگاه برون دست ولایت ز ملک

گاو از بیم شدی حمل زمین را تارک

خصم را ضربت اگر سخت زدی بر تارک

گر کشد بر کرهٔ مصمت خورشید کمان

همچو چرخش کند از ضربت ناوک کاوک

در پناهش متحصن ز ممالک صد ملک

در سپاهش متمکن ز ملایک صد لک

حکم محکم نهجش قوس قضا را قبضه

امر جاری نسقش تیر قدر را بی‌لک

او خدا نیست ولی در رخ او وجه‌الله

می‌توان یافت چو خطهای خفی از عینک

پیش طفل ادب آموز دبستان ویست

با کمال ازلی عیسی مریم کودک

بهر جمعیت خدام مزارش هر صبح

فکند سیم کواکب فلک اندر قلک

ای به جاهی که درین دایرهٔ کم پرکار

درک ذات تو به کنه آمده فوق المدرک

در زمان سبق عالم و آدم بوده

حق سخنگوی و تو آئینه و آدم طوطک

پایهٔ عون تو گردیده درین تیره مغاک

این مخیم فلک بی سر و بن را تیرک

پیلبانان قضا تمشیت جیش تو را

چرخ از اکرام به دست مه نوداده کچک

گر نیابد ز تو دستوری جستن ز کمان

در کمان خانه کند چله نشینی ناوک

دو جهانند یکی عالم فانی و یکی

عالم قدر تو کاندر کنف اوست فلک

واندرین دایره در پهلوی آن هر دو جهان

چرخ بسیار بزرگ است به غایت کوچک

گر کند نهی سکون امر تو در پست و بلند

تا دم صبح نه شور ای ملک انس و ملک

نستد آب ز رفتار و نه باد از جنبش

نه فتد مرغ ز پرواز ونه آهو از تک

با سهیل کرمت در چمن ار تیغ غرور

نشکافد سپر لالهٔ حمرا سپرک

رتبهٔ ذات تو را شعلهٔ انوار ظهور

تا به حدیست که بی‌مدر که گردد مدرک

داندت بی‌بصری همسر اغیار که او

تاج شاهی نشناسد ز کلاه ازبک

صیت عدل تو و آوازهٔ اوصاف عدوت

غلغل کوس شهنشاهی و بانگ تنبک

هم ترازوی تو در عدل بود آن که چو تو

سر نیارد به زر و سیم فرو چون عدلک

گر شود پرتو تمییز تو یک ذره عیان

زرد روئی کشد از پیشهٔ خود سنگ محک

از درت کی به در غیر رود هرکه کند

فهم لذات جنان درک عقوبات درک

بک فی دایرةالارض و ما حادیها

طرق سالکها فی کنف الله سلک

هر که ریزد می بغض تو به جام آخر کار

از سر انگشت تاسف دهدش دور گزک

به میان حرف تو در صفحهٔ دل کرده مقام

دگران جا به کران یافته چون نقطهٔ شک

پرکم از سجدهٔ اصنام نبد خصم تو را

نصب بیگانه به جای نبی و غصب فدک

از ازل تا به ابد بهره چه باید ز سلوک

سالکی را که ره حب تو نبود مسلک

محتشم صبح ازل راه به مهرت چون برد

لقد استعصم والله به واستمسک

گرچه هستش ز هوا و هوس و غفلت نفس

جرم بسیار و خطا بی‌حد و طاعت اندک

غیر از آن عروه وثقی و از آن حبل متین

نیست چیز دگرش در دو جهان مستمسک

دست چوبک زن تقریر به آهنگ رحیل

چون زند در دروازهٔ عمرش چوبک

به دعا بعد ثنا عرض چو شد خواهد بود

هرچه گویم بس ازین غیر دعا مستدرک

تا نهد شاهد روز از جهت سیر جهان

هر سحر بر جمل چرخ زر اندود کلک

آن فلک رتبه که شد باعث این نظم بلند

در فلک باد عماریکش او دوش ملک

اقبال بین که از پی طی ره وصال

پرواز داده شوق به مرغ شکسته بال

بردمید از آن تن خاکی که جنبشش

صد ساله بعد داشت ز سر حد احتمال

افتاده‌ای که بود گران جان تر از زمین

شوقش به ره فکند شتابان تر از شمال

شد دست چرخ پر شهب از بس که می‌جهد

در زیر پای خیل بغال آتش از امال

احداث کرده جذبه راه دیار شوق

در مرکبان سست پی من تک غزال

دارد گمان زلزله از بی‌قراریم

سرهنگ جان که قلعهٔ تن راست کوتوال

منت خدای را که رفاهیت وطن

گر شد به دل به تفرقه کوچ و ارتحال

نزدیک شد که ذرهٔ بیتاب ناتوان

یابد به آفتاب جهانتاب اتصال

زد آفتاب چرخ که از دولت سریع

بعد از عروج روی کند در ره زوال

آن آفتاب کز سبب طول عهد او

جوید هزار ساله گران نقص از کمال

سلطان شاه مشرب کم کبر و پرشکوه

دارای داد گستر جم قدر یم نوال

آن برگزیدهٔ یوسف مصر صفا که هست

آئینه جمال خداوند ذوالجلال

در مصر سلطنت نه همین اسم بود و بس

میراث یوسفی که به او یافت انتقال

زان یوسف جمیل به این یوسف جلیل

دادند صد کمال کزان بد یکی جمال

بر خویش دیدگان و مکان را چو بیضهٔ تنگ

مرغ جلال او چو برآورد پر و بال

شاید که بهر نوبت سلطانیش قضا

بر طبل آسمان زند از کهکشان دوال

گردون برد پناه به تحت الثری ز بیم

آید گر آتش غضب او به اشتغال

نام مرا کسی نبرد روز حشر نیز

حلمش شود چه اهل گنه را قرین حال

گر باد عزم تو گذرد بر بلند و پست

بیرون رود سکون ز زمین نعل از خیال

دریا به لنگرش سپر خویش را به چرخ

باشد تحرکش چو زمین تا ابد محال

ای برقد جلال تو تشریفها قصیر

جز عز ذوالجلال که افتاده بی‌زوال

بر تاج خسروی که ز اسباب سروریست

فرق توراست منت تعظیم لایزال

حاتم ز صیت جود تو گشت از مقام خویش

راضی که در جهان نکشد از تو انفعال

این سلطنت که شاهد طاقت گداز بود

در ابتدای ناز نمود از تتق جمال

اینک جهان گرفته سراسر فروغ وی

که افزونی اندرون چو ترقیست در هلال

ای داور ملک صفت آسمان شکوه

وی سرور نکوسیر پادشه خصال

روزی که محتشم پی تقدیم تهنیت

آمد به نفس کامل خود بر سر جدال

وز تازیانه کاری تعجیل داد پر

آن باره را که بود تحرک در او محال

هریک قدم که مانده به ره نجم طالعش

گردید دور صد قدم از عقده وبال

یارب به لایزالی سلطان لم‌یزل

کز اشتغال سلطنت دیر انتقال

بر مسند جلال برانی هزار کام

با رتبهٔ جلیل بمانی هزار سال

باد در عیش مدام از بهجت عید صیام

پادشاه محتشم سلطان گردون احتشام

داور مرفوع تخت خوش بساط خوش نشاط

سرور مسعود بخت نیک رای نیک نام

آفتاب اوج استیلا ولی سلطان که باد

بر سلاطین به سند اقبال مستولی مدام

در صبوح سلطنت می‌خواند از عظمش قضا

قیصر فغفور بزم اسکندر جمشید جام

هست طول روز اقبالش فزون از روز حشر

زان که از دنبال صبح دولت او نیست شام

چار رکن از صیت استقلال او پر شد که دور

از برایش پنج نوبت می‌زند در هفت بام

کار او هر روز می‌آرد قضا صد ساله پیش

بس که دارد در مهم احترامش اهتمام

در زمان او که ضدیت شد از اضداد رفع

صعوه با باز است یار و گرگ با میش است رام

رایض امروز بر دستش ز روی اقتدار

کرده خنگ بی‌لجام چرخ را بر سر لجام

آن که لطف و قهر او در یک طبیعت آفرید

آب و آتش را به قدرت داد باهم التیام

گر زمین ناروان راطبع او گوید برو

در شتاب افتاده دشت لامکان سازد مقام

ور سپهر تیز رو را امر او گوید بایست

تا دم صور قیامت گام نگشاید ز گام

از نفایس بخشی او صد هزار احسان خاص

هست روز بذلش اندر ضمن هر انعام عام

قطره‌ای از لجهٔ جودش توان کردن حساب

هفت دریا را اگر با هم توان داد انضمام

نیست باران بر زمین از آسمان باران که هست

ز انفعال ابر دستش در عرق ریزی غمام

ای تو را از قوت طالع درین نخجیرگاه

شاه‌بازان رام قید و شهسواران صید رام

از مهابت در ته چاه عدم گردد مقیم

گر در آئی با سپهر اندر مقام انتقام

مهر از بهر اجاق افروزی در مطبخت

روز تا شب می‌پزد سودا ولی سودای خام

هست بر درگاهت ای دریادل مالک رقاب

حاتم طی یک گدا و خسرو چین یک غلام

کم‌بضاعت‌تر ز قارون کس نماند در زمین

گر یک احسان تو یابد بر خلایق انقسام

مخزن خویش از زر انجم کند در دم تهی

گر فلک یکدم کند طبع درم بخش از تو وام

بس که از حصر افزون بس که رفت از حد برون

میل خاص و لطف عامت با خواص و با عوام

نیک و بد را با تو اخلاصیست کز آرام خود

دست می‌دارند تا آرام گردد با تو رام

آن زجاجی چامه هر شب بر تو می‌سازد حلال

خون خود تا بادلارایان بیارامی به کام

من ز چشم آرام غارت می‌کنم تا از دعا

خواب را بر دیدهٔ بخت تو گردانم حرام

وز پی حمل دعایت با خشوع بی‌شمار

زین بلند ایوان فرود آرم ملایک را تمام

سرورا در شکرستان ثنایت محتشم

کش خرد می‌خواند دایم طوطی شکر کلام

حال با صد تلخ کامی گشته در حبس قفس

مبتلای صد الم بند مؤید هر کدام

گر نمی‌بود این چنین می‌گشت گرد درگهت

با دگر خوش لهجه‌های باغ معنی صبح و شام

الغرض نواب سلطان را سلام و تهنیت

می‌تواند از زبان خامه گفتن والسلام

تا بود در روزگار آئین عید و تهنیت

خاصه بر درگاه تعظیم سلاطین عظام

از زبان لوح و کرسی و سپهر و مهر و ماه

تهنیت گویت لب روح‌الامین باشد مدام

روزه رفت و آمد از نزدیک مخدوم الانام

بر سر من مشفقی با عیدی عید صیام

وه چه مخدوم آن که هست از رفعت ذات کریم

سرور اهل کرم سردار و سرخیل کرام

وه چه سر خیل آن که خیل خسروان عصر را

می‌تواند داد در یک بزم باهم انتظام

اختر بیضا تجلی گوهر دری شعاع

داور دارا تجمل والی والامقام

کار فرمایندهٔ طبعش زبان علم و حلم

سده فرزینه بزمش جبین خاص و عام

چرخ اعظم را مقابل قابل دیهیم و گاه

شاه عالم را مصاحب صاحب القاب و نام

روزگارش زان محمد خواند کاندر نه حرم

می‌ستایندش مقیمان سپهر از احترام

می‌زند مانند طفل مریم از اعجاز دم

هرچه طبع مبدعش می‌آفریند در کلام

نژاد زد میان نظم گوئی تیغ زد

ورنه چون بین‌المسارع منقطع شد التیام

معنی کز دل بود چون صید وحشی در گریز

خاطر او را بود چون مرغ دست آموز رام

بحر اول بر بقای خویش می‌لرزد که هست

کمترین قایم دست فیاضش غمام

قرص خورشید از عطا می‌افکند پیش گدا

طشت حاتم چون نیفتد در زمان او زبام

بی‌طلب چون کرد جیب و آستینم پر درم

یافتم کاندر کرم حاتم کدامست او کدام

مدح گفتن و آن گه از ممدوح جستن جایزه

نیست جز فعل ادانی نیست جز کار لئام

مدح کردن نیز گوش آنگه گشودن دست جود

در حقیقت هست سودای درم بخشیش نام

بخشش آن باشد که کس نادیده شخصی را به خواب

بخشد از خواب پریشانیش بیداری تمام

مدح گفتن آن چنان اولی که بی‌ذل طمع

در سخن مرد سخن گستر نماید اهتمام

زین دو حالت آنچه از من بود خود نامد به فعل

وین خجالت ماند بهر من الی یوم‌القیام

و آنچه زان دریادل زر بار گوهرریز بود

از وجود آمد به استمرار و ادرار و دوام

مالک الملک سخن خلاق اقوال حسن

سامی الرتبت سمی جد خود خیرالانام

پستی ما کردار تقصیر این فعل ارتکاب

وان بلندیهای همت کرد آن امر التزام

ای به دوران تو دولت را رواج اندر رواج

وی به تدبیر تو عالم را نظام اندر نظام

در ازل ذیل جلالت از غبار خود کشید

سرمهٔ امیدواری در دو چشم اعتصام

در عبارت آفرینی گرنه یکتائی چرا

خلقت خلاق و اقوال تو را نشاست نام

زین شرف کاندر بنان اشرف در جنبش است

تا به زانو می‌رود در مشگ کلک خوش‌خرام

کز لک مژگان خود چشمت برون آرد ز سر

سوی بدبینت اگر بینی به چشم انتقام

در ثنایت معترف گردم به عجز خویشتن

گرنه با طبع من اقبال تو یابد انضمام

سرورا بی‌جد و جهدی از ریاض لطف تو

محتشم را خورد اگر بوی عطائی بر مشام

طوق در گردن غلامی هم شدش پیدا که هست

در لقب مالک رقاب پادشاهان کلام

ابتدا به در دعا اکنون که گر سحرست شعر

پیش نازک طبع دارد لذت تام اختتام

تا سپهر پیر را در سایه باشد آفتاب

ز اقتصای وضع دوران سال و ماه و صبح و شام

ظل شاه نوجوان بر فرق فرقد سای تو

باد چون ظل تو بر فرق خلایق مستدام

ایا صبا برسان تحفهٔ درود و سلام

ز کمترین خلایق به بهترین انام

پناه ملک و ملل پاسبان دین و دول

جهان علم و عمل کاشف حلال و حرام

سمی صدر رسل هادی جمیع سبل

سر رئوس امم تاج تارک اسلام

خدایگان صدور جهان که در آفاق

صدارت از شرفش در تفاخر است مدام

بگو ولی به زبانی کزو اثر بارد

که ای جلال تو را جلوه در لباس دوام

غلام بی بدلت محتشم که خواند اول

بر آسمان ملکش زیب و زینت ایام

بر او زمین وسیع آخر آن چنان شد تنگ

که گشت شیرهٔ جان در تنش فشرده تمام

نه پای راه نوردی که در گشایش کار

ره امید به دستش دهد گشایش کام

نه یک سرو تن فردی که سوی حاتم طی

کند به کبر نگاه و کند به ناز خرام

اگر چه گه گهش از شاخسار این دولت

سبک بهاثمری تازه می‌کند لب و کام

ولی ز گلشن جود شهش ز بخت زبون

نسیم لطف تمامی نمی‌رسد به مشام

که چون دهد به تنعم دماغ را ترطیب

شود ز فیض پذیرای صد هزار الهام

درین زمان که غم انگیز گشتنش می‌کرد

زمانه بادهٔ عیشی که ریختش درجام

همان رحیق روان کلام مولی بود

که بود هم طرب آغاز و هم نشاط انجام

کلام نی که زلالی بدیع سلسله‌ای

طراز دوش امم گوشوار گوش گرام

زهر دوا و مصرع آن گشته از فصاحت باز

دری جدید به روی دل ذوی الافهام

به مرده خضر کلامش چو داد آب حیات

حدیث زیره و کرمان ز کلک خوش ارقام

چنان نمود که شیرین تکلمان ظریف

نبات را به تکلف نهند حنظل نام

ز فیض ابر مقالت چو مستفیض شدند

به قدر جوهر ادراک خود خواص و عوام

ز سرزمین فصاحت روایح گلها

بسیط روی زمین را فرو گرفت تمام

در آن خجسته زمین هر غزل غزالی بود

به طبع مستمع از مردم آشنائی و رام

در آستین بودش دست صنع هر که ز لفظ

لباس برقد معنی برد به این اندام

بزرگوارا دارم دلی و صد امید

جهان مدارا دارم لبی و صد پیغام

که هست از مدد منعم غنی و قدیر

کریم عام کرم واهب جمیع مرام

بلای فقر درین عهد در تزلزل صرف

صلای جود درین دور در ترقی تام

مرا به طبع ز اشباه خود تفاوت خاص

تو را ز لطف به امثال من توجه عام

بود بعید که عرش مکان من نرسد

در ارتفاع به فرش مقام هیچکدام

ازین بعیدتر این کاندرین بساط وسیع

مهام را به ید قدرت شهیست زمام

که در نوازش و دریادلی و زربخشی

هزار حاتمش از روی نسبت است غلام

مضیق است زمان ای زمان مزین ساز

صحیفهٔ سخنت را به مهر ختم کلام

برای دولت دیر انتقال تا یابد

دعا به ذکر ثبات و دوام استحکام

ز پایداری اقبال باد مستحکم

صدارتت به ثبات و جلالتت به دوام

ز تاب مشگل اگر نگسلد رگ جانم

که کار تنگ شد از پیچ و تاب دورانم

نمی‌رود به جنان پای کس به این تعجیل

که دست من ز جنون جانب گریبانم

بجاست پردهٔ گوش فلک که بسته هنوز

درون سینه به زنجیر صبر افغانم

جهان ز فتنه چه دارد خبر که در بند است

هنوز سیل جهانگیر چشم گریانم

ستون کوه سکون بنای صبر مرا

خلل مباد که صد هزار طوفانم

عجب اگر نزند روح خیمه جای دگر

که سخت رفته ز جا جسم سست بنیانم

اگر بهم زنم از کین هزار سلسله را

عجب مدان که چو زلف بتان پریشانم

ازین بدتر گله‌ای نیست از زمانه مرا

که برده ریشه فرو در زمین کاشانم

ز بس نفاست ذاتی که خلق کاشان راست

من از صفات زبون ننگ شهر ایشانم

به من تراوش نزلی که لطف ایشان راست

نزول آیت بیزاریست در شانم

ازین ملک صفتان نفیس فطرت نیست

یکی که آورد اندر شمار انسانم

در این میانه من پست فطرتم خزفی

که منتظم شده در سلک درو مرجانم

شود نصیب که دامان سلک گوهرشان

ز گرد صحبت جان‌گاه خود بیفشانم

بزرگ این همه گر خلق مشفق خلقیست

به حاجتی من اگر در زمانه درمانم

برآورد به طریقی که عقل ماند مات

ولی غبار ز جسم و دمار از جانم

درین بلا که منم با وجود ضعف قوا

به جز جلای وطن نیست هیچ درمانم

مرا که دل کشد آزار رنج ویرانی

ازین چه سود که خوانند گنج ایرانم

مراست در ملکوت آشیان و همت پست

به خاک تیره در این ملک کرده یکسانم

ز حمل جور من این جا ذلیل در همه‌جا

عزیز پادشهان حاملان دیوانم

اگر به هند روم طوطیان ذخیره کنند

جهان شکر از ریزه چینی خوانم

و گر به چین کنم آهنگ نقش مانی را

کشد به خاک سیه کلک عنبرافشانم

ور انتخاب کنم از جهان خراسان را

کسی نبیند از اعدا دگر هراسانم

و گر به خاک سیاهم کشد زمانه هنوز

ز سرمه بیش بود قدر در صفاهانم

ز شاک شوق کشندم به پا خزاین لعل

اگر به خواب ببیند در بدخشانم

کشند رنج ستورانم از کشیدن گنج

اگر نصیب ز ایران برد به تورانم

به هم نمی‌رسد از شغل طرفةالعینی

چو چشم فکرت من چشم عیب جویانم

به سحر طبع مهندس اگر کنم هنری

که چشم دهر شود تا به حشر حیرانم

ز لفظشان نرسد شهد بارک‌الهی

به کام طوطی خوش لهجه زبان دانم

ور از زبان سخنی سر زند که باید شد

به حکم عقل از آن اندکی پشیمانم

کنند نسبت چندان خطا به من که مگر

به کفر کرده تکلم زبان ایمانم

اگر شوند ز تعلیم عندلیب زبان

هزار مرغ زبان بسته در گلستانم

همین که در سخن آیند از کمال غرور

کنند نام زبون لهجه و بد الحانم

حجاب یک دوکسم گشته بس که دامنگیر

ز داغ کاری خامان کشیده دامانم

رسد چو کار به این کان حجاب هم برود

چه شعله‌ها که برآید ز سوز پنهانم

من از ستایش اشراف ملک این دیدم

که رفته رفته سیه گشت روی دیوانم

هنوز با دل پرداغ و سینهٔ پردرد

زبان پر خطر خویش را نگهبانم

ز تاب رنگ بگرداند آفتاب آن روز

که من ز دفتر عزت ورق بگردانم

غرور غفلتشان بین که ایمنند به این

که در نیام شکیب است تیغ برانم

اگر چه نرم کمان آفریده‌اند مرا

گذار می‌کند از سنگ خاره پیکانم

به بی‌گزندی من نیست هیچ انسانی

ولی دمی که دمم گرم گشت ثعبانم

مرا به تیغ زبان رنجه کردن آسان نیست

که قتل عام جهانیست کار آسانم

گرفته‌ام دو جهان در هنر ولیک هنوز

برون نیامده الماس ریزه از کانم

اگرچه کرده خدا شیر بیشه سخنم

از آن ستمکش خلقم که کند دندانم

به دامن کسی از من نمی‌نشیند گرد

اگر کند ز مذلت به خاک یکسانم

بدین که سنگ گران نیست در ترازوی هجو

چه ارزن از سبکی کرده‌اند ارزانم

اگر به فرض زنم لاف کز جمیع جهات

منم که زینت و زیبت جهات و ارکانم

ور از یکانگی فطرت آورم به زبان

که کرده واحد یکتا وحید دورانم

و گر بلند بگویم که از بلندی نظم

رسیده نوبت زدن بر ایوانم

و گر ملوک سخن را به گردن از دعوی

کنم کمند که مالک رقاب ایشانم

که می‌زند در انکار این ز دشمن و دوست

به غیر من که ز خود کمتری نمی‌دانم

صد شکر کز شفای شهنشاه کامران

نوشد لباس امن و امان در بر جهان

از کسوت کسوف برون آمد آفتاب

وز قیروان کشید تتق تا به قیروان

ماهی که یک دو مرحله آمد فرو ز اوج

بازش نشانده است ولایت بر آسمان

نجم سپهر سلطنت آن رجعتی که داشت

با استقامت ابدی یافت اقتران

شهباز اوج ابهت از باد تفرقه

دل جمع کرد و شد متمکن بر آشیان

نخل بزرگ سایه بستان سروری

رو در بهار کرد و برون آمد از خزان

چابک سوار عرصهٔ اقبال زین نهاد

بر خنگ کامرانی و شد باز کامران

در ساحت وجود شه کامیاب شد

صحت گران رکاب و تکسر سبک عنان

از بهر زیب دادن اورنگ خسروی

شد بارگه نشین ملک پادشه نشان

طهماسب پادشاه که پیش درش به پاست

صد پاسبان همه ملک و پادشاه و خان

شاهنشهی که گشت ازو پای کاینات

در شاه راه مذهب اثنی عشر روان

فرمان دهی که رونق دین محمدی

داد آن چنان که بود رضای خدا در آن

زنجیر عدل بسته چنان که اعتماد پاس

دارد شبان به گرگ ستم پیشه عوان

در جنب کاخ رفعتش افتاده بس قصیر

ارکان قصر قیصر و ایوان اردوان

نوشیروان کجاست که بیند کمال عدل

طغرل تکین کجاست که بیند علوشان

در پای باد پای مرادش همیشه چرخ

گوئیست سر نهاده به فرمان صولجان

با قوت قضا نکند رخنه در هوا

کز بی‌نفاذ او بجهد تیری از کمان

روز دغا چو پای در آرد به رخش کین

گوش فلک گران شود از بانگ الامان

وقت سخا چو دست برآرد به کار بذل

در یک نفس دمار برآرد ز بحر و کان

یک فرد آفریده خدا کز ترحمش

غرق تنعمند درین تیره خاکدان

چندین هزار مفلس و محتاج و بینوا

چندین هزار عاجز و مسکین و ناتوان

داده است ذوالجلال به شخص جلالتش

تشریف عمر سرمدی و عز جاودان

هر یک نفس ز عمر ابد اقتران وی

روح جدید می‌دمد اندر تن جهان

امن و امان عالم کون و فساد راست

آن خسرو زمین و زمان تا ابد ضمان

خواهد نهاد غاشیه مدت حیات

آن شهسوار بر کتف آخرالزمان

تخت بلند پایه بنو زیب ازو چه یافت

بخت جهان پیر دگر باره شد جوان

دشمن که بسته بود به قصد جدل کمر

فتح آمد از کنار و زدش تیغ بر میان

هرکس که دعوی فدویت به شاه داشت

گر بود از ته دل و گز از سر زبان

چرخ از دو روزه عارضه آن جهان پناه

در دوستی و دشمنیش کرد امتحان

تا دشمنان آن ملک و انس و جان شوند

از یاس پشت دست گران جیب جان دران

دستی ز غیب آمد و صد ساله راه بست

سدی میان دست و گریبان انس و جان

یارب مباد عهد شبان دگر نصیب

آن گله را که موسی عمران بود شبان

شکر خدا که تخت خلافت ز فر شاه

باز از زمین رساند سر خود بر آسمان

شکری دگر که از اثر صدق این خبر

زد تیر مرگ بر دل اعدا خبر رسان

وز لطف بر جراحت ما مرهمی نهاد

کاسوده گشت از آن دل و آرام یافت جان

معمورهٔ جهان که نبود ایمن از خطر

بخشید از انقلاب زمان ایزدش امان

شکر دگر که در حرم آن جهان پناه

ضایع نگشت خدمت معصومهٔ جهان

زهرا ز هادتی که ندادست روزگار

شهزاده‌ای به طاعت و تقوای او نشان

مریم عبادتی که سزد گر سپهر پیر

سجاده‌اش به دوش کشد همچو کهکشان

بلقیس روزگار پریخان که روزگار

از صبر بر مراد خودش ساخت کامران

واندر تن مبارکش از محض لطف کرد

جانی دگر ز صحت شاه جهانیان

وان سیل غم که در پی آن شاه‌زاده بود

از وی گذشت و شد متوجه به دشمنان

وان آتشی که مضطربش داشت چون سپند

ابر کرم ز غیب برو شد مطر فشان

تابنده باد در دو جهان کوکبش که هست

شاه سپهر کوکبه را شمع دودمان

عمرش دراز باد که تدبیر صایبش

دولت سرای شاه جهان راست پاسبان

وقتست کز نتایج اقبال بشنوند

اهل زمین دو تهنیت از آسمانیان

مفهوم عام تهنیت اول آن که رفت

بیرون ز طالع شه صاحبقران قران

در عرصه‌ای که بود عنان خطر سبک

زان شهسوار گشت رکاب ظفر گران

بر ضعف پشت کرد و به قوت نهاد روی

دین نبی به عون خدا ز آن خدایگان

بستان شرع مرتضوی زاب تیغ وی

شاداب شد چنان که سبق برد از جنان

مضمون خاص تهنیت دیگر آن که شد

قربانی برای شه آماده بی‌گمان

کز وی جسیم ترغنمی در بسیط خاک

دوران نداده بود به دورانیان نشان

آری برای دفع بلای شهی چنین

دهر احتیاج داشت به قربانی چنان

وآن اضطراب کشتی او در میان خوف

تسکین‌پذیر گشت وشد از ورطه بر کران

در چارماهه خدمت خود در طریق صدق

صد ساله راه بیشتر آمد ز همگنان

در خیرهای مخفی و طاعات مختفی

کاری که داشت ساخت ز معبود غیب‌دان

ایزد برای حکمتی از نور فاطمه

کرد آن ستاره بر فلک احمدی عیان

وز بهر خدمتی که نیامد ز دست غیر

داد این یگانه را به شه پادشه نشان

منت خدای را که دل شاه دین پناه

آیینه است و نیست درو صورتی نهان

تابیده بر ضمیر همایونش از ازل

نوعی که بوده صورت اخلاص این و آن

شاها غلام ادعیه خوان تو محتشم

کز به دو فطرت آمده مداح خاندان

واندر صفات کوکبه پادشاهیش

سی سال شد که کلک به ناله است در بنان

وز بهر جان درازی نواب کامیاب

کوته نمی‌کند ز دعا یک زمان زبان

امروز پای بادیه پویش روان چو نیست

کاید دوان به سجده آن خاک آستان

بهر یگانه پادشه خود که در دو کون

فرض است شکر سلطنتش بر یکان یکان

هر لحظه می‌کند ز دعاهای بی‌ریا

صد کاروان به بارگه کبریا روان

یارب به صفدری که اگر اتصال شرق

خواهد به غرب واسطه برخیزد از میان

کز بهر استقامت دین ساز متصل

این سلطنت به سلطنت صاحب‌الزمان

رایت فتح جدید گفت شه کامران

داور نصرت قرین خسرو صاحبقران

حمزهٔ ثانی که کرد صیت جهانگیریش

گام خبرها سبک گوش فلکها گران

مژدهٔ اقبال او شد متحرک جناح

پیش رو صد هزار مرغ بشارت رسان

دهر به یکدم چنان شد متغیر که گشت

ظلم مبدل به عدل فتنه به امن و امان

کشتی عالم که داشت صد خطر اندر قفا

او به کارش رساند یک نفس اندر میان

شخص اجل آنچه داشت در پس دندان صبر

گفت با اعدای خویش او به زبان سنان

روز مصافش چو خصم در جدل و انقیاد

کرد به خود مشورت با دل و جان طپان

حوصله یک بار اگر گفت بگو القتال

واهمه صد بار بیش گفت بگو الامان

وقت فرس تاختن میفکند بر زمین

زلزله انگیزیش غلغله در آسمان

می‌برد از اژدها افعی رمحش سبق

می‌دهد از ذوالفقار شعلهٔ تیغش نشان

چون کشش شست او پشت کمان خم کند

جان ز جسد رم کند تیر همان در کمان

لنگر صبر و سکون بگسلد از اضطراب

گوی زمین در کفش بیند اگر صولجان

روز مصافش کند حلقهٔ زه گیر را

کوچهٔ راه گریز پیل بزرگ استخوان

خصم به قدر الم گر بخروشد شود

پنبه گوش فلک نقطهٔ غین فغان

شوق بلند آرزو تا به جنابش رسد

خواسته از نه فلک آلت یک نردبان

دور دو شه در میان گشت به او منتقل

با دو جهان عدل و داد دولت طهماسب خان

شاه قزلباش اگر راه فدائی دهد

گرد سرش پر زند روح قزل ارسلان

تا کرم و عدل او نوبت شهرت زدند

سخرهٔ عالم شدند حاتم و نوشیروان

روز کم احسانیش نشئه دریا دلی

گرد برآرد ز بحر دود برآرد ز کان

ای مترشح سحاب کز تو و دوران تو

ملک جهان خرم است خلق جهان شادمان

آن چه تو کردی نبود مدرکه را در خیال

بلکه گذر هم نداشت واهمه را در گمان

تا به میان آمدی با سپه عدل و داد

ظلم سپاهی نهاد پا ز میان بر کران

رخنه گر ملک را زود کشیدی به خاک

ورنه کجا می‌گذاشت خاک درین خاکدان

نقش حیل را بر آب فایده‌هائی که کرد

روبه کج باز رنگ پنجهٔ شیر ژیان

تیغ تو داسیست تیز کز مدد موج خون

از رخ خصم خجل می درود زعفران

کین تو صد خانه داد بیش به باد فنا

خوش اثر نیک داد کینهٔ این خاندان

ظل تو عالم گرفت گرچه نیفتد به خاک

سایهٔ پروسعت از مرغ بلند آشیان

باد مرادی که هست عزم تواش پیشرو

بحر سپر می‌کند کشتی بی‌بادبان

چرخ ز پستی خورد کوب ز سم ستور

موکب جاه تو را گر رود اندر عنان

رستم زور آزما باز نبندد کمر

زور تو را گر شود در صدد امتحان

هم ز تلاشت بود پیل دمان را خطر

هم ز مصافت رسد شیر ژیان را زیان

چشم جدل دیدگان دیده به عین‌الیقین

با ظفر حیدری تیغ تو را توامان

تیغ تو کز خون خصم قطره‌چکان آمده

گلشن فتح تو راست شاخ گل ارغوان

چرخ زبردست اگر با تو فتد در تلاش

بر کمرش بگسلد منطقهٔ کهکشان

عظم تو گنجد در آن لیک چه در قطرهٔ بحر

گر به مکان ضم شود مملکت لامکان

قبله معین نبود تا به زمان تو گشت

بر دو جهان فرض عین سجدهٔ یک آستان

شعشعه را گر کند روی تو مشرق فروز

صد چوبت خاوری سر زند از خاوران

مشعله را گر کند حسن تو مغرب طراز

از عدم آفتاب شام نگردد عیان

گرم به خورشید اگر بنگری از تاب تو

در ظلماتش کنند مهر پرستان نهان

دهر علیل تو شد خسته عیسی طبیب

خلق ذلیل از تو گشت گلهٔ موسی شبان

ضابطه تا دم به دم رو به ترقی نهد

بهر جهان لازم است پادشه نوجوان

گویم اگر کرده است کار مسیح افعی

وجه بپرس و بنه سمع تهور بر آن

کرد مسیحا اگر در بدن مرده روح

در جسد ملک کرد افعی رمح تو جان

گر نه اجل را یکی داشته بودی به کار

جود تو دادی به خلق عمر ابد رایگان

خسرو هند ار دهد خط به غلامی به تو

بی‌طلب از چین رود باج به هندوستان

ای ملک نامدار سایهٔ پروردگار

دادگر کامکار پادشه کامران

گر نشدی بهر فتح قفل جهان را کلید

رمح تو کشورگشا تیغ تو گیتی ستان

ور نه ز فتح تو و رفع مخالف شدی

دفع پریشانی از خاطر کاشانیان

آن چه ز ایشان رسید و آن چه بر ایشان گذشت

حرف به حرف آمدی کلک مرا بر زبان

اول از آن ظلم عام دیگر از آن قتل خاص

وان حرکتها که گشت باره از آن سر گران

فرض شمردن دگر سنت ابن زیاد

بر لب لب تشنه‌ها بستن آب روان

غارت و قتل دگر در دم تسخیر شهر

کز تف این فتنه خاست دود ز صد دودمان

الغرض اینها که شد نیست از آن هیچ باک

کز شفقت گستریست لطف تو تن خواه آن

از همه آن به که هست در عقب از عهد تو

این غم ده روزه را خوش دلی جاودان

پادشها سرور اگر ز طواف درت

از دگران باز ماند محتشم ناتوان

واسطه این است این کز ستمش کرده است

دهر بلیت گمار چرخ اذیت رسان

خسته و مشکل علاج کم زر و پر احتیاج

راجل بی‌دست و پا مفلس بی خانمان

ور ز شعف کرده است مرغ تمنایش را

بیشتر از بیشتر گرد سرت پر زنان

از شعرای زمان داد گرا یک کس است

عابد شب زنده‌دار قاری و اورادخوان

پاس خود اندر دعا از دی وی جو که نیست

ملک بقای تو را بهتر ازین پاسبان

ای شه فرمانروا کز قروق حکم تو

نیست عجب گر شود حکم قضا ناروان

پادشهان در جهان حکم روان تا کنند

پای جهان گرد باد حکم تو را در جهان