عمارت ذوالفقاری در یکی از محلات قدیمی شهر زنجان موسوم به محلة «دالان آلتی» در ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع قرار دارد. این بنا ساختمان مسکونی و اداری حکمران زنجان بوده و اکنون محل نگهداری مردان نمکی است.
موقعیت موزه مردان نمکی در نقشه شهر زنجان
از این مجموعه در حال حاضر فقط عمارت بیرونی باقی مانده که به نام «عمارت محمود خان ذوالفقاری» معروف است. بنا به روایاتی این خانه را سردار اسعدالدوله (پدر محمود خان) درا واخر حکومت قاجار بنا کرده و پس از وی محمودخان در آن اقامت داشته است. در گذشته این بخش از شهر زنجان محله اعیان‌نشین بوده و مجموعه بناهایی در سبک و الگویی همسان همچون خانه وزیری، خانه خدیوی، عمارت دارایی و... در این محل ساخته شده است.
عمارت محمود خان ذوالفقاری
بعد از انقلاب اسلامی، عمارت ذوالفقاری مدتها در اختیار یکی از نهادهای انقلابی بود و تا ثبت این بنا در فهرست آثار ملی کشور به دلیل متروک ماندن و عدم مراقبتهای لازم آسیب فراوانی دید. در سال ۱۳۷۹ میراث فرهنگی استان زنجان تصمیم به حفظ و مرمت عمارت ذوالفقاری گرفت و در این راستا بنای مذکور در چندین مرحله مرمت و بازسازی و سپس با انتقال مجموعه آثار به دست آمده از معدن نمک چهرآباد در سال ۱۳۸۶ موزه موقت مومیاییها در این مکان به وجود آمد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستانشناسی استان زنجان در عمارت ذوالفقاری افتتاح و این بنا در تاریخ ۱۳۷۵/۱۲/۲۵ به شماره ۱۸۵۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
مرد نمکی
مردان نمکی
مرد نمکی ۱
با وجود کشف استثنایی مرد نمکی ۱ در سال ۱۳۷۲ متأسفانه تلاش چندانی برای تعطیل کردن استخراج مکانیکی و لغو بهره‌برداری از معدن صورت نگرفت. در پاییز ۱۳۸۳ معدن‌کاران هنگام کار با بولدوزر مجددا با بقایای اسکلت انسانی مواجه شدند که به دلیل استفاده از بولدوزر تا حد زیادی متلاشی شده بود. با جستجوی معدن‌کاران در میان خاکهای آشفته علاوه بر جمع‌آوری قسمتهایی از بقایای انسانی تکه‌تکه شده، اشیایی به دست آمد که بهره‌بردار آن‌ها را به اداره میراث فرهنگی و گردشگری استان منتقل کرد.
سر مرد نمکی شماره ۱ در موزه ایران باستان
بررسی‌های اولیه روی بقایای انسانی، که پس از انتقال به میراث فرهنگی، مرد نمکی ۲ نامگذاری شد، نشان داد این بقایا متعلق به مردی میانسال با میانگین قد حدود ۱۸۰ سانتی‌متر بوده که در جریان ریزش دیوارهها و سقف تونل کشته شده است. از جمله اشیایی که همراه این مرد نمکی یافت شد می‌توان به تکه سبد و میخ‌های چوبی، طنابهای گیاهی، منسوجات و... اشاره کرد.
مرد نمکی ۲
کشف اتفاقی مرد نمکی ۲ و مجموعه‌ای از اشیا موجب از سر گیری پژوهشهای باستان‌شناختی در معدن نمک چهر آباد بعد از گذشت ۱۱ سال شد؛ بنابراین کاوش در معدن به منظور نجات بخشی آثار و بقایای باقیمانده ابتدا به سرپرستی امیر الهی و سپس ابوالفضل عالی در دی و بهمن سال ۱۳۸۳ انجام شد و فصل دوم کاوش نیز در پاییز ۱۳۸۴ ادامه یافت.
مرد نمکی ۳
بقایای مرد نمکی ۳، همچون مرد نمکی ۲، به صورت اتفاقی و طی کار باطله‌برداری بولدوزر توسط معدن‌کاران در سال ۱۳۸۳ کشف شد. به دلیل کشف مومیایی با بولدوزر، این جسد نیز به صورت متلاشی و تکه‌تکه یافت شد.
(بقایای مومیایی شماره ۳ شامل استخوان، لباس و قسمتهایی از بافت نرم فردی بود که همچون معدنچیان دیگر بر اثر ریزش تونل و سقوط یک سنگ چند تنی روی او کشته شده بود).
بقایای استخوانهای مرد نمکی شماره ۳ متعلق به ۲۳۰۰ سال قبل
مرد نمکی ۴
مرد نمکی ۴ سالم‌ترین و کامل‌ترین مومیایی مکشوفه از معدن چهرآباد است. علیرغم آسیب‌دیدگی به هنگام مرگ تقریبا بیشتر قسمتهای بدن سالم باقی مانده که شامل مجموعه استخوانها و بافت نرم وی است که بر اثر از دست دادن آب بدن کاملا خشک شده است. به هنگام کشف جسد در وضعیت دمر قرار داشت. به شکلی که صورت و قسمت جلوی بدن روی خاک قرار گرفته بود. دستها از ناحیه آرنج خم شده ،دست چپ روی زمین و دست راست در حالت تقریبا مشت شده بود. پای راست به صورت نیمه باز و پای دیگر جمع شده در زیر شکم قرار داشت. با وجود شکستگی جمجمه در چند قسمت، دلیل مرگ بر اساس تحقیقات دکتر شکوهی با عکسبرداری سی تی اسکن، فشار بر قفسه سینه و پارگی قلب در نتیجه ریزش تونلها و ریزش خاک و آوار روی وی بوده است.
مرد نمکی شماره ۴، در بنای ذوالفقاری زنجان
بر اساس تحقیقات انجام گرفته مشخص شد، این مومیایی طبیعی، پسر جوانی بوده که هنگام مرگ حدود ۱۶ سال داشته است. قد این مومیایی ۱۷۰ تا ۱۷۵ سانتی‌متراست. بر گوشهایش حلقه‌هایی از جنس نقره دیده می‌شود. موهای سر وی کوتاه و به رنگ خرمایی است. به همراه این جوان مومیایی شده اشیای جالب توجهی نیز کشف شد. یکی از این اشیا چاقوی فلزی با دسته استخوانی است که در غلافی چرمی به کمربند پارچه‌ایاو بسته شده است. از اشیای دیگر می‌توان به دو کوزه کوچک سفالی سالم اشاره کرد. همچنین طنابهای گیاهی، یک مهره کوچک با لعاب آبی، یک پی سوز سالم دود زده، ۱۱ تکه سفال و... نیز همراه این جسد یافت شده است.
از ویژگی‌های بسیار مهم این مومیایی طبیعی، لباس کاملی است که بر تن او دیده می‌شود. این لباس از بالا پوشی بلند، یک شلوار و کفش چرمی تشکیل شده است.
مرد نمکی ۵
این مومیایی طبیعی در کاوش فصل دوم در حالی یافت شد که به جز سر، بقیه قسمتهای بدن زیر صخره و سنگهای آواری بزرگ قرار گرفته بود. شکل جسد نشان می‌داد این شخص نیز همچون نمونه‌های قبلی بر اثر حادثه‌ای که منجر به تخریب و ریزش تونل شده، کشته و مدفون شده است. بر خلاف مومیایی نمکی شماره ۴ بیشتر بافت بدن مرد نمکی ۵ پوسیده و از بین رفته بود. بافت نرم فقط در قسمتهایی کوچک از دو دست، پاها بخشهایی از صورت، سینه و لگن باقی مانده بود. کم بودن میزان نمک در این محیط، نفوذ آب از بالای کوه به این بخش از معدن از دلایل اصلی پوسیده شدن زیاد مرد نمکی ۵ است.
مرد نمکی شماره ۵
نتایج کاوشهای انجام شده
پیش از کاوشهای دو فصل ۸۳ و ۸۴ در معدن نمک چهر آباد بر اساس یافته‌های سال ۷۲ تصور بر این بود که معدن، محل کشته شدن شاهزاده ساسانی یا نماینده هیئت حاکمه اقوام سکایی در سده ۸ پیش از میلاد بوده است. اما با کاوشهای دو فصل اخیر مشخص شدکه تماممومیاییهای مکشوفه از معدن کارگران و معدن‌کارانی بودند که در نتیجه ریزش معدن و فرو ریختن دیوارهها و سقف و تونلها کشته و مدفون شده‌اند.
طبق کاوشهای انجام یافته همچنین مشخص شد که معدن از حدود نیمه هزاره اول شناسایی شده است. بر اساس آزمایشات سالیابی کربن ۱۴ مشخص شد که مرد نمکی ۳، ۴، ۵، مربوط به دوره هخامنشی با قدمت حدود ۲۳۰۰ سال و مرد نمکی ۱ و ۲ مربوط به دوره ساسانی با قدمت حدود ۱۵۰۰ تا ۱۷۰۰ سال قبل است. بنابراین با توجه به شواهد و مدارک موجود، ریزش تونلهای معدن چهرآباد، دست کم دوبار رخ داده است. نخستین بار در حدود ۲۳۰۰ سال پیش و به هنگام فعالیت معدن‌کاران بخش بزرگی از تونلهای معدن ریزش و در آن مردان نمکی ۳، ۴، ۵ کشته شده‌اند و سپس با گذشت چندین قرن سال دوباره حادثه‌ای دیگر در معدن نمک رخ داده و در نتیجه آن مردان نمکی ۱ و۲ نیز کشته و مدفون شده‌اند. در حال حاضر به استثنای مومیایی نمکی شماره ۱ که در موزه ملی کشور نگهداشته می‌شود بقیه اجساد و اشیای به دست آمده از معدن چهرآباد در موزه ذوالفقاری زنجان در شرایط مطلوب، تحت نظارت کارشناسان مربوط نگهداری می‌شوند.
چکمه پای چپ مرد نمکی شماره ۱ در موزه ایران باستان
