قلعهی فورک
قلعهی فورک در روستایی به همین نام در ۵ کیلومتری بخش درمیان و در شرق شهرستان بیرجند قرار دارد. قلعه‌های بیرجند، در دوره‌های مختلف احداث شده‌اند. وجود مناطق کوهستانی زیاد باعث شده که پای فرقه‌ی اسماعیلیه به این منطقه باز شود و برای دفاع از خود، قلاع مرتفع و مستحکمی در اکثر مناطق این شهرستان و سایر شهرهای جنـوبی خراسان ساخته و باقی بگذارند. بعدها نیز کم و بیش اهالی این شهرستان از نعمت آسایش کافی برخوردار نبوده و مورد تهاجم مغول‌ها و ترکمن‌ها و افغان‌ها قرار گرفته‌اند. قسمت قدیمی این شهر با کوچه‌های تنگ و تاریک و با دیوارهای بلند روی تپه‌ها ساخته شده تا بدین وسیله مردم بتوانند از جان و مال و ناموس خود دفاع کنند.
این قلعه تاریخی از بناهای دوره افشاریه است که در زمان نادرشاه به وسیله میرزارفیع خان، حاکم محل، احداث گردید. فضاهای داخلی قلعه از شرق به غرب شامل ۳ قسمت است. قسمت اول محل زندگی خدمه انبار آذوقه و محل نگهداری احشام است. قسمت دوم محل زندگی نظامیان و نگهبانان و محل نگهداری تدارکات نظامی و سومین قسمت که مهمترین بخش قلعه به حساب می‌آید، محل زندگی حاکم و اطرافیانش بوده است.
قلعه مجموعاً دارای ۱۸ برج بوده که اکنون تعدادی از آنها باقی مانده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بیشتر سنگ، آجر و خشت است. این قلعه بالای صخره‌ای سنگی بوده و پس از قرون متمادی همچنان در تاریخ بیرجند قامت خود را استوار نگهداشته است. قلعه تاریخی مذکور از سنگ، خشت و ملات گل ساخته شده است. همچنین بر بلندای حصار و برج‌ها، سازه‌های کنگره‌داری وجود دارد و منافذی (تیرکش) برای دیده‌بانی و دفاع دیده می‌شود. با توجه به آثار و بقایای معماری داخل قلعه چنین استنباط می‌شود که قلعه مزبور در چندین مرحله بازسازی شده و بر وسعت آن افزوده شده است. آخرین مرحله‌ی معماری آن مربوط به دوره افشاریه و حصار فعلی قلعه و هشت برج مدور آن یادگاری از این دوره است.
قلعهی حوض غلام‌کش
این قلعهی عظیم در جنوب شرقی شهر بیرجند و در حوالی روستای مود قرار دارد. در گذشته حصاری با برج‌های متعدد در اطراف قلعه وجود داشته که اکنون دربعضی از قسمتها آثار آن را می‌توان دید. در گوشه‌ی شمال غربی قلعه فضایی با پلان مربع شکل وجود دارد که هر ضلع آن بیش از پنجاه متر است و چند ستون چهارضلعی آجری در آن جا دیده می‌شود که سطح خارجی آنها را با ساروج اندود کردهاند. بخشی از دیوارهای این فضا را صخر‌‌ه‌های طبیعی کوه تشکیل می‌دهد و دیوارها را نیز با ساروج اندود کردهاند.
در جبهه‌ی شمالی قلعه بندی ساخته شده که علاوه بر مهار سیلاب عملکرد تدافعی نیز داشته و بخشی از حصار قلعه بوده است. در جبهه‌ی شرقی آثار بخشی از حصار و چندین برج دیده می‌شود. همچنین بقایای آب انباری در بیرون قلعه وجود دارد. در میان این قلعه سه ستون قرار دارد که بر دیوارهای دو طرف آن آثار طاق‌هایی را می‌توان دید. با توجه به شواهد موجود، این قلعه یکی از قلعه‌های اساعیلیان بوده است.
قلعهی حسن‌آباد
قلعهی حسن‌آباد، قلعه‌ای به جای مانده از اسماعیلیان و مربوط به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری است که در ۸ کیلومتری شمال غرب فردوس و ۲ کیلومتری روستای حسن‌آباد قرار دارد.
این قلعه بالای کوهی ساخته شده که اهالی روستای حسن‌آباد آن را قلعه دختر می‌نامند. این قلعه دارای چند حصار سنگی است و در آن آثاری از حمام و برج و بارو و میخ‌های بزرگ آهنی مشاهده می‌شود. روبروی این کوه، کوه دیگری است که شاه مرغان نامیده می‌شود و در زمستان از دهانه‌ی چاهی که بر قله‌ی آن است، دودی مشاهده می‌شود که به نظر می‌رسد بخار آب باشد.
این قلعه دارای تونلی آجری است که به کوه‌قلعه، یکی دیگر از قلعه‌های تاریخی اسماعیلیان متصل است و این راه زیرزمینی، این دو قلعه را به وسیله یک راه زیرزمینی دیگر به وسط شهر تاریخی تون متصل می‌‌کند. در داخل این تونل زیرزمینی که پس از زمین‌لرزه‌ی سال ۱۳۴۷ کشف شد، اجساد بسیاری از مردگان یافت شد که در کنار هم در داخل این تونل چیده شده و دارای کفن‌هایی با آثار اسلامی و آیات قرآن بودند.
قلعهی اسماعیلیان
در زمان سلجوقیان، اسماعیلیان بر طبس استیلا یافتند و قلعه‌های محکمی در کوه‌های آن ساختند. قلعهی اسماعیلیان طبس که یکی از قلعه‌های معروف این فرقه است، بر فراز کوهی ایجاد شده که در مجاورت آن روستای خراوان پایین قرار دارد. از فراز قلعه به هر طرف که چشم بدوزیم، کوهستان است و افق بازی وجود ندارد و تنها می‌توان روستاهای خراوان بالا و پایین را مشاهده کرد. درون قلعه چهار آب‌انبار وجود دارند که سالم‌ترین آنها در بالاترین سطح کوه قرار دارد و تنها پوشش گنبدی آن در وسط بنا از بین رفته است.
قلعه دختر
از جمله قدیمی‌ترین آثار بشرویه قلعه‌ای است که در دوازده کیلومتری غرب بشرویه در مجاورت آسیاب آبی معروف به آسیاب دهنه، بالای کوهی به ارتفاع ۴۰۰ متر از سطح زمین واقع شده و به نام قلعه دختر معروف است. این قلعه بالای قله‌ای مخروطی‌شکل قرار گرفته و از سه طرف مشرف به پرتگاه است که تقریبا غیر قابل عبور بوده و فقط از سمت جنوبی به آن، راه عبور سختی وجود دارد.
در خصوص سابقه‌ی تاریخی این قلعه می‌توان گفت که قلعهی مزبور در زمره سلسله قلاعی است که به همین نام از دوران ساسانی باقی مانده‌اند و نمونه‌هایی از آن در دیگر شهرهای ایران همچون قلعه دختر فیروزآباد، قلعه دختر بین مشهد و تربت حیدریه، قلعه دختر بجستان و قلعه دختر شوشتر است. به گونه‌ای نوعی از بناهای متعدد دیگر است که در نقاط مختلف ایران، آذربایجان، هندوستان و لبنان وجود دارند و همگی از نظر ساخت بالای بلندی‌ها و نقاط صعب‌العبور قرار دارند. اغلب این بناها شیوه‌ی معماری مربوط به قبل از اسلام و خصوصا عهد ساسانی را دارا بوده و بیشتر جنبه‌ی مقدس و دفاعی داشته‌اند. گفته می‌شود که این قلعه در دوران نفوذ اسماعیلیان مورد استفاده آنان بوده باشد.
قلعهی بیرجند
قلعهی بیرجند که با نام‌های قلعهی ته‌ده و پایین‌شهر نیز شناخته می‌شود، بزرگترین و قدیمی‌ترین بنای تاریخی بیرجند به شمار می‌رود. این قلعه که از جمله نقاط گردشگری بیرجند و استان خراسان جنوبی است، بر فراز بلندترین نقطه غربی تپه ماهورهای شهر بیرجند قرار دارد. این قلعه با وسعتی بالغ بر ۳۰۰۰ مترمربع در دوره صفویه ساخته شده و در واقع هسته‌ی اولیه شهر بیرجند محسوب می‌شود. البته برخی نیز بنای این قلعه را به پیش از آن دوره نسبت می‌دهند.
قلعهی بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه ترکمن‌ها و ازبک‌ها محافظت می‌کرده است. قلعهی بیرجند در دوره‌ی قاجاریه به طور کامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ کلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است. همچنین این قلعه داراى دو در ورودى است که یکى از آنها در ضلع شمالى و دیگرى در ضلع غربى قرار دارد.
قلعه دختر شوسف
این قلعه در حدود ۵ کیلومتری غرب شوسف و در میان کوه‌های نسبتا بلند بر فراز کوهی به ارتفاع ۲۲۰۰ متر واقع شده است. این قلعه از لحاظ موقعیت، صعب‌العبورترین قلعه شهرستان نهبندان است. در دره‌های واقع در دو طرف این کوه جویباری روان است که در گذشته آب مورد نیاز اهالی قلعه را تامین می‌کرده است. مصالح استفاده شده در این قلعه بیشتر سنگ و مقداری هم آجر با ابعاد ۳۰ در ۳۰ بوده است. قطعات سفالی یافت شده در این قلعه مربوط به ۲ دوره است. نوع اول سفال‌ها شباهت زیادی به سفال‌های دوران تاریخی قلعه نهبندان دارد و نوع دوم مربوط به دوران اسلامی است. به طور کلی بررسی آثار سفالی قلعه بیانگر احداث آن در دوران ساسانی و استفاده از آن در دوران اسلامی، به ویژه اسماعیلیه هستند.
عوامل طبیعی از جمله برف و باران و به خصوص وزش بادهای محلی، باعث تخریب بخش زیادی از قلعه شده‌اند و متاسفانه از تخریب عوامل انسانی هم مصون نمانده است. در چند سال گذشته حفاری‌های غیر‌مجازی در آن انجام شده که باعث محافظت بیش از پیش این اثر ارزشمند شده است.
قلعهی رستم خوسف
قلعهی رستم در جنوب شرقی شهر خوسف و در غرب روستای کوچکی به نام گنج، برفراز تپه‌ای رفیع که بر جلگه‌ی خوسف و دشت ماژان مشرف است، قرار دارد. چون قلعه در محلی واقع شده که دسترسی به آن آسان نبوده، لذا آسیب کمتری متوجه برخی از فضاهای آن شده است.
داخل قلعه، شش تالار وجود دارد که با طاق‌های جناغی پوشش یافته‌اند. اگر چه ورودی این تالارها به دلیل انباشت خاک و آوار مسدود شده است، ولی تالارها نسبتاً سالم مانده‌اند. در مرکز قلعه چاهی وجود دارد که عمق آن حدود هفت‌متر است و در جبهه‌ی جنوبی قلعه آب‌انباری قرار دارد که از سنگ و ملات ساروج ساخته شده است. در جبهه‌ی شمال شرقی قلعه پنج برج دیده‌بانی وجود داشته که قابل تشخیص است. در محوطه این قلعه قطعات سفال‌های لعابداری با رنگ‌های فیروزه‌ای و ساده وجود دارند که به ادوار پیش و پس از اسلام مربوط می‌شوند. آثار به جا مانده در قلعهی رستم به پیش از اسلام باز می‌گردد، ولی در دوره‌های بعد از اسلام، بخصوص در زمانی که فرقه‌ی اسماعیلیه بر این منطقه سلطه داشتند، آن را بازسازی کردهاند.
قلعهی اسفزار
قلعهی تاریخی اسفزار در شهرستان سربیشه بر فراز تپه‌ای مشرف به روستای اسفزار قرار دارد. روستای اسفزار در فاصله ۴۸ کیلومتری شرقی شهر بیرجند در مسیر جاده چاج به شهرستان درمیان قرار دارد.
این قلعه از جمله قلعه‌های خشتی و گلی، با حصار خارجی و برج‌هایی در چهارگوشه است که به عنوان بنایی دفاعی در مقابل حمله‌ی مهاجمان و راهزنان بنا شده است. قدمت این قلعه به اواخر صفویه تا اواخر قاجار برمی‌گردد.
ارگ طبس (کهن دژ)
ارگ طبس (كهن دژ) از بناهای تاریخی این شهر است كه قدمت آن به بیش از ١٠٠٠ سال پیش برمی‌گردد. این ارگ در طول تاریخ و در مقاطع مختلف دچار حوادث و آسیب‌هایی شده و بنابراین بارها مرمت گردیده است. یكی از این تعمیرها در سال ١٢١٦ هجری قمری اتفاق افتاده كه تا چند دهه قبل سنگ نوشته آن بر سر در ارگ نصب بوده است. در این شعر از ارگ طبس به ارگ كهن نام برده شده و مبین قدمت آن است. در سال ١٢٩٢ هجری قمری و در زمان عمادالملك، حاكم طبس، بار دیگر ارگ طبس مورد مرمت قرار می‌گیرد.
این بنای تاریخی در زلزله سال ٥٧ ویران شد و در دهه‌ی گذشته میراث فرهنگی، اقداماتی را برای احیاء و مرمت این بنای تاریخی آغاز نمود، به طوری كه از بسیاری از قسمتها آواربرداری شد و دالان‌ها و دیوارهایی از ارگ مجددا پدیدار گشت. لازم به ذكر است این بنای تاریخی در شهر طبس، میدان امام (ره)، میدان واعظ طبسی، خیابان واعظ، واقع شده است.
ارگ بهارستان
ارگ بهارستان که در بیرجند به باغ زرشکی نیز شهرت دارد از آثار دوره افشاریه به حساب می‌آید. این ارگ در استان خراسان جنوبی و در خیابان منتظری شهرستان بیرجند قرار دارد. ساختمان اصلی ارگ بهارستان، کوشکی است به صورت هشت‌ضلعی که تزئینات نمای بیرونی آن با تزئینات آجرکاری ارگ کریم خان زند در شیراز وجه تشابه دارد. از جمله رویدادهای تاریخی این بنا پناهنده شدن لطفعلی‌خان‌زند و دیگر همراهان وی در این ارگ بوده است.
بنای تاریخی ارگ بهارستان یکی از بزرگترین و باشکوه‌ترین باغ‌های ایرانی بوده که متاسفانه سال‌ها قبل از شناسایی و ثبت آن در فهرست آثار ملی، بخش گسترده‌ای از آن توسط نهادهای مختلف دولتی و نیمه‌دولتی مجزا شد و آنچه از این باغ باشکوه باقی مانده کوشکی نیمه ویران و فضاهای مخروبه است. نمای خارجی این بخش دارای تزیینات آجرکاری با زره‌های هندسی شبیه بناهای دوره‌ی زندیه شیراز است. بخش دوم قلعه بنایی دفاعی است که دارای یک برج و حصار است. این بخش که از خشت و گل ساخته شده بر اثر عوامل جوی آسیب‌های زیادی بر آن وارد آمده است. سومین بخش، حیاط اندرونی و اطاق‌های دور تا دور آن است. پس از تاسیس مدرسه شوکتیه که مخصوص پسران بوده است، این بخش از ارگ به مدرسه دختران اختصاص می‌یابد و نام مدرسه نسوان را به خود می‌گیرد.
ارگ بهارستان در سال ۱۳۷۹ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با شماره ۳۶۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
عمارت کلاه‌فرنگی بیرجند
کلاه‌فرنگی بیرجند یا ارگ حسام‌الدوله، منسوب به امیرحسن خان شیبانى، در مرکز شهر بیرجند قرار دارد. این بنا که امروزه با نام ارگ کلاه‌فرنگی شناخته می‌شود به نام‌های دیگری هم مشهور بوده است، از جمله ارگ حسام‌الدوله، قصر بی‌بی عروس و ارگ سرکار.
شکل اولیه کلاه‌فرنگی بیرجند شامل دو بادگیر در دو سو بوده که در بازسازی‌های بعدی حذف شده است. این ارگ به شکل شش‌ضلعى و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید است. این اثر تاریخی که زمانی مقر حکومتی بود، از یادگارهای اواخر دوره‌ی زندیه و اوایل دوره‌ی قاجار است.
کاروانسرای کلمرد
این کاروانسرا در مسیر جاده قدیم طبس به یزد قرار دارد. کاروانسرای کلمرد قدیم و جدید در کنار هم قرار دارند. قدیمی بر اثر گذر زمان از بین رفته و تنها خرابه ای از آن به جای مانده، اما کاروانسرای جدید کاملا سالم، در کنار جاده‌ای که اکنون کم‌تردد است، شکوه و تنهایی خاصی دارد. یکی از ویژگی‌های این بنا بلندای یکسان آن در دور تا دور بناست و به جز بادگیر حتی سر در ورودی نیز با دیوارها در یک سطح است.
در دو سوی ورودی کاروانسرا در خارج بنا ایوانچه‌هایی وجود دارد که در هر طرف شش عدد از آنها موجود است و در پای سکوی هر کدام افساربندی ایجاد شده که جای بستن دهانه اسب و شتر کاروانیان بوده است. همچنین اجاق‌ها یا بخاری‌های دیواری این بنا در برخی از ایوانچه‌های حیاط و هشتی ورودی در گوشه‌ها پیش‌بینی شده‌اند.
پشت بام این کاروانسرا نیز به زیبایی آجر فرش شده که جلوه‌ای خاص به آن بخشیده است. کاروانسرای قدیمی که مخروبه شده دارای مساحت ۸۵۵ متر مربع و مساحت کاروانسرای جدیدتر ۳۱۸۴ متر مربع است. این افزایش مساحت طی ۱۰۰ سال در این دو بنا که کاربری یکسانی داشته‌اند، مبین این نکته است که این مسیر پر رفت و آمد شده بوده و احتیاج به وسعت و گنجایش بیشتر باعث افزایش سطح بنای جدیدتر شده است. هم اکنون داخل این مکان، یک مرد چوپان به همراه زن و فرزندانش زندگی می‌کنند.
کاروانسرای خان
در مسیر جاده قدیم طبس به یزد، پس از عبور از کاروانسرای کلمرد و به فاصله ۳۰ کیلومتری آن، روستای رباط خان قرار دارد. در میان این روستا، کاروانسرای زیبای خان قرار دارد که دارای معماری زیبا و قابل توجهی است.
بنای این کاروان چهارگوش است و هر ضلع آن ۵۲ متر طول دارد. یکی از ویژگی‌های معماری این کاروانسرا، کالبد فضایی مجموعه بادگیر و گنبد شاه‌نشین آن است و وجود دو طاق در دو گوشه‌ی محل اتصال این حجم به بنا، بر زیبایی و استحکام آن افزوده است. فضای زیر بادگیر و شاه‌نشین یا فضای زیر گنبد نیز از زیبایی خاصی برخوردار است. در آجرکاری‌های نماهای داخلی آنها از گل‌چین‌هایی استفاده شده که بر زیبایی کار افزوده است.
کاروانسرای سرایان
این بنا در داخل شهر سرایان و در محدوده‌ی بافت تاریخی شهر واقع شده و به همراه چند بنای دیگر از جمله آب انبار، مسجد، حمام و بازار، مجموعه‌ای شهری را تشکیل می‌داده‌اند. این کاروانسرا به شیوه دو ایوانی ساخته شده است. مصالح استفاده شده در ساخت بنا بیشتر آجر است. این کاروانسرا به رباط شاه‌عباسی معروف است و به دوره‌ی صفوی تعلق دارد.
رباط اصفاک و نیگنان
از آثار قدیمی منطقه بشرویه وجود دو کاروانسرای تاریخی است که در روستای اصفاک و نیگنان واقع شده‌اند و از نظر موقعیت در مسیر جاده ارتباطی بین یزد و مشهد قرار داشته‌اند. این ابنیه در زمینی به مساحت تقریبی ۲۵۰۰ متر مربع و بصورت شرقی-غربی احداث شده‌اند و فقط دارای یک در ورودی و خروجی هستند که سمت شرق قرار دارند. تفاوت کوچکی که بین این دو رباط و جود دارد، برج سر در ورودی رباط اصفاک است که رباط نیگنان فاقد آن است. متاسفانه این دو بنا فاقد تاریخ ساخت است فقط در سر در ورودی رباط نیگنان لوحی قرار دارد.
آسیاب‌های بشرویه
در سمت غرب بشرویه و در مسیر قنات این شهر پنج آسیاب قرار دارند كه به آسیاب‌های اول تا پنجم مشهور هستند. هیچ كتیبه و مدركی مبنی بر تاریخ ساخت این آسیاب‌ها در دست نیست. براساس شواهد و قراین و وقف‌نامه‌های موجود، این آسیاب‌ها دارای قدمتی ۴۰۰ ساله‌اند. براساس شواهد آسیاب پنجم از همه قدیمی‌تر و آسیاب اول از همه جدیدتر است. این آسیاب‌ها به فاصله یك كیلومتر از یكدیگر در غرب بشرویه قرار دارد.
در حال حاضر آسیاب‌های اول، دوم و پنجم متروك و از كار‌افتاده است. معماری و شكل این آسیاب‌ها مشابه هم‌اند. مصالح به كار رفته در این سازه، آجرهای مربع‌شكل، لاشه سنگ، ملات شن و گچ و آهك، قلوه‌سنگ و ساروج است. در بخش غربی قنات، شاخه‌ای از آب قنات بوسیله كانالی به داخل مخزنی هدایت می‌شود و سپس با فشار به روی پره‌های چرخ چوبی آسیاب ریخته و آن را به حركت وامی‌دارد. چرخ با هرمی به سنگ روئین وصل شده و باعث چرخش سنگ می‌گردد. با چرخش سنگ گندم كم‌كم به درون سنگ روئین منتقل می‌شود و پس از آزاد شدن به كناره‌های سنگ منتقل می‌گردد.
آسیاب‌های بادی نهبندان
آسیاب‌های بادی یا آسباد‌ها گویای این امر هستند که بشر خودش را با شرایط محیطی خود وفق می‌دهد و حد‌اکثر استفاده از آن را می‌برد. منطقه‌ی سیستان و خراسان جنوبی، محل وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان است و یکی از بهترین مکان‌ها برای استفاده از انرژی باد است. در مناطق مختلف این منطقه می‌توان آسباد‌ها را مشاهده کرد. در روستاهای خوانشرف، چهارفرسخ، رومه، میغان، همند و… آسبادهایی وجود دارند كه تمامی آنها دارای مالكین خصوصی هستند.
نقشه آسبادهای منطقه نهبندان برگرفته از آسبادهای سیستان و تقریباً مشابه یكدیگر هستند. آسبادهای خوانشرف در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای بالایی آنها مكانی است كه بزرگترین قطعات آسیاب در آن كار گذاشته شد‌اند. این سازه‌ها به دلیل نوع كاربرد فاقد تزئین هستند.
