قصاید شاه نعمت‌الله ولی

حبیبی سیدی یا ذالمعالی

سوالله عند شمسی کالظلالی

خیالی نقش بسته عالمش نام

نمودی در خیالی آن جمالی

و عینی ناظر من کل وجه

و قلبی حاضر فی کل حالی

می صافست و خوش جامی مصفی

فخذ منی القدح و اشرب زلالی

رایت الله فی مرآت کونی

بعین الله هذا من کمالی

و شمس الروح نور من ظهوری

و بدر الکون عندی کالهلالی

سوی الله چیست ای صوفی صافی

خیال فی خیال فی خیالی

وجودی جز وجود حق مطلق

ظلال فی ظلال فی ظلالی

غلام و بندگی سید ما

کمال فی کمال فی کمالی

چو سید نعمت الله رند و مستی

محال فی محال فی محالی

آن امیرالمؤمنین یعنی علی

وان امام المتقین یعنی علی

آفتاب آسمان لافتی

نور رب العالمین یعنی علی

شاه مردان پادشاه ملک و دین

سرور خلد برین یعنی علی

نام او روح الامین از بهر نام

می نویسد بر جبین یعنی علی

گر امامی بایدت معصوم پاک

می طلب شاهی چنین یعنی علی

گر محمد بود ختم انبیاء

هست بر خاتم نگین یعنی علی

استعانت خواهد از درگاه او

خدمت روح الامین یعنی علی

ساقی کوثر امام انس و جان

مصطفی را جانشین یعنی علی

فتح و نصرت داشت در روز غزا

بر یسار و بر یمین یعنی علی

عین اول دیده ام در عین او

نور چشم خورده بین یعنی علی

پیشوائی گر گزینی ای عزیز

این چنین شاهی گزین یعنی علی

مخزن اسماء اسرار اله

نفس خیر المرسلین یعنی علی

بود با سر نبوت روز و شب

رازدار و هم قرین یعنی علی

دین و دنیا رونقی دارد که هست

کارساز آن و این یعنی علی

این نصیحت بشنو از من یاددار

دائما می گو همین یعنی علی

ناز دارم بر جمیع اولیا

ز آن ولی نازنین یعنی علی

صورتش در طا و ها می خوان که هست

معنیش دریا و سین یعنی علی

دست برده از ید و بیضا به زور

معجزه در آستین یعنی علی

معنی علم لدنی بی خلاف

عالم علم مبین یعنی علی

نعمت الله خوشه چین خرمنش

دلنواز خوشه چین یعنی علی

در ولایت اولین اولیا

اولین و آخرین یعنی علی

هر که دارد با علی یک مو شکی

نزد شیر حق بود چون موشکی

کی تواند با علی کردن مصاف

خارجی گر لشگرش باشد لکی

هفت دریا با محیط علم او

نزد ما باشد ز بسیار اندکی

منکر آل عبا دانی که کیست

جاهلی یابد تباری مردکی

ذوالفقارش کرد دشمن را دو نیم

این یکی نیمی و آن یک نیمکی

آفتاب آسمان لافتی

سایهٔ لطف الهی بی شکی

عالم ملک ولایت مرتضی

بندهٔ او خدمت جانی یکی

شاهباز آشیان لامکان

با همای همت او مرغکی

با شکوه کوس او روز نبرد

خود چه باشد نام کوس و طبلکی

مصطفی و مرتضی را دوست دار

صورتاً هستند دو در معنی یکی

نعمت الله دوستی اهل بیت

جای داده در دل خود نیککی

گر در این بحر آشنا یابی

عین ما را به عین ما یابی

دردمندی اگر دوا جوئی

درد می نوش تا شفا یابی

گر وصال خدای خود طلبی

بگذر از خود که تا خدا یابی

نقد معنی که گنج صورت ماست

گر بجوئی ز بینوا یابی

از فنا بگذر و بقا را جو

که بقا را هم از فنا یابی

ذوق در عاشقی و قلاشی است

ذوق از زاهدی کجا یابی

همدم جام می شو ای عاشق

تا نصیبی ز ذوق دریابی

ای که گوئی که تا کیش جویم

جاودانش بجوی تا یابی

خویش گم کرده ای و می جوئی

خوش بود خویش را چو وایابی

عاشقانه بیا قدم در نه

یا کشندت بعشق یا یابی

خلعت عشق را بپوشی خوش

گر ز آل عبا عبا یابی

در غمش پایدار مردانه

که ز عشقش بسی غنا یابی

راحت جان مبتلا دانی

گر ز بالای او بلا یابی

تا که مقصود دو سرا یابی

نعمت الله را بدست آور

خرد پیمانهٔ انصاف اگر یک بار بردارد

بپیماید هر آن چیزی که دهقان زیر سر دارد

خرد عقل است و پیمانه قناعت نزد درویشان

برو مجمل مفصل کن خرد این زیر سر دارد

تو را معلوم گرداند ازین دریای ظلمانی

که او این عالم سفلی چرا بر خشک و تر دارد

عدم دریای ظلمانی بدن این عالم سفلی

حواس ظاهر و باطن به بحر و بر سفر دارد

چرا این زورق زرین همی دون ناموافق شد

گهی سیمین سلب پو شد گهی زرین سپر دارد

دلت آن زورق زرین مقلب گردد او هر دم

گهی در جسم و گه در جان ز خیر و شر خبر دارد

چرا خورشید نورانی که عالم زو "شود روشن"

گهی مسکن کند خاور گهی در باختر دارد

بود خورشید نورانی چو علم و معرفت در تو

که او در صورت و معنی "به نفس و رب گذر" دارد

زمرد دیدهٔ افعی چگونه می بیالاید

عقیق و لعل رمانی چرا اصل از حجر دارد

زمرد جوهر عقل است و افعی نفس اماره

ندید او گوهر آدم کجا خاک این گهر دارد

چرا چون مرد را ناگه پلنگ او را کند خسته

ز موشش می نگه دارند و این "حکمت چه در" دارد

تکبر چون پلنگی دان که خسته کرده جان او

حسد موش است چون نالید جان اندر سفر دارد

چرا مغز پلنگ نر همی افعی شود در سر

چگونه سر برون آرد به علم شور و شر دارد

تکبر ، چون به مغز اندر غضب ، ماری شد اندر سر

زند او خلق عالم را ازین سورت به درد آرد

شجر کافور چون زاید نگوئی حکمتش با من

صدا از کوه چون آید چگونه نیشکر دارد

شجر چون روح حیوانی که دارد نطفهٔ کافور

صدا ، چون او برون آید ، ز لذت نیشکر دارد

که دارد آتش اندر سنگ و گل در خار و جان در تن

و یا این ابر غران را که حمال مطر دارد

عَرَض سنگ است و آتش عشق و نفست خار و روحت گل

چو رحمت ابر حامل بنده از حق او مطر دارد

هزاران میوه لونالون و گوناگون و رنگارنگ

نگوئی تا نهان او را که در شاخ شجر دارد

هزاران فعل در آدم ز لونالون و گوناگون

نهان در عقل و نفس او چو طبعش بارور دارد

که آرد از شجر بیرون که بخشد لذت و بویش

که اندر شاخ چوب "خشک چندین بار و بر دارد"

ز قوت چون به فعل آید عمل‌های بنی‌آدم

به هر فعلی از آن قوت چه لذت بیشتر دارد

نگوئی "گاو بحری را چرا پیخال" شد عنبر

و یا در ناف آهو ، مشک اذفر بی‌شمر دارد

بقر چون نفس لوامه ریاضت مشک و هم عنبر

چو آهو طبع دانایان ز دانش مشک تر دارد

نگوئی از کجا آرد همی دون کرم ابریشم

و یا اندر تک دریا صدف از چه دُرر دارد

چه باشد کرم ؟ ضعف تو تند او دایم ابریشم

صدف چون حرف و صوت اینجا ز عرفان "پر دُرر" دارد

از این آتش چه می‌جوید سمندر همچو پروانه

یکی چندین مقر دارد یکی چندین مفر دارد

چو آتش عشق معبودی سمندر عاشق فانی

بود عقل تو پروانه ز آتش او حذر دارد

نگوئی بیضه یک رنگ است و مرغان هر یکی رنگی

نوای هر یکی ینگی ، دگر سان بال و پر دارد

بود آن بیضه ذات تو که رنگ اوست بی‌ رنگی

تنزل در صفت هر یک دگر سان بال و پر دارد

نگوئی سنگ مغاطیس آهن چون کشد با خود

سرب الماس چون برد و این حکمت چه در دارد

هوس چون نفس مغناطیس ، حدید دل کشد با خود

سرب الماس چون حکمت از الماس جهلت او گذر دارد

تفکر کن در این معنی تو در شاهین "و مرغابی"

گریزان "است این از آن و آن" بر این ظفر دارد

هوس چون مرغ شاهینت رباید مرغ روح از تن

گریزد آن از این شیطان "و این بر آن" ظفر دارد

عجایب تـر از این دارم بگویم گر کنی باور

اگر رای تو در دریای حکمت آب و خور دارد

عجایب‌تر ازین چون است ؟ ‌جواب این سئوال او !

هر انسانی که فرماید عجایب فخر و فر دارد

چرا شیر از نهیب مور ناگه در خروش آید

گریزد آن چنان گوئی که بر جان نیشتر دارد

تو عشق حق چو شیری ‌دان و حرصت همچو مورستان

گریزد شیر ازین معنی کز ایشان نیشتر دارد

اگر تو راست می‌گوئی که فعل مرد و زن باشد

چرا شکل تو در صورت نه سیمای پدر دارد

تجلی کی مکرر شد که تا صورت به هم ماند

از آن شکل تو در صورت نه سیمای پدر دارد

اَیا آن را که "او زاد است" چرا مانند او نبود ؟

پدر هرگز نمی‌خواهد که "خصم او پسر" دارد

دو کس کز مظهر یک اسم باشند ای عزیز من

بود دور و تسلسل این محالست کان مقر دارد

پدر هرگز نمی‌خواهد که او را دختری باشد

چرا حاصل "نگردد انکه اندر دل پدر" دارد

خلاف اندر زمین باشد نه در تخم و ضمیر من

که هر دو جز یکی نبوَد که اصلش از پدر دارد

طبایع "چون بدانستی" سئوالم را جوابی گو

چرا ضدّان یکدیگر مراد از یکدگر دارد

به صورت گر چه ضدّانند گریزان هر چهار از هم

به معنی خود یکی باشد که استاد دگر دارد

اگر سازنده ایشان‌اند مر ترکیب عالم را

چرا هر چار "را با هم" که در الوان اثر دارد

طبایع "آلت حق است و" فاعل دست حق را دان

از آنش مختلف کردند که در الوان اثر دارد

تو نادانی نمی‌دانی که نادانی تو ای غافل

جهالت مر ترا "بربود و جان اندر" سقر دارد

برو دانش "طلب می‌کن" اگر تو مرد دانائی

که از انسان به جز دانش اگر "دارد سقر" دارد

اگر نه در بن دندان بگو وی را خداوند است ؟

به هر بابی که گرداند ز هر بابی خبر دارد

همه ذرات می‌داند که ایشان را خداوند است

همه در ذکر و تسبیح‌ اند و حق ز ایشان خبر دارد

تو لنگی را بر هواری برون بردن همی خواهی

بیا این را جوابی گو که ناصر این زبر دارد

بود جهل و گمان لنگی که وا دارد تو را از حق

قدم در علم و دانش نه اگر چشمت بصر دارد

هوالاول هوالاخر هوالظاهر هوالباطن

منزه مالک الملکی که بی‌ پایان حشر دارد

نه اول بود و نه آخر نه ظاهر بود و نه باطن

منزه ذات بی چونش که گوئی او حشر دارد

یکی‌دان و یکی او را نیاری هیچ هرگز شک

قدر را با قضا بندد قضا را با قدر دارد

یکی اندر یکی یک را چه شک باشد یکی در یک

قضا را با قدر امر شد اگر خواهد قدر دارد

خواص جملهٔ اشیا به صورت چون بدانستی

ضروری باشد این معنی که در صورت اثر دارد

مسما را اگر خواهی درآ در ملک انسانی

که مظهر اوست اسما را همه بر وی نظر دارد

شنو از سید عزت به آیین این معما را

جواب ناصر خسرو که سید این زبر دارد

جام گیتی نما علی ولی

معنی انبیا علی ولی

در ولایت ولی والا قدر

سرور اولیا علی ولی

ابن عم رسول و دامادش

هست سر خدا علی ولی

به سنان و سه نان گرفته همه

مُلکت دو سرا علی ولی

مخزن گنج کنت کنزاً اوست

محرم کبریا علی ولی

حضرت مصطفی رسول خدا

خدمت مرتضی علی ولی

هر که در عشق او شود کشته

دهدش خونبها علی ولی

کی گدا از درش رود محروم

چون بود پادشاه علی ولی

هر کسی را امام و راهبریست

رهبر جان ما علی ولی

گر نهی سر به پای فرزندش

دست گیرد تو را علی ولی

نور چشم محققان جهان

دیدهٔ بی عطا علی ولی

غم نباشد ز خویش و بیگانه

گر بود آشنا علی ولی

مس قلب ار بری به حضرت او

کندش کیمیا علی ولی

نعمت الله فقیر حضرت اوست

شاه ملک غنا علی ولی

دم به دم دم از ولای مرتضی باید زدن

دست دل در دامن آل عبا باید زدن

نقش حُب خاندان بر لوح جان باید نگاشت

مُهر مِهر حیدری بر دل چو ما باید زدن

دم مزن با هر که او بیگانه باشد از علی

گر نفس خواهی زدن با آشنا باید زدن

روبروی دوستان مرتضی باید نهاد

مدعی را تیغ غیرت بر قفا باید زدن

لافتی الا علی لاسیف الی ذوالفقار

این نفس را از سر صدق و صفا باید زدن

در دو عالم چارده معصوم را باید گزید

پنج نوبت بر در دولت سرا باید زدن

پیشوائی بایدت جستن ز اولاد رسول

پس قدم مردانه در راه خدا باید زدن

گر بلائی آید از عشق شهید کربلا

عاشقانه آن بلا را مرحبا باید زدن

هر درختی کو ندارد میوهٔ حب علی

اصل و فرعش چون قلم سر تا به پا باید زدن

دوستان خاندان را دوست باید داشت دوست

بعد از آن دم از وفای مصطفی باید زدن

سرخی روی موالی سکه نام علی است

بر رخ دنیا و دین چون پادشا باید زدن

بی ولای آن ولی لاف از ولایت می زنی

لاف را باید که دانی از کجا باید زدن

ما لوائی از ولای آن ولی افراشتیم

طبل در زیر گلیم آخر چرا باید زدن

بر در شهر ولایت خانه ای باید گزید

خیمه در دارالسلام اولیا باید زدن

از زبان نعمت الله منقبت باید شنید

بر کف نعلین سید بوسه ها باید زدن

ای دل ار عاشقی بیا از جان

دلبر از جان بجو ز جان جانان

حکمت این حکیم را بنگر

که در آن می شود خرد حیران

یک زمان خلوت خوشی سازد

لحظه ای خانه ای کند ویران

گاه خندان کند لب غنچه

گه گهی بلبلی کند گریان

عقل در کارخانهٔ حکمت

به مثل دلقکی است سرگردان

نقش بندی دمی کند به خیال

عقل گوید سخن ولی به گمان

به حقیقت نکو نمی داند

که چرا آمد این کجا شد آن

ذوق مستی مجو ز مخموران

لذت می طلب کن از مستان

بشنو از عارفان حضرت او

تا معانی بیان کنند ایشان

آفتاب وجود در دور است

سایه اش گه چنین و گاه چنان

نسخهٔ گنجنامه گر جوئی

هفت هیکل بگیر از او می خوان

شد سراب از ظهور ما سر آب

در سرابی که دیده آب روان

یک سخن در عبادت من و تو

گاه فرقان بود گهی قرآن

موج و بحر و حباب و جو بر ما

عین آبند و قطره و عمان

می و جامست و صورت و معنی

آن یکی جسم نام و این یک جان

لطف و قهرش ز روی ذات یکیست

آن یکی ذات و آن صفت میدان

خواجه و بنده هر دو دلشادند

کافر از کفر و مؤمن از ایمان

زر طلب کن ز خاتم و خلخال

تا شود مشکلات تو آسان

گر بیابی تو کنج ویرانی

گنج آن را بجو در آن ویران

صفت او به ذات او پیدا

ذات او از صفات او پنهان

چشم ما شد به نور او روشن

عین او دیده ایم در اعیان

ساغر ما حباب بود شکست

می و جامست نزد ما یکسان

مظهری هست در ظهور گدا

مظهری نیست حضرت سلطان

در هر آئینه که بنماید

بنمایند روشنش رندان

او یکی آینه فراوان است

اعتباریست آینهٔ جان

انبیا اولیا به حکم خدا

عالم عالمند در دو جهان

حال سید به ذوق دریابد

هرکه عارف شود به کشف و بیان