حمام گنجعلی خان کرمان، عمارتی تاریخی با پیشینه ای از دوران صفویان

گنجعلی بیک، معروف به گنجعلی خان، توسط شاه عباس صفوی در سال های ۱۰۰۵ تا ۱۰۳۴ هجری قمری حاکم کرمان شد. وی فردی مدبر، قدرتمند وبا نفوز بود که شهرکرمان را از نظر سیاسی و اقتصادی به یکی از مهم‌ترین شهرهای ایران تبدیل کرد. همچنین در زمینه‌ی ساخت و ساز عمارات مختلف، اقدامات متعددی انجام داد. مجموعه‌ی گنجعلی خان، یکی از آثار جالب او در زمینه‌ی معماری در نظر گرفته می‌شود.

جغرافیای حمام گنجعلی خان کرمان

مجموعه‌ی گنجعلی خان در استان کرمان، وسط شهر قدیم کرمان و در پیرامون بازار قدیم این شهرستان، ساخته شده است. این مجموعه‌ی تاریخی، متشکل از میدان، بازار، مدرسه، ضرابخانه، کاروانسرا، مسجد وحمام است. در قسمت شمالی میدان، ضرابخانه قرار دارد. همچنین آب انبار در بخش غربی، بازار گنجعلی خان در ضلع شرقی و حمام نیز در سمت جنوبی میدان گنجعلی خان، طراحی و تعبیه شده است. به نظر می‌رسد که در دورتادور میدان، مسجدهایی با معماری قابل توجهی وجود داشته که ۳ باب آن هنوز برجای مانده است. جالب است بدانید که یکی از این مساجد زیبا در سمت راست میدان و نزدیک کاروانسرا قرار دارد و امروزه عموم مردم از این مسجد که به موزه‌ی هنرهای تزیینی تبدیل شده است، بازدید می‌کنند.کاروانسرای هندوها، کاروانسرای وکیل، کاروانسرای جر و کاروانسرای چهارسوق، از جمله آثار تاریخی دیگری هستند که دراطراف و نزدیکی این حمام وجود دارند.

تاریخچه ی حمام گنجعلی خان کرمان

همانگونه که پیش‌تر بیان شد، حمام گنجعلی خان با توجه به مدارک تاریخی موجود، در دوره‌ی صفویان و به فرمان گنجعلی خان، حاکم شهر کرمان ساخته شده است. معمار و طراح این بنای تاریخی، شخصی بنام استاد سلطان محمد، معمار یزدی بوده است. همچنین به نظر می‌رسد این اثر تاریخی توسط علیمردان خان، پسر گنجعلی خان تکمیل شد و شکل امروزی به خود گرفت. گفته می‌شود که مردم در حدود ۶۰ سال پیش، از این حمام استفاده می‌کردند. اما از زمانی که مرمت این حمام در دستور کار قرار گرفت، به موزه‌ی گنجعلی خان تبدیل شده و یکی دیگر از مکان‌های گردشگری استان کرمان به حساب می‌آید. امروزه شاهد بازدید جمع بسیاری از گردشکران خارجی و داخلی، از این مکان تاریخی هستیم.

معماری حمام گنجعلی خان کرمان

نقشه ی حمام گنجعلی خان کرمان

طبق اظهارات کارشناسان معماری و باستان شناسی، این مجموعه، شامل میدان، مسجد، بازار، حمام و... است، و مساحتی بالغ بر ۱۱ هزار مربع را به خود اختصاص داده که به زیبایی شهر کرمان، کمک شایانی کرده است. حمام گنجعلی خان ۲۶ متر طول، ۳۰ متر عرض و حدود ۱۳۰۰ متر مربع زیر بنا دارد که از سردری با معماری منحصر به فرد، ورودی به شکل دالان، رختکن، حوض وخزینه برخوردار است. استادکاران و هنرمندان برجسته‌ی ایران کهن، در زیباسازی و طراحی این اثر تاریخی، با نقاشی‌های بسیار ظریف، استفاده از خوشرنگ‌ترین کاشی های موجود، نورپردازی محوطه‌ی حمام، تزئینات گچبری زیبا و چشم‌ نواز، خطاطی‌های دلنشین، هنرنمایی کرده‌اند.

نمای بیرونی و سردر حمام این عمارت کهن، با مصالحی از جمله آجر به رنگ نیلی و سنگ مرمر، نقاشی هایی که بر اساس مدارک موجود،توسط استاد چییره‌دست ،میرزا شکرالله، در  آن زمان، روی سقف ورودی حمام گنجعلی خان کشیده‌ و مقرنس بندی، زیباسازی و تزئین شده است. به نظر می‌رسد، در بالای درب ورودی حمام، قسمتی از نقاشی‌های دوران صفویه وجود داشته است که به تازگی توسط استادان و معماران، بازسازی شده و کتیبهای از جنس سنگ مرمر وجود دارد که شعری به خط نستعلیق بر روی آن حکاکی شده است. آخرین مصرع این شعر، سال به اتمام رسیدن ساخت حمام گنجعلی خان را با تبدیل کردن به حروف ابجد نشان می‌دهد.

کسی نداده نشان در جهان چنین حمام (سال ۱۰۲۰ ه.ق)

گچبری و نقاشی‌هایی که روی سردر ورودی حمام به چشم می‌خورد، مربوط به دوران حکومت صفویان و قاجاریان است. قسمت بالایی آن، مقرنس کاری که مربوط به زمان حکومت صفویان است مشاهده می‌شود و هنرمندان سازنده‌ی آن، سردر را با گل وبوته تزیین کرده‌اند. جالب است بدانید که گچبری این بخش از عمارت، در سال ۱۳۷۴، توسط اداره‌ی میراث فرهنگی استان کرمان، بازسازی شده است.

نقاشی‌های کشیده شده در قسمت پایینی سردر که قدمت آن به زمان حکومت قاجاریان باز می‌گردد، روی تزیینات دوره‌ی صفویه، انجام شده است که نقاشان آن زمان، آن‌ها را بدون به کارگیری سبک‌های مختلف نقاشی، در نزدیکی و کنار یکدیگر کشیده‌اند. این تصاویر عبارتند از نقوشی از خسرو و شیرین، فرمانروایانی که مشغول شکار هستند، بهرام گور، حیوانات وحشی و تعدادی شتر به صورت کاروان که نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. به نظر میرسد نقاشی‌های بالای در ورودی حمام، خسارت‌های متعددی دیده است که در سال‌های نه چندان دور توسط کارشناسان مورد مرمت قرار گرفته و بعضی از قسمت‌های این نقاشی‌ها را با رنگ گواش رنگ آمیزی کرده‌اند.

بخش دیگری از حمام گنجعلی خان مربوط به سالن داخلی آن است. این حمام، مانند دیگر حمام‌های ایران کهن، از بخش‌های مختلف و مجزایی از جمله قسمت شاه‌نشین، تشکیل شده است تا جایگاه اقشار مختلف جامعه (ثرومندان و مردم عادی)، از یکدیگر مجزا شود. معماران زبردست و خلاق آن زمان، برای آسایش و راحتی مراجعه کنندگان به حمام گنجعلی خان، رختکنی را با ۶ غرفه‌ی جداگانه طراحی کردند که عموم مردم بتوانند نهایت استفاده را ببرند. نام دیگر رختگن سربینه است که از قسمت‌های مهم حمام به حساب می‌آید.

همچنین معماران با استفاده از کاشی‌ها و سنگ‌های خوش رنگ و زیبا، به سرتا سر این حمام، نمای چشم گیری داده‌اند. سقف رختکن نسبتا بلند و بر ستون‌های مستحکم استوار است. ۶ غرفه، دورتادور رختکن قرار گرفته‌اند و حوض زیبایی در وسط این غرفه‌ها خود‌‌نمایی می کند و نیز فواره‌ای که در مرکز این حوض تعبیه شده، موسیقی دلنوازی را به قلب و دل بازدید‌کنندگان هدیه می‌دهد. رختکن حمام گنجعلی‌ خان با زیراندازهای خوشرنگ، بقچه‌های کرباسی، لنگ‌هایی که مخصوص خشک کردن هستند و قطیفه‌ها، مزین شده است. در این اثر تاریخی، مجسمه‌هایی از جنس موم با پوششی از لباس‌های محلی مردم کرمان، اعم از روحانیون، مردم عادی وپیشه‌وران، صحنه هایی از عبادت کردن و حمام کردن به سبک سنتی، حضور دارد. ضمن اینکه می‌توان وسایل مختلف و مورد نیاز استحمام از جمله سدر، تاس، حنا، شانه های قدیمی، لنگ، سنگ پا و آیینه های گوناگون که در آن دوران مورد استفاده قرار می گرفت را از نزدیک مشاهده کرد.. به نظر می‌رسد مجسمه‌ها در سال ۱۳۵۲ هجری شمسی در دانشکده ی هنرهای زیبای تهران، ساخته و به حمام گنجعلی‌خان ارسال شده است. سقف رختکن حمام گنجعلی‌خان، یزدی‌بندی و کاربندی‌های مختلف و چشم‌گیری دارد که از کاشی‌های خشتی استفاده شده و از نقاشی‌های اسلامی بهره مند است. این ساخت و سازها، معماری منحصربه فرد ایران کهن را نشان می‌دهد.

روشنایی داخل حمام، از طریق نورگیرهایی که در مرکز و یا دورتادور سقف‌ها قرار دارند تامین می‌شود. همچنین تابش نور خورشید به آب داخل حوض و بازتاب آن به دیوارها و سقف‌ها، باعث زیبایی بیشتر حمام می شود. طبق کاوش معماران و مهندسان،گرمای این حمام به وسیله گلخن یا تون تامین می‌شد و از تون کانا‌ل‌هایی گربه‌‌‌روی به زیر گرمخانه حمام طراحی و کشیده شده است که هوای گرم را از خود عبور داده، کف گرمکن را گرم کرده و هوای کثیف و آلوده را از طریق روزنه‌ها به خارج از حمام منتقل می‌کرد.

یکی دیگر از شگفتی‌های این اثر تاریخی، طراحی و نصب ۲عدد سنگ به رنگی شبیه به قرمز در گرمکن حمام است. تعبیه‌ی این سنگ، توسط معماران و کاشی‌کاران آن زمان صورت گرفته و به عنوان ساعت از آن استفاده می‌کردند که با تابیدن نور خورشید، زمان طلوع و غروب خورشید را تخمین می‌زدند.

همچنین تطابق و یک جور بودن معماری سقف با کف گرمکن(مثلا اگر سنگ به کار رفته در سقف گرمکن به شکل ۶ ضلعی است سنگ بکار رفته در کف روبروی همان سقف هم به شکل ۶ ضلعی خواهد بود.

مورد توجه بسیاری از معماران و باستان شناسان قرار گرفته است. طبق بررسی‌ها و برآورد کارشناسان و باستان شناسان، نحوه‌ی آب رسانی حمام گنجعلی خان، از طریق لوله کشی‌هایی که به قنات نزدیک میدان واقع در مجتمع گنجعلی خان متصل بود، تامین می‌شد و نیز آب موجود در خزینه‌ی حمام را، به وسیله‌ی آتش زدن چوب‌ها و بوته‌هایی که مدت زمان بیشتری زمان می‌برد تا بسوزند،گرم می‌کردند.