مثنویات شاه نعمت‌الله ولی

حمد آن حامدی که محمود است

بخشش اوست هر چه موجود است

فرض عین است حمد حضرت او

بر همه خلق خاصه بر من و تو

حمد او از کلام او گویم

لاجرم حمد او نکو گویم

شکر شکر او چه شیرین است

شکر گویم که شکّرم این است

مدح صنعت چو مدح صانع اوست

مدح جمله بگو که این نیکوست

هر چه مخلوق حضرت اویند

همه تسبیح حضرتش گویند

صد هزاران درود در هر دم

بر روان خلاصهٔ عالم

آنکه عالم طفیل او باشد

روح قدسی ز خیل او باشد

عارف سرّ عین عالم اوست

واقف راز اسم اعظم اوست

عقل اول وزیر آن شاه است

باطنا شمس و ظاهرا ماه است

در الف نقطه ایست بنهفته

اول و آخر الف نقطه

نقطه در الف نموده جمال

الفی در حروف بسته خیال

بی الف بی و بی الف بی تی

الفی بی نقط بود نی تی

قطب عالم چو نقطه پرگار است

دایره گرد نقطه در کار است

مظهر اسم اعظمش خوانم

بلکه خود اسم اعظمش دانم

اول او دلایل است به حق

واقف است از مقید و مطلق

عارفانی که علم ما دانند

صفت و ذات و اسم اعظمش دانم

اسم الله اصل اسم ویست

آن یکی گنج و این طلسم وی است

کل شیئی له کمرآت

وجه کلها مساوات

لیس بینی و بینه بین

هو فی العین لاتقل عین

عین وحدت ظهور چون فرمود

بحر در قطره رو به ما بنمود

گر هزار است ور هزار هزار

اول او یکی بود به شمار

آینه صدهزار می بینم

در همه روی یار می بینم

بلکه یک آینه بود این جا

صور مختلف در او پیدا

کون کونی یکون من کونه

عین عینی بعینه عینه

یک شراب است و جام رنگارنگ

رنگ بی رنگ می دهد نیرنگ

رنگ می رنگ جام می باشد

وین عجب بین که جام می باشد

هر کجا ساغریست می دارد

جان سرمست ذوق وی دارد

تو منی من تو ام ، توئی بگذار

بشنو از من تو هم دوئی بگذار

چیست نقش خیال ما و توئی

همچو خوابیست این خیال دوئی

آفتابست و عالمش سایه

سایه روشن به نور همسایه

عین اول یکیست تا دانی

عین اول سزد اگر خوانی

جام گیتی نماش می خوانند

اصل مجموع عالمش دانند

عاشقان از شراب او مستند

همه عالم به نور او هستند

باطنش آفتاب ظاهر ماه

ما محبیم و او حبیب الله

آبروئی ز عین دریا جو

سر درّ یتیم از ما جو

نظری کن که نور دیدهٔ ماست

آنه عالم به نور خود آراست

گنج و گنجینه و طلسم نگر

صفت و ذات بین و اسم نگر

مظهر اسم اعظمش خوانم

بلکه خود اسم اعظمش دانم

اسم اعظم طلب کن از کامل

زان که کامل بود بدان فاضل

سید عالمست و ما بنده

بنده در خدمت است پاینده

نظری به حال ما فرمود

گنج اسما به ما عطا فرمود

در گنجینهٔ قدم بگشود

نقد آن گنج را به ما بنمود

آفتابست و ماه خوانندش

پادشاه و سپاه خوانندش

اول انبیاء و آخر اوست

باطن اولیا و ظاهر اوست

همه عالم طفیل او باشد

روح قدسی ز خیل او باشد

باد بر آل او درود و سلام

بر همه تابعان او به تمام

ای وجود تو منبع انوار

وی ضمیر تو مخزن اسرار

ای دل روشن تو چون مرآت

می‌نماید به خلق ذات و صفات

دوش سرّی لطیف فرمودی

ید بیضا تمام بنمودی

از کلام قدیم گفتی گو

که خبر چون قدیم باشد او

یا که تخصیص این کلام به حق

از چه رو می کنی بگو مطلق

باز فرق حدیث و قرآن چیست

دو سخن از یکی است این آن چیست

از چه شد آخر ار کلام خداست

کرمی کن بگوی با من راست

خوش جوابی بگویمت بشنو

عارفانه ز حال کهنه و نو

کون جامع که حادث ازلی است

مجمع فیضهای لم یزلی است

حادث است و قدیم همچو کلام

صورت و معنی است باده و جام

مصحفش جامع کلام اللّه

حضرتش منزل سلام اللّه

احد است و محمد و احمد

از ازل هست و بود تا به ابد

لفظ او جام معنی او می

نوش می کن ز جام او هی‌ هی

آینه کامل است از آن به کمال

می ‌نماید در او جمال و جلا

مجمع جامع الحکم ذاتش

هست سبع المثانی آیاتش

لوح ام ‌الکتاب دفتر او

عقل درسی گرفته از بر او

لاجرم قول او تمام بود

گفته ‌اش جمله با نظام بود

حکم و تخصیص این سخن به خدا

ز‌ان جهت می‌کنم دمی به خود ‌آ

به تعیُن ورا رسولش خوان

به تعین رسول مرسل دان

وحی از جمع او به تفصیلش

آمده از برای تفضیلش

هر کتابی که انبیا گویند

جزوی از کل دفتر اویند

به لسانی که آن لسان حق است

گفته از حق چنانکه آن حق است

چون که جبریل آمده به میان

وحی خوانیم و آن سخن قرآن

هم به الهام خاص حضرت او

سخنش را حدیث قدسی گو

قسم دیگر حدیث او باشد

هر چه گوید همه نکو باشد

به اضافه سه نوع گشت کلام

نیک دریاب این سخن والسلام

در صدف گوهری نهان گشته

آن نهان بر همه عیان گشته

صدف و گوهریم و دریا هم

نظری کن به عین ما فافهم

صدف ما اگر چنان باشد

درج درّ یتیم آن باشد

صدف و گوهرش به هم می‌ بین

نظری کن به چشم ما بنشین

می و جامش به همدگر دریاب

خوش حبابی پر آب بر سر آب

هر صدف گوهری در او باشد

چون گهر باشدش نکو باشد

طلب گوهر ار کنی جانا

قدمی نه در آ در این دریا

گر تو دریا دل و گهر جویی

گوهر از خود بجو که تو اویی

موج و بحر و حباب و جویی تو

عین ما را بجو که اویی تو

گنج و گنجینه و طلسم نگر

صفت و ذات بین و اسم نگر

گوهر ار جوئی در این دریا بجو

سر آن درّ یتیم از ما بجو

نقد گنج کنت کنزاً را طلب

هر چه می‌ خواهی بیا از ما طلب

ساقی مستیم و جام می به دست

می خورند از جام ما رندان مست

ملک میخانه سبیل ما بود

آید اینجا هر که او ز اینجا بود

هر کجا رندی است ما را محرم است

هر کجا جامی است با ما همدم است

صورت ما مظهر معنی ماست

این و آن ، دو شاهد دعوی ماست

علم وجدانی است علم عارفان

علم اگر خوانی چنین علمی بخوان

قول ما صدیق تصدیقش کند

آن محقق نیک تحقیقتش کند

تا ننوشی می ندانی ذوق می

تا نگردی وی نیابی حال وی

مستم و خورده شراب بی‌ حساب

هر که بیند گویدم خورده شراب

صفت و ذات بین و اسم نگر

گنج و گنجینه و طلسم نگر

در چنین بحر بیکرانه در آ

نظری کن به عین ما در ما

جامی گیتی نما به دست آور

مظهر حضرت خدا بنگر

نقطه اصل گر چه ما دانی

هفت هیکل به ذوق برخوانی

آینه صد هزار می شمرد

در همه آینه یکی نگرد

خواه تنها و خواه ناتنها

گر بود با خدا بود همه جا

گوشهٔ چشم سوی او دارد

نقش او در خیال بنگارد

در گلستان اگر گلی چیند

شیشهٔ پر گلاب را بیند

گر خرد را فروشد آن عاقل

نشود از خدای خود غافل

جزو و کل را باعتبار سپار

کاعتباریست جزو و کل ای یار

جز خدا را احد نمی گوئیم

از احد جز خدا نمی جوئیم

در دو آئینه رو نمود آن یک

دو نماید یکی بود بی شک

غرق آبند عالمی چو حباب

ظاهرش ساغر است و باطن آب

سایهٔ او به ما چو پیدا شد

از من و تو دوئی هویدا شد

اصل و فرعی به همدگر پیوست

هست پیوند ما به او پیوست

سخن عارفان از او باشد

لاجرم قولشان نکو باشد

او به او دیده می شود ای دوست

نظری گر کنی چنین نیکوست

نور رویش به چشم ما بنمود

چون بدیدیم نور او ، او بود

احدی آمده کمر بسته

میم احمد به تخت بنشسته

ده چیز نبی حق به امت

فرمود علامت قیامت

اول دود از جهان برآید

دنیا پس از آن بسی نپاید

آنگه دجال کور ناخوش

پیدا گردد چو آب و آتش

دابه پس از آن پدید آید

اما بسیار هم نپاید

خورشید عیان شود ز مغرب

آنگه روان رود ز مغرب

مغرب مشرق نماید آن روز

از پرتو شمع عالم افروز

پنجم عیسی فرود آید

بر ما در رحمتی گشاید

آنگه باشد ظهور یأجوج

با لشکر بی ‌شمار مأجوج

یکسال سه بار مه بگیرد

بسیار شه و گدا بمیرد

آخر ز یمن بر آید آتش

سوزد تر و خشک مردمان خوش

این است علامت قیامت

فرمود رسول حق به امت

عاشق سر‌مست با جانانه‌ ای

همنشین بودند در یک خانه‌ ای

نازکی باریک بینی خوش لقا

حلقه ‌ای زد بر در خلوتسرا

گفت عاشق کیست بر در وقت شام

گفت هستم بنده باریکک به نام

گفت اگر موئی نگنجی در میان

جان و جانانست و جانانست و جان

او نمی‌ گنجد که می‌ گوئیم او

او نمی‌ گنجد چه جای ما و تو

همه محکوم حکم او باشند

سر و زر را به پای او پاشند

عقل و عاقل رعیت اویند

از دل و جان دعای او گویند

مهر او بر دلی که شارق شد

هر که در خانه بود عاشق شد

غیرتش غیر چون براندازد

خانه از غیر خود بپردازد

اولا توحید کلی آن اوست

کل کلیّات در فرمان اوست

آنگهی ابلاغ جامع یافته

در همه مصنوع صانع یافته

کون جامع مظهر ذات صفات

سایهٔ حق آفتاب کائنات

وجهی از امکان و وجهی از وجوب

در شهادت آمد ازغیب الغیوب

صورت و معنی به هم آراسته

ظاهر و باطن به هم پیراسته

جمع کرده خلق و با خود همدگر

همچو نوری می نماید در نظر

هفت دریا قطره ای از جام او

روح قدسی رند دُرد آشام او

چیست عالم بی وجود او عدم

می دهد جودش وجودی دم به دم

بندهٔ اوئیم و او سلطان ما

جسم و جان مائیم و او جانان ما

سرور مجموع رندان میر ماست

این چنین ساقی مستی پیر ماست

آفتابست او ولی نامش قمر

آفتابی در قمر خوش می نگر

نور او در چشم ما ظاهر شده

آمده منظور ما ناظر شده

سخن عارفان به جان بشنو

این چنین گفتم آن چنان بشنو

بگذر از کثرت وز وحدت هم

بیش و کم را چه می کنی فافهم

گر تو فانی شوی بقا یابی

خود ازین بی خودی خدا یابی

در سراپردهٔ حدوث و قدم

خوش بود گر نهی قدم به قدم

حال عالم به ذوق اگر دانی

آفتاب است و سایه می خوانی

سایه و آفتاب بر من و تو

خط موهوم می نماید دو

خط موهوم اگر براندازی

خانه از غیر حق بپردازی

همه جا آفتاب تابانست

نظری کن ببین که این آنست

جوهر است و عَرض همه عالم

به وجودند این و آن فافهم

زر یکی صورتش هزار نمود

سکهٔ سرخ بی شمار نمود

ذات او از صفات مستغنی است

وز همه کاینات مستغنی است

اثر این و آن مجوی آنجا

نام چبود نشان مجوی آنجا

به تعیُن اگرچه اشخاصند

به حقیقت نه عام و نه خاصند

همه همدرد همدگر باشند

هر چه باشد به پای هم باشند

هر که همدرد دردمندان نیست

گوئیا از شمار ایشان نیست

درد دل دارم و دوا این است

درد می نوشم و شفا این است

ذوق رندی ما ز مستان جو

مستی می ز می پرستان جو

تا ز سرّ وجود آگاهم

محرم راز نعمت اللهم

در این صورت بیا معنی طلب کن

بیان این سخن یعنی طلب کن

به هر صورت که بنماید جمالش

جمالش بین و آن صورت خیالش

گذر کن بر سر بازار جنّت

که او بنمایدت معنی به صورت

به هر صورت تو را حسنی نماید

از آن صورت تو را معنی فزاید

بود هر صورتی آئینه‌ای خوب

که بنماید به تو معنی محبوب

تو را در جنّت و ما را همین جا

بود این سلطنت ای جان بابا

چار نور آمد مرا در پیش راه

نور سرخ و زرد و اسفید و سیاه

چون من از هر چار برتر بر شدم

در دو عالم عین یک دلبر شدم

درد دل از جان بودردا طلب

دردمندی بایدت ما را طلب

درد باید درد باید درد درد

مرد باید مرد باید مرد مرد

مرد اگر بی ‌درد باشد مرد نیست

هر که او مردی بود بی‌ درد نیست

دُرد درد عشق می‌ نوشم مدام

دردمندم دردمندم والسلام