قلعه‌ی فلک‌الافلاک یکی از جاذبه‌های مشهور و دیدنی استان لرستان و شهر خرم‌آباد است و بازدید از آن برای همه‌ی کسانی که به لرستان سفر می‌کنند، ضروری است. این قلعه دارای بخش‌های مختلفی مثل موزه‌ی مردم‌شناسی و باستان‌شناسی است.
قلعه‌ی فلک‌الافلاک مهم‌ترین اثر تاریخی شهر خرم‌آباد و نماد آن است. کمتر گردشگری بدون بازدید از این قلعه، خرم‌آباد را ترک می‌کند و مردم بومی هم علاقه‌ی خاصی به این بنا دارند چرا که چکیده‌ای از تاریخ، فرهنگ و تمدن این شهر و قوم لر است. قلعه‌ی تاریخی فلاک‌الافلاک که قدمت آن را مربوط به دوران ساسانیان می‌دانند، بر فراز قلعه‌ای در مرکز خرم‌آباد واقع شده و از بسیاری از نقاط شهر قابل مشاهده است. اگر به دیگر آثار تاریخی‌ای که در اطراف قلعه وجود دارند مثل سنگ‌نبشته، مناره‌ی آجری، آسیاب گبری، پل شاپوری (شکسته) و گرداب سنگی مراجعه کنید، متوجه پیوستگی تاریخی این بناها خواهید شد.
حریم تپه‌‌ای که قلعه روی آن قرار دارد از شرق و جنوب شرقی به رودخانه‌ی خرم‌آباد (خرم‌رود)، از غرب به خیابان و محله‌ی دوازده برجی (خیابان امام خمینی) و از شمال به خیابان فلک‌الافلاک محدود می‌شود. در تمام طول سال، چشمه‌ی پرآبی به نام گلستان از زیر تپه جاری است که همراه با استخر و پارک اطراف قلعه، زیبایی خاصی به آن بخشیده است.
نام‌گذاری قلعه
طی تاریخ، اسامی متعددی برای قلعه ذکر شده است مثل دژ شاپورخواست، قلعه‌ی دوازده برجی، سابرخواست، قلعه‌ی خرم‌آباد و کاخ اتابکان. طبق اسناد تاریخی، نام فلک‌الافلاک که به معنای سپهر سپهران است از دوره‌ی قاجار به این قلعه اطلاق شده است. نام فلک‌الافلاک نشانی از دست‌نیافتنی بودن قلعه است. برخی دیگر هم علت شهرت قلعه به دوازده برجی را وجود دوازده برج پیرامون قلعه که اشاره‌ای به دوازده برج فلکی دارد، می‌دانند.
تاریخ قلعه
می‌توان قلعه‌ی فلک‌الافلاک را سنگ‌بنای شهر خرم‌آباد دانست زیرا پیدایش شهر از این قلعه بوده و به تدریج در اطراف آن توسعه یافته است. از زمان دقیق ساخت قلعه تاریخی در دست نیست، اما براساس شواهد موجود بنای اولیه‌ی قلعه به زمان شاپور اول ساسانی در قرن سوم میلادی بازمی‌گردد. برخی دیگر نیز زمان آن را به زمان شجاع‌الدین خورشید، سرسلسله‌ی اتابکان لر در قرن چهارم هجری نسبت می‌دهند.
قلعه‌ی فلک‌الافلاک در طول زمان کاربردهای مختلفی داشته است. این قلعه در قرن چهارم هجری مقر حکومت آل حسنویه و سپس آل بویه بود. سپس تبدیل به خزانه‌ی حکومتی خاندان بدر و در دوره‌ی صفویه و قاجار مقر حکومت اتابکان لر کوچک و والیان لرستان بوده است. در دوران پهلوی اول نیز از قلعه به عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی استفاده می‌شده است. در سال ۱۳۴۹ ارتش این بنا را به وزارت فرهنگ و هنر سابق واگذار کرد و با شماره‌ی ۸۸۳ در فهرست آثار ملی ثبت گردید. در سال ۱۳۵۴ موزه‌های مردم‌شناسی و مفرغ‌ها در این مکان افتتاح شد و قلعه رسماً به موزه تبدیل شد. در سالهای اخیر نیز بخش‌هایی مثل موزه‌ی باستان‌شناسی، موزه‌ی مردم‌شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا، مرکز فروش تولیدات فرهنگی و چایخانه‌ی سنتی به این بنا اضافه شد.
معماری
قلعه‌ی فلک‌الافلاک ۵۳۰۰ متر مربع وسعت دارد و شامل ۸ برج، دو صحن، ۳۰۰ جان‌پناه، ۱۲۴ اتاق و ۱۱ کفش‌کن بین اتاق‌ها است. ارتفاع بلندترین دیوار این بنا تا سطح تپه ۲۳ متر است. ارتفاع تپه با احتساب دیوارهای بنا تا سطح خیابان حدود ۴۰ متر است. عمده‌ی مصالحی که در ساخت قلعه از آن‌ها استفاده شده شامل سنگ، آجر (قرمز و بزرگ)، خشت و ملات گچ و آهک است. ورودی قلعه نیز در برج جنوب غربی به عرض ۱۰ متر و ۲۰ سانتیمتر و ارتفاع سه متر ساخته شده است.
معماری قلعه‌ی فلک‌الافلاک در طی دوره‌های گوناگون تاریخی دچار تحولات فراوانی شده است و بیشتر این تغییرات مربوط به دوره‌ی صفویه تا قاجار بوده‌اند. به روایت مردم بومی و برخی اسناد تاریخی تا یک‌صد سال پیش بارویی دولایه، خشتی و دوازده برجی پیرامون بنای فعلی وجود داشته که اکنون تنها دو برج از آن در شمال غربی و جنوب شرقی باقی مانده است. پلان بنای این قلعه‌ی تاریخی هشت‌ضلعی است.
در شمال شرقی قلعه راهرویی ساخته شده که با ۷ پله به محوطه‌ای می‌رسد که چاه معروف قلعه در آن واقع شده است. عمق این چاه که تا زیر چشمه‌ی تپه می‌رسد، ۴۰ متر است و همواره از آن برای تأمین آب ساکنین استفاده می‌شده است. برای رفتن به پشت بام قلعه و تماشای منظره‌ی زیبای شهر نیز باید از همین راهرو استفاده کرد.
موزه
موزه‌ی فلاک‌الافلاک کار خود را در دوران پهلوی با قرار دادن برخی مدارک فرهنگی آغاز کرد. اما پس از انقلاب و در دوران جنگ فعالیتی نداشت. در پایان جنگ ایران و عراق یعنی در سال ۱۳۶۷ موزه فعالیت خود را از سر گرفت. البته در سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ نیز به دلیل نبود امکانات، تعطیل بود.
موزه‌ی باستان‌شناسی
موزه‌ی باستان‌شناسی که در سال ۱۳۷۶ افتتاح شد به علت ضعف شرایط و امکانات تا سال ۱۳۷۸ راه‌اندازی نشد. این موزه دارای ۱۲ ویترین است که هر کدام ۵۰ اثر تاریخی را به نمایش می‌گذارند. در این بخش موزه اشیایی مثل ابزارهای سنگی عهد هجر، سفالینه‌های پیش از تاریخ، مهرهای متنوع سنگی، سازه‌های مفرغی، ظروف و اشیای مربوط به دوران اسلامی وجود دارد. این اشیا طی سالهای اخیر یا از قاچاقچیان و حفاران غیرمجاز ضبط شده یا توسط باستان‌شناسان کشف شده‌اند. در این موزه و موزه‌ی مردم‌شناسی، اشیای بسیاری وجود دارند که توسط مردم و در سالهای اخیر اهدا شده‌اند و به گونه‌ای گنجینه‌های خانوادگی محسوب می‌شوند.
موزه‌ی مردم‌شناسی
موزه‌ی مردم‌شناسی در بخش جنوبی حیاط دوم قرار دارد و در آن، عکس‌ها و ماکت‌های کوچک و بزرگ زیادی از بخش‌های مختلف زندگی روستایی و عشایری مردم لرستان و باورها و اعتقادات آنان مثل چشم‌زخم‌ها و تولد، ابزار و وسایل روشنایی سنتی، کتابت و لوازم مربوط به آن، پوشاک سنتی مردان و زنان، ابزار و صنایع کشاورزی بومی، گالری عکس از مناظر طبیعی و زندگی مردم و مراسم سوگواری و عروسی به نمایش گذاشته شده است. نمایش فیلم و پخش موسیقی لری به همراه نمایش سازها از دیگر بخش‌های این موزه است. اما می‌توان دیدنی‌ترین آثار این بخش را سنگ قبرهای مردان و زنان لر دانست که تفاوت قابل توجهی با باقی نقاط ایران دارند. در گذشته در استان لرستان رسم بر این بوده که روی قبر متوفی، سنگی عمودی کار بگذارند و صحنه‌هایی از زندگی واقعی او را روی آن نقاشی کنند. مثلاً روی قبر یک فرد شکارچی تصاویری از اسلحه و شکار و ... حک شده است.
قیمت بلیط ورودی به قلعه ی فلک‌الافلاک ۷۵۰۰ تومان است. اگر از این بنای زیبا دیدن کردید، می‌توانید با پوشیدن لباس‌های محلی عکس‌های زیبایی برای دیوار خانه‌تان بگیرید و همچنین با امتحان کردن خوراکی‌هایی مثل آش ترخینه و نان روغنی که در پایین قلعه به فروش می‌رسند، سفرتان را به یاد ماندنی کنید.
