مثنویات شاه نعمت‌الله ولی

بشنو اسماء الهی یادگیر

زان که هم واحد بود او هم کثیر

ما صفات و ذات اسما خوانده ایم

اسم را عین مسمی خوانده ایم

اسم اسمست اینکه می خوانیش اسم

کی چنین خوانی اگر دانیش اسم

در مقام جمع روشن شد چو شمع

آنچه مخفی بود اندر جمع جمع

عارفان ذات و صفت دانند اسم

بی صفت دانش کجا خوانند اسم

می تجلی دان و جامش عالم است

بودن این هر دو هر دو با هم است

جام و می دریاب چون آب و حباب

تا سؤال هر دو را یابی جواب

جام و می با همدگر همدم شدند

صورت و معنی به هم محرم شدند

نیستی و دم ز هستی می زنی

از منی بگذر اگر یار منی

از خودی در حضرت او دم مزن

ملک توحید از دوئی بر هم مزن

آینه برداشت برقع برگشود

آن یکی از هر یکی او را نمود

در همه صورت تو آن معنی نگر

صورت و معنی خود یعنی نگر

سایه و خورشید از هم دور نیست

روشن است این چشم ما و کور نیست

برزخ است این حضرت و باشد در او

زین سبب غیب مضافی نام او

با شهادت وجه او باشد مثال

چار حضرت گفتم ای صاحب کمال

عارف راز حضرت معروف

چون سری سر او به او مکشوف

گفت سی سال شد که تا با یار

می کنم گفتگو درین بازار

من به او گفته ام سخن به خدا

خواجه گوید سخن کند با ما

سخن ما همه بود با دوست

که سمیع و بصیر و دانا اوست

هر که این سمع و این بصر دارد

سخنم سر به سر زبر دارد

بایزید آن همای ربانی

بلبل گلستان سبحانی

بود شهباز آشیانهٔ ما

محو در بحر بیکرانهٔ ما

گفت سلطان صورت معنی

با تو گویم که کیست آن یعنی

بایزید است بایزید یقین

در میان نیست این عجایب بین

از یقین دوئی پدید آمد

نام یک عین بایزید آمد

مژدگانی که بایزید نماند

میل او با یزید هیچ نماند

گر تو فانی شوی بقا یابی

خود از این بی خودی خدا یابی

تو ز هستی و نیستی بگذر

شاید اینجا نایستی بگذر

سایهٔ اوست هستیت ای دوست

بگذر از سایه هر چه هستی اوست

ای که می پرسی ز ما و حال ما

نعمت الله نامم آمد از خدا

سید درویش و حق را بنده ام

مرده ام از جان به جانان زنده ام

من نیم مهدی ولی هادی منم

رهنمای خلق در وادی منم

مصطفی را بنده ام حق را غلام

پیشوای با سلامت والسلام

خوش در آن بحر بیکران بنشین

عین ما را به عین ما می‌ بین

شبنم و بحر هر دو یک آبند

این و آن آبرو ز ما یابند

قطره و بحر و موج و جوهر چار

جمله آبند نزد ما ناچار

تو در این بحر ما درآ با ما

عین ما را بجو ازین دریا

هفت دریا تو نوش کن به تمام

تشنه می‌ باش همچنان والسلام

گنج اسم اعظم از ذات و صفات

آشکارا کرده اندر کائنات

هر کجا کنجی است گنجی در وی است

کنج هر ویرانه بی گنجی کی است

معنی او گنج و صورت چون طلسم

در چنین گنجی بود آن گنج اسم

جام می باشد حبابی پر ز آب

نوش کن جامی که دریابی شراب

نسخهٔ اسما بجو یک یک بخوان

وحدت اسم و مسما را بدان

بی من و تو ، من تو ام تو هم منی

ور تو من گوئی و تو باشد منی

در مراتب آن یکی باشد هزار

در هزاران آن یکی را می شمار

آن یکی در هر یکی پیدا شده

قطره قطره آمده دریا شده

اسم اعظم گنج و اسما چون طلسم

نعمت الله را بجو دریاب اسم

آفتابی را ببین در ذره ای

عین دریا را نگر در قطره ای

دیدیم وجود جز یکی نیست

در بودن آن یکی شکی نیست

عالم همه سایهٔ وجودند

بی ‌جود وجود خود نبودند

در سایه وجود می‌ توان دید

بیناست کسی که آنچنان دید

عالم همه جام و جام می ‌می

عینی به ظهور شد من و وی

یک عین به نام صد هزار است

یک ذات و صفات بی‌ شمار است

ما آئینهٔ خدا نمائیم

اما به خدا که ما نه مائیم

تو صورت او و معنیت او

هر دو بنگر که هست یک رو

نه خاص و نه عام این وجود است

هر چند که عین جمله بود است

نه مطلق و نه مقید است او

او را تو یکی بگو و هم دو

نه خارجیش نه ذهنیش خوان

یعنی که اعم از این و آن دان

اما اینها مراتب اوست

یک ذات نگر که بحر و هم جو است

در مرتبه‌ ایش بحر خوانند

در مرتبه‌اش قطره دانند

گه ظلمت و گاه نور دانش

گه خاص و گهی به عام خوانش

یک عین و مراتبش فراوان

در وحدت و کثرت آنچنان دان

اما زان رو که حضرت اوست

نه عام و نه خاص باشد ای دوست

رندانه بیا به بزم مستان

می نوش ز جام می‌ پرستان

ظاهر جام است و باطنش می

از روی وجود جام می‌ می

جام و می عاشقان چنین است

اول آن است و آخر این است

چون رسول خدا به امر خدا

عزم فرمود تا به دار بقا

حوریان صف زدند رد گردش

گرد او بود گرد بر گردش

علمش آمد که یار غار تو ام

عمل آمد که دوستدار تو ام

اعتقاد آمد و جمالی خوش

حال آمد چه حال ، حالی خوش

جلوه کرده مقام او ، او را

ره نموده کلام او ، او را

روح پیغمبران به استقبال

آمده از برای عزّ و کمال

رحمت حق نزول فرموده

عذر امّت قبول فرموده

اول صبح و عاقبت محمود

به سلامت عزیمتی فرمود

جان پاکش ز تن عزیمت کرد

حس و روحش روان عزیمت کرد

رفت رضوان ز روضه کف بر کف

زده خال سیه بدو مطرف

جنّت آراسته که شاه آمد

مظهر حضرت اله آمد

جمع یاران چو آنچنان دیدند

غم دین داشتند و ترسیدند

که مبادا که دین خلل یابد

دشمنی از میانه بشتابد

رفتن او مثل به خواب زدند

چنگ در سنّت و کتاب زدند

نیک دریاب این سخن به تمام

تا بیابی مراد خود والسلام

جنّت ذاتند اعیان گوش کن

در چنین جنّت شرابی نوش کن

عالم ارواح جنات صفات

جمله می ‌یابند ازین جنّت حیات

ملک باشد جنّت خاص ملک

بینم اینجا حضرت خاص ملک

جنّت افعال این جنّت بود

جنّت زیبای پر حکمت بود

جنّت او عین روح و جسم ماست

ساتر اوئیم و جنّت اسم ماست

جنّت او با تو چون کردم بیان

جنّت تو با تو گویم هم بدان

سر بیت اللّه اگر دانی توئی

جنّت حضرت که می خوانی توئی

جنّت زاهد بود در آن سرا

بوستانی بس نزه پر میو‌ه‌ها

نعمت بسیار و حوران بی شمار

هر چه خواهد نفس باشد صد هزار

جنّـت اعمال می خوانند این

نیکوئی کن تا جزا یابی چنین

عارفان را جنّتی دیگر بود

جنّت ایشان ازین خوشتر بود

گر به خلق حق تخلق یافتی

با چنین جنّت تعلق یافتی

متصف شو با صفات حضرتش

تا بیابی جنّتی از رحمتش

جنّت ذاتست اعلای جنان

جنّت صاحبدلان است آن چنان

در ظهور ذات این جنّت بود

در چنین جنّت چنان حضرت بود

با تو گفتم جنّت هر دو سرا

در بهشت جاودان ما درآ

حال جنّت نیک دریابی تمام

گر تو از اهل بهشتی والسلام

یا حبیبی و قرة العینی

انا عینک و عینک عینی

به حقیقت یکی بود بی شک

در ظهور این دوئی نمود آن یک

احولست آنکه یک دو می بیند

چون دو بیند یگانه ننشیند

صوت صادق بود صدا کاذب

راز صادق مگوی با کاذب

صفت و ذات واحدش خوانند

بی صفت ذات را احد دانند

به صفت ذات او توان دانست

هر که دانست آنچنان دانست

آنکه دانیم ذات موصوفست

حضرت اوست آنکه مکشوفست

گنج و نا گنج نزد او گنجد

گنج او در دلم نکو گنجد

عاشقانی که عین یکدگرند

عین خود را به عین خود نگرند

چشم اهل مراقبت باید

که نظر را به غیر نگشاید

آینه صدهزار اگر شمرد

در همه آینه یکی نگرد

خواه تنها و خواه با تنها

چون بود با خدا بود همه جا

گوشهٔ چشم سوی او دارد

نقش او در خیال بنگارد

در گلستان اگر گلی چیند

شیشهٔ پر گلاب را بیند

گر خرد را فروشد آن عاقل

نشود از خدای خود غافل

سایه و آفتاب بر من و تو

خط موهوم می نماید دو

خط موهوم اگر براندازی

خانه از غیر او به پردازی

همه جا آفتاب تابان است

نظری کن ببین که این آن است

کثرت و وحدت که می‌ گوئی چنان

اعتبار عقل باشد این و آن

علم و عقل و زهد من بر باد رفت

غیر یاد او مرا از یاد رفت

در خرابات فنا افتاده‌ام

سر به پای خم می بنهاده‌ام

موج و دریا نزد ما باشد یکی

هر دو یک آبند آن یک بی‌ شکی

یک مسمی باشد و اسما هزار

آن یکی در هر یکی خوش می ‌شمار

جامی از می پر زمی بستان بنوش

این چنین می شادی رندان بنوش

قطره و موج و حباب از ما بجو

یک حقیقت از همه اشیا بجو

دل به دریا ده که صاحبدل توئی

وز وجود بحر و بر حاصل توئی

روح ما از نور اعظم نور یافت

وز وجود آل او منشور یافت

از خلافت خلعتی انعام کرد

نعمت‌اللّه او مرا خوش نام کرد

گنج اسما بر سر عالم فشاند

هر یکی بر مسند وحدت نشاند

هر که بینی غرقهٔ دریای اوست

عالمی سرگشتهٔ سودی اوست

ای که گوئی باشد این رشته دو تو

باشد آن یک تو ولی بی ما و تو

آینه روشن کن ای جان پدر

در همه آئینه او را می‌ نگر

هر که آن یک را نبیند در همه

کور باشد نزد بینا بر همه

نور روی او به نور او ببین

دیده ‌ای از وی طلب نیکو ببین

خوش خیالی نقش بسته در نظر

در خیال او جمالش می ‌نگر

یک شرابی نوش کن از جامها

ساقئی را می ‌نگر در جامها

عارفان را می‌ رسان از ما سلام

صد سلام از ما به یاران والسلام

ذکر حق ای یار من بسیار کن

تا توانی کار خوش در کار کن

پاک باش و بی وضو یک دم مباش

جز که با پاکان دمی همدم مباش

دور باش از مجلس نقش خیال

صحبتی می دار با اهل کمال

یک سر موئی خلاف دین مکن

ور کند شخصی تو اش تحسین مکن

رهروان راه حق را دوست دار

رهروی می جو و راهی می سپار

گر بیابی جامی از زر یا سفال

نوش کن از هر دو جام آب زلال

گرم باش و آتشی خوش برفروز

بود و نابودت ز سر تا پا بسوز

معنی توحید جامع را بجو

از همه مصنوع صانع را بجو

هرچه بینی مظهر اسما نگر

هر که یابی دوستدار ما نگر

سیدی گر پیشت آید یا غلام

می رسان از ما سلامی والسلام

در خرابات مغان رندانه رو

خم می را نوش کن مستانه رو

در خرابات مغان رندی بجو

حال سرمستی ما با او بگو

دردمندی جوی و درمان را طلب

کفر را بگذار و ایمان را طلب

خوش درین دریای بی پایان در آ

تا ببینی آبروی ما به ما

با حباب و آب اگر داری نظر

یک دمی در عین این دریا نگر

این چنین دریای وحدت را بجو

گرد هستی را ز خود نیکو بشو

هرکه را خواهی به نور او نگر

بد مبین ای یار من نیکو نگر

در خرابات ار بیابی رند مست

به که با مخمور باشی همنشست

عشق او شمع است تو پروانه باش

در طریق عاشقی مردانه باش

ساقی ار بخشد تو را پیمانه ای

نوش کن می جو دگر خمخانه ای

گر تو داری همت عالی تمام

هرچه می خواهی بیابی والسلام

سخن گر ز توحید گوئی به من

نماند ز توحید الا سخن

اگر موج بسیار دریا یکی است

من و تو دو اسم و مسما یکی است

موحد احد بیند اندر احد

تو معنی احد بین و صورت عدد

موحد ز توحید اگر دم زند

همه ملک توحید بر هم زند

کسی کو ز توحید دارد اثر

نگوید ز توحید هرگز خبر

ز توحید توحید آگاه شو

بیا همدم نعمت‌اللّه شو

لی مع‌اللّه حدیث خواجهٔ ماست

آنکه عالم به نور خود آراست

گفت وقتی مرا شود حاصل

که شوم تا به حضرتش واصل

نه نبی نه ملک بود یارش

فهم فرما لطیف اسراش

خانه چون گشت خالی از اغیار

لیس فی الدار غیره دیار