کاخ آپادانا یا کاخ بار داریوش و خشایارشا قدیمی‌ترین و به تعبیری باشکوه‌ترین بنای تخت جمشید، یکی از کاخ‌های اندرونی این یادگار باستانی است. ساختن این کاخ به دستور داریوش در حدود سال ۵۱۵ پ.م. آغاز شده و ۳۰ سال به طول انجامیده است. این کاخ که ۳۶۶۰ متر مربع مساحت دارد، مشتمل است بر یک تالار چهارگوش مرکزی با ۳۶ ستون، سه ایوان در جهت‌های شمال، شرق و غرب (هر یک با ۱۲ ستون)، چهار برج در چهار گوشه بیرونی تالار و یک رشته اتاق نگهبانی که در جنوب آن قرار دارند. بنای کاخ آپادانا به دست داریوش بزرگ آغاز و در زمان خشایارشا تکمیل شد. سطح این کاخ حدود ۳ متر از کف حیاط آپادانا و کف دروازه همه کشورها بلندتر ساخته شده است. هر ضلع کاخ آپادانا ۶۰.۵ متر است. درهای ورودی چوبی دو لنگه با روکشی از فلزات گرانقیمت و دیوارها با آجر رنگی تزیین شده بودند.
گرد آمدن مهمانان بزرگ‌ترین امپراتوری جهان نیاز به تالار پذیرایی بزرگ و مجللی داشت و به همین دلیل داریوش کاخ آپادانا را بنا نهاد. آپادانا از نظر هنری، تاریخی، سیاسی و معماری بزرگ‌ترین کاخ تخت جمشید است و نخستین بنای ایرانی است که سنگ بنا دارد. کرپتر، دستیار پروفسور هرستفلد در حفاری‌های تخت جمشید به این سنگ بنا دست یافت. در برج‌های شمال‌شرقی و جنوب‌شرقی سنگ بنای آپادانا به صورت لوح‌های زرین و سیمین کشف شد. اين لوح‌ها در جعبه‌ای جاسازی شده بودند. داریوش در این لوح‌ها به مرزهای کشورش و همراهی اهورا مزدا اشاره کرده است.
ستون‌ها و سرستون‌های آپادانا
از ۷۲ ستونی که روزی سقف آپادانا و ایوان‌هایش را برپا می‌داشته‌اند، امروز تنها ۱۴ عدد پابرجا است که یکی از آنها (در شمال‌شرقی ایوان شرق) بازسازی شده است، اما بر پایه روایات سیاحان اروپایی و تصاویر کشیده شده از تخت جمشید می‌دانیم که در سال ۱۶۱۹ میلادی هنوز ۲۰ ستون برپا بوده و این تعداد در سالهای ۱۶۲۷ به ۱۹، در ۱۶۷۷ به ۱۸، در ۱۶۹۴ به ۱۷، در ۱۷۸۷ به ۱۵ و در سال ۱۸۴۱م. به ۱۳ عدد کاهش یافته که از آن تاریخ به بعد دیگر ستونی فرونیفتاده است.
در هر یک از سه ایوان ۱۲ ستون سنگی در دو ردیف سقف را نگه می‌داشته است. وزن تقریبی هر ستون ۸۵ تن و ارتفاع آنها در حدود ۲۰ متر بوده است. در ایوان شرقی هر سر ستون صورت دو شیر افسانه‌ای به هم پیوسته دارد و سر ستون‌های ایوان غربی شکل ساده سر گاو دارند. روی سرستون‌ها تیرک‌های عظیم چوبی از چوب سدر قرار داشت و روی آنها نیز چوب‌های دیگری عمود بر آنها قرار می‌گرفت تا سقف را پوشش دهند. سرستون‌های تالار اصلی به شکل سر گاو بوده و ستون‌ها ۴۸ شیار داشتند. ستون‌ها با رنگ‌های تند رنگ‌آمیزی شده بودند. چشم، زبان و بینی گاوها قرمز بود. در سنگ‌نگاره‌ها سم حیوانات از طلا و ریش و موی سر آنها از سنگ لاجورد بوده است.
تالار مرکزی آپادانا
بزرگی تالار مرکزی آپادانا آن مقدار بوده که گنجایش پذیرایی از هزاران میهمان را داشته باشد. ستون‌های تالار مرکزی آپادانا در بلندا و طرح آن درست مانند ستون‌های ایوان شمالی است؛ یعنی هر ستون مرکب از سرستون گاو دوسر و گل و بوته زیر آن و ساقه استوانه‌ایی شیاردار است و فقط شکل زیر ستون آنها با هم فرق دارد. به بیان دیگر به جای اینکه زنگوله‌ایی باشد، متشکل از دو قطعه سنگ مکعبی شکل است که سنگ کوچک‌تر برفراز سنگ بزرگ‌تر (جمعا به ارتفاع ۱۵۵ سانتی‌متر) استوار بوده و خود زیر شالی چرخ مانند نصب شده است. سقف وسیع و سنگین تالار روی الوارهای سنگین از چوب سدر یا سرو استوار بوده و برای آنکه باران بام را خراب نکند، درون دیوارهای خشتی راه‌آبهای قائم با آجر و ملاط قیر ساخته‌اند که آب باران را به مجاری زیرزمینی، که از زیر آپادانا می‌گذشته، می‌رسانیده است. دیوارهای تالار مرکزی آپادانا همه به پهنای ۳۲.۵ متر و از خشت خام بوده است. خشت‌ها را به اندازه ۳۳ در ۳۳ و با ضخامت ۱۳ سانتی‌متر ساخته و با ملاط گل و آهک به هم چسبانده‌اند. روی دیوارها لایه‌ایی از گل و گچ به پهنای ۵ سانتی‌متر و روی آن را با لایه‌ایی از گچ سبز خاکستری رنگ پوشانده‌اند.
رنگ دیوارهای کاخ‌ها در همه جا چنین بوده و در همه قسمت‌های آپادانا کف را با ملاط گچ و گل به ضخامت ۳ تا ۵ سانتی‌متر اندوده و روی آن را با فرشی از گچ سبز خاکستری پوشانده بوده‌اند که آثاری از آن به دست آمده است. دو درگاه قرینه، تالار مرکزی آپادانا به ایوان‌های غربی و شرقی پیوند می‌داده است و دیوارهای این قسمت از خشت و آجر بوده است. کف درگاه‌های دوگانه دیوار شمالی، ورودی‌های اصلی کاخ بوده و قسمتی از دیوارهایش از سنگ بوده است. درها را که در حدود ۱۵ متر بلندی داشته، به احتمال زیاد به صورت دو لنگه و مجهز به درهای کوچک‌تر می‌ساخته‌اند. جنس آنها احتمالا از چوب سرو یا سدر بوده و روی‌شان را روکشی از زر می‌پوشانده است.
پلکان‌های آپادانا
پلکان‌های آپادانا شاهکار هنری - تاریخی تخت جمشید است. به علت مرتفع بودن تالار اصلی، دو پلکان عظیم شرقی و شمالی از کف صفه وارد ایوان‌های آپادانا می‌شد. روی حجاری‌های این پلکان‌ها افراد کشورهای تحت حمایت هخامنشیان در حال آوردن هدیه برای شاه صف کشیده‌اند. ۸۱۱ سنگ‌نگاره انسان و بی‌شمار سنگ‌نگاره‌های دیگر روی آنها حک شده است. پلکان شرقی چون در زیر خاک قرار داشته نسبت به پلکان شمالی بسیار سالم‌تر است. سنگ نگاره‌های نمایندگان ۲۳ ساتراپی یکی از شاهکاهای هنری ایران است.
در دو طرف چهار پلکان شرقی ۲۲۹ سرباز مسلح به نیزه، کمان و ترکش پارسی صف کشیده‌اند. هیئت‌های نمایندگی ۲۳ کشور برای دادن پیشکش به شاه صف بسته‌اند و هر هیئت ۳ تا ۹ نفره را یک افسر مادی یا پارسی راهنمایی می‌کند. از ویژگی‌های سنگ‌نگاره تخت جمشید آزادگی افراد در تصاویر است. در مقایسه با سنگ‌نگاره‌های مشابه آشوری که مملو از جنگ و خونریزی است، تخت جمشید پیام صلح و دوستی دارد.
پلکان رو به شمال نقش‌هایی از فرماندهان عالی‌رتبه نظامی [مادی] و پارسی با گل‌های نیلوفر آبی در دست حجاری شده است. در جلوی فرماندهان نظامی افراد گارد جاویدان در حال ادای احترام دیده می‌شوند. در ردیف فوقانی همین دیواره، نقش افرادی دیده می‌شود که هدایایی به همراه دارند و به کاخ نزدیک می‌شوند.
اهمیت هنر در دوران هخامنشیان
نکته‌ای جالب در خصوص آثار تخت جمشید، به ویژه آپادانا و خزانه، امضای گروه‌های مختلف هنری است که ساخت قسمتی از بناها را بر عهده داشته‌اند. وجود این امضاها نشان از علاقه هخامنشیان به هنر و هنرمند دارد. در ضمن بر طبق لوح‌های خوانده شده از آن زمان، مشخص است که آنها حقوق دریافت می‌کردند و این امضاها شاید حکم لیست حقوق آنها را داشته است.
کتیبه‌های زرین و سیمین کاخ آپادانا
ساختمان این کاخ کار از دید داریوش بزرگ کاری سترگ و ماندنی بود و به همبن سبب او فرمان داد تا نام و نشان خود و ایران (ایرانشهر) را بر چهار خشت زرین و چهار خشت سیمین هر یک به طول و عرض ۳۳ سانتی‌متر و پهنای ۱۵ میلی‌متر به سه زبان و خط پارسی باستان، بابلی و ایلامی نقر کردند. چهار جعبه سنگی، هر کدام ۴۵ سانتی‌متر طول و عرض و ۱۵ سانتی‌متر بلندی، ساختند و در هر جعبه، یک لوح رزین و یک لوح سیمین به همراه چند سکه از نوع سکه‌های ایونیه و لودیه و یونان که در آن روزگار رواج داشت (در ۵۱۵ پیش از میلاد، هنوز سکه‌های داریوش، موسم به داریک، دریک یا داریوشی ضرب نشده بود) قرار دادند و در چهار گوشه تالار مرکزی آپادانا، زیر پی دیوار آپادانا، با تخته سنگ‌هایی سنگین مدفون ساختند. دو تا از این جعبه‌ها و گنجینه‌هایشان را در طول روزگار به تاراج برده‌اند و جای خالی یکی از آنها در گوشه شمال‌غربی آپادانا در دل سنگ کوه آشکار مانده است. فردریک کرفتر در سال ۱۳۱۳ هجری شمسی به بررسی این جای خالی پرداخت و نتیجه گرفت که باید در سه گوشه آن نیز نمونه آن یافت شود. پس از حفاری گوشه‌ها و در گوشه شمال‌شرقی و جنوب‌شرقی جعبه‌ها و گنجینه درون آنها را یافتند و به تهران فرستادند. اکنون یک جفت از لوحه‌ها در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. روی هر یک از این چهار لوحه، متنی به سه زبان فاسی باستان (۱۰ سطر)، ایلامی (۷ سطر) و بابلی (۸ سطر) به خط میخی کنده‌اند. متن همه کتیبه‌های دوازده‌گانه، یکسان و ترجمه آن چنین است:
داریوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر ویشتاسپه از تخمه هخامنشی. داریوش شاه گوید: این است کشوری که من دارم. از جایگاه سکاهایی که آن‌سوی سغد تا برسد به حبشه، از هندوستان تا برسد به لودیه، آن را اهورامزدا، مهست خدایان، به من بخشیده است. اهورانزدا مرا و این خاندان شاهیم را بپایاد!
