کاخ دروازه ملل در میان کاخ آپادانا، پلکان ورودی تخت جمشید، استحکامات شمالی تخت جمشید و خیابان سپاهیان بنا شده است. رو به مشرق جلوخان پلکان ورودی، به فاصله ۲۲ متری از لبه صفه، کاخ کوچکی است که «دروازه ملل» نام دارد، زیرا نمایندگان همه اقوام تابع کشور ایران بدان وارد می‌شدند و سپس به سوی کاخ‌های بار می‌رفته‌اند. این بنا مشتمل است بر تالاری با دیوارهای خشتی ستبر، سه درگاه عظیم و چهار ستون رفیع که در گذشته سقف کاخ را نگه می‌داشته‌اند. چنان‌که از کتیبه‌ها برمی‌آید این ساختمان متعلق است به زمان خشایارشا و اگر هم داریوش بزرگ آن را پی‌ریزی کرده، خشایارشا آن را برآورده و تمام کرده است.
کاخ دروازه ملل، ۶۱۲/۵ مترمربع وسعت دارد (هر ضلع، ۲۴/۷۵ متر)ُ، بامش ۱۸ متر بلندتر از سطح جلوخان پلکان ورودی و تیغه کنگره‌هایش نزدیک ۳۳ متر از سطح دشت (در کنار دیوار صفه) بالاتر بوده است. ستون‌های این کاخ کمی بیشتر از ۱۶/۵ متر ارتفاع دارند که دو تای آنها تا سال ۱۹۶۵ م. بر سر پا بوده و یکی دیگر را هم با خرده‌ریزه‌ها و شکسته‌های دو ستون دیگر بر پا کرده‌اند. این ستون تازه به پا شده کامل‌ترین ستون تخت جمشید کنونی است.
ستون‌ها و سرستون‌های کاخ دروازه ملل
ستون‌ها از چند قسمت درست شده‌اند؛ زیر ستونی به صورت زنگوله، با شیارهای عمودی که اصطلاحا قاشقی خوانده می‌شود و بر فراز آن یک سنگ چرخ مانند قرار دارد که بدان شالی ستون می‌گویند، سپس قلمه ستون است که به صورت استوانه‌ای شیاردار و رفیع بر فراز شالی نهاده شده (تعداد شیارهای استوانه ۴۸ عدد) است. بر بالای آن گل ستون می‌آید که از چند قسمت درست شده و به نقش برگ‌ها، غنچه‌های دوازده پر، گل نیلوفر آبی و برگ‌های طوماری و پیچکی نخل آراسته است و بر آستانه ستون، سر ستون قرار گرفته که به شکل گاو زانو زده دو سر پشت به پشت، با گل و برگ تزیین شده است. بر فراز سر ستون، یعنی میان سروگردن گاوهای پشت به پشت داده، سر یک شاه‌تیر قرار می‌گرفته است. این شاه‌تیرها به نوبه خود تیرهای کوچک‌تری را حمل می‌کرده‌اند و سقف روی آنها نگه داشته می‌شده است.
کاخ دروازه ملل شامل سه درگاه است؛ درگاه‌های غربی و شرقی مانند "دروازه آر" در پاسارگاد به ترتیب با گاوان بزرگ هیکل و گاو بال‌دار با سر انسان نگهبانی داده می‌شوند. در آن عصر عقیده بر این بوده است که این نوع موجودات دورکننده شیاطین هستند. درگاه‌های غربی و شرقی هر کدام ۱۰ متر ارتفاع و ۳/۸۲ متر پهنا دارند، اما درگاه جنوبی ارتفاع بیشتری داشته و بر خلاف آنها، ساده و بی‌نقش بوده است. در دو جانب درگاه غربی، دو گاو نر بسیار عظیم جرزهای درگاه را بر پشت خود نگه داشته‌اند. روی این دو گاو نر به جانب غرب یعنی دشت است و روی به سوی بازدیدکننده تازه وارد شده دارند و پاهای جلویی‌شان بر سکوهایی که ۵/۱ متر از کف درگاه ارتفاع دارد، نهاده شده است.
تفاوت گاوان دروازه‌بان آشوری و هخامنشی
گاوان دروازه‌بان در هنر آشوری سابقه داشته و در اینجا از همان سنت استفاده کرده‌اند، اما هخامنشیان تنها به اقتباس بسنده نکرده و ابداعاتی هم در آن وارد کرده‌اند. برای مثال بر خلاف نمونه‌های آشوری که پنج پا دارند، این دو ابوالهول- به طور طبیعی- چهار پا بیشتر ندارند و دو پای عقبشان حالت حرکت را نشان می‌دهد. هر یک از گاوان ریشی بلند و مستطیل شکل دارد که با گل دوازده پر و غنچه‌ای از نیلوفر آبی آراسته شده است. روی سینه، پهلوها، کپل، شانه و مازه هر یک رشته‌های بسیار مجعد مو، به صورت پولک‌های برجسته نمودار است و حلقه‌ای از گل‌های دوازده پر به گردن هر کدام آویخته است.
کتیبه‌های کاخ دروازه ملل
بر جبهه درونی هر یک از جرزهای این درگاه و به صورت قرینه، سنگ‌نوشته‌هایی به سه زبان و سه خط میخی از خشایارشا، بر لوحه‌های چهار گوش نقر شده است. کتیبه میانی به زبان فارسی باستان است، کتیبه‌ی رو به دشت عیلامی و آن که رو به سوی تالار دارد به بابلی یا آکدی نوشته شده است. مضمون کتیبه‌ها به هر سه زبان یکسان است:
خدای بزرگ اهورامزدا است، که این زمین را آفرید، که خشایارشا را شاه کرد، یکی را شاه بسیاری، یکی را سرور بسیاری. من {هستم} خشایارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهایی که مردم گوناگون دارند، شاه این جهان فراخ و دور، پسر داریوش شاه، (از تخمه) هخامنشی. گوید خشایارشا شاه: این بارگاه همه ملل (دوورثیم ویسه دهیوم) را من به توفیق اهورامزدا ساختم. بسا ساختمان‌های خوب دیگر در این پارسه (تخت جمشید) کرده آمد، که من برآوردم و پدرم بر پا کرد. هر آن بنایی که زیبا می‌نماید، همه را به تأیید اهورامزدا، ما ساختیم. گوید خشایارشا شاه: اهورامزدا مرا بپایاد! و کشورم را و هر چه بر دست من ساخته آمده و هر چه بر دست پدرم بر پا گشته، اینها را نیز اهورامزدا بپایاد!
تالار کاخ دروازه ملل
با عبور از درگاه غربی وارد تالار بزرگ چهار ستونی می‌شویم. دور تا دور تالار، سکویی (به پهنا و ارتفاع ۵۲ سانتی‌متر) از سنگی سیاه‌رنگ که به خوبی تراشیده شده، تعبیه کرده‌اند که محل نشستن میهمانان و نجبایی بوده که به این “اتاق انتظار” می‌آمده‌اند. میانه سکوی شمالی، یک برجستگی میز مانند و پله‌دار دیده می‌شود که احتمالا سکو یا تختی برای یکی از حاجبان سلطنتی بوده است که می‌توانسته با ایستادن بر آن، از درون درگاه شرقی کاخ و درگاه شمال‌غربی تالار آپادانا، به درون تالار بنگرد و چشم به حاجب کنار تخت سلطنتی داشته باشد تا به محض اشاره او، گروهی را به حضور بفرستد. نمای درونی دیوارهای تالار با کاشی‌های رنگی سبز، آبی، نارنجی و جز آن پوشیده شده بوده که گل‌های دوازده پر و ردیف‌هایی از نخل و تزئینات دیگر را نشان می‌داده‌اند. از اینها نمونه‌هایی به دست آمده که در انبار موزه تخت جمشید نگهداری می‌شود.
درگاه جنوبی این تالار، به سمت حیاط بزرگی که در شمال آپادانا واقع است باز می‌شود، ۵/۱۲ متر پهنا دارد و به کلی از سنگ ساخته شده بود که اکنون تنها کف و قسمت‌های پایینی دو طرف آن به جای مانده است. در آن دو لنگه بوده و رو به سمت داخل باز می‌شد و هنوز جای پاشنه‌هایش در گوشه‌های شمالی درگاه (رو به داخل تالار) باقی است که به شکل یک پاله گرد و آراسته به گلبرگ است. جنس در از چوب بوده، اما روی آن را به احتمال بسیار قوی با ورقه‌هایی از فلزهای گران‌بها پوشانیده و با نقوش حیوانات آراسته بوده‌اند. این درهای بزرگ، بیشتر اوقات بسته بوده و از در کوچکی که از پایین آنها تعبیه کرده بودند، استفاده می‌کرده‌اند.
درگاه شرقی کاخ دروازه ملل
درگاه شرقی از لحاظ طرح بنا و اندازه وضعیتی شبیه درگاه غربی دارد، به جز اینکه به جای گاوان دروازه‌بان ابوالهول‌هایی با سر انسان، تنه گاو و بال عقاب جرزهای درگاه را بر پشت خود نگاه داشته‌اند. بر این سرها تاج بلندی به شکل استوانه دیده می‌شود که در بالا و پایین، دو نوار مزین به گل‌های دوازده پر دارند و از نوار پایینی سه جفت شاخ به طور موازی روییده و شکل عدد ۸ را درست کرده‌اند. بال‌ها به صورت داس و با شاه‌پرهای شکوهمند و موازی نمودار شده‌اند و پاها استوار روی سکوها نهاده شده‌اند.
روی این ابوالهول‌ها به سمت کوهستان، یعنی به طرف مشرق، است و پیش روی آنها خیابانی پهن، به طول ۹۲ و عرض ۹/۷۰ متر گسترده شده که در آن زمان در هر دو طرف، دیوارهای خشتی قطور داشته که به دروازه نیمه تمام می‌رسیده و از آنجا به حیاط شمالی کاخ صد ستون منتهی می‌شده است. دو سوی این خیابان که خیابان سپاهیان نام‌گذاری شده است، طاقچه هایی مضرس چند لبه‌ای به فواصل ۷ متر از یکدیگر تعبیه کرده بوده‌اند که احتمالا محل ایستادن سربازان و افسران به هنگام تشریفات بوده است.
همچنان که گفته شد، کاخ دروازه ملل وضعیت یک اتاق انتظار را داشته است. درگاه غربی راه ورود به درون تالار بوده و دو درگاه دیگر، راه خروج از آن. به احتمال قوی درگاه شرقی، راه خروج بزرگان پارسی و ایرانی به سوی کاخ صد ستون و درگاه جنوبی ویژه نجبای اقوام گوناگون تابع ایران هخامنشی بوده است که از آنجا به سمت آپادانا می‌رفته‌اند.
