قصاید و قطعات سنایی غزنوی

دیگ خواجه ز گوشت دوشیزه‌ست

مطبخ او ز دود پاکیزه‌ست

خواجه چون نان خورد در آن موضع

مور در آرزوی نان ریزه‌ست

دل منه با زنان از آنکه زنان

مرد را کوزهٔ فقع سازند

تا بود پر زنند بوسه بر آن

چون تهی شد ز دست بندازند

تا چند معزای معزی که خدایش

زینجا به فلک بر دو قبای ملکی داد

چون تیر فلک بود قرینش به ره آورد

پیکان ملک بر دو به تیر فلکی داد

به همه وقت دلیری نکنند

هر کرا از خرد و هش یاریست

زان که هر جای به جز در صف حرب

بد دلی بیش بود هشیاریست

سرخ گویی همیشه غر باشد

شبه از لعل پاکتر باشد

این چنین ژاژ نزد هر عاقل

سخنی سخت مختصر باشد

لعل مصنوع آفتاب بود

شیشه مصنوع شیشه‌گر باشد

سرخ اگر نیست پس بر هر عقل

سخن مرتضا دگر باشد

چون به یک جای رسته سرخ و سیاه

سرخ پیوسته بر زبر باشد

من چه گویم که خود به هر مکتب

کودکان را ازین خبر باشد

چون که سرخ‌ست اصل عمر به دوست

جایش اندر دل و جگر باشد

چون سیه گشت هم درین دو مکان

اصل دیوانگی و شر باشد

زیر لعلست لاله را سیهی

دودکی خوشتر از شرر باشد

علم صبح سرخ آمد از آنک

بر سپاه شبش ظفر باشد

سیهی بی‌نهاد و بی‌معنی

زان ز تو خلق بر حذر باشد

نزد ما این چنین سیه که تویی

مرد نبود که ... خر باشد

روز کزین فعل زشت روز قضا

نامت از تو سیاه‌تر باشد

پشک چون تو بود چو خشک شود

مشک چون من بود چو تر باشد

آخر این آمدنم نزد تو تا چند بود

تا کی این شعبده و وعده و این بند بود

تا تو پنداری کاین خادم تو ... خصیست

که به آمد شد بی‌فایده خرسند بود

ای عمیدی که باز غزنین را

سیرت و صورتت چو بستان کرد

باز عکس جمال گلفامت

حجرهٔ دیده را گلستان کرد

باز نطق زبان در بارت

صدف عقل را در افشان کرد

خاطر دوربین روشن تو

عیب را پیش عقل عنوان کرد

خاطر دور یاب کندورت

عفو را بارگیر عصیان کرد

آنچه در طبع خلق خلق تو کرد

بر چمن ابرهای نیسان کرد

و آنچه در گوش شاه شعرت خواند

در صدف قطره‌های باران کرد

چون بدید این رهی که گفتهٔ تو

کافران را همی مسلمان کرد

کرد شعر جمیل تو جمله

چون نبی را گزیده عثمان کرد

چون ولوع جهان به شعر تو دید

عقل او گرد طبع جولان کرد

شعرها را به جمله در دیوان

چون فراهم نهاد دیوان کرد

دفتر خویش را ز نقش حروف

قایل عقل و قابل جان کرد

تا چو دریای موج‌زن سخنت

در جهان در و گوهر ارزان کرد

چون یکی درج ساخت پر گوهر

عجز دزدان برو نگهبان کرد

طاهر این حال پیش خواجه بگفت

خواجه یک نکته گفت و برهان کرد

گفت آری سنایی از سر جهل

با نبی جمع ژاژطیان کرد

در و خرمهره در یکی رشته

جمع کرد آنگهی پریشان کرد

دیو را با فرشته در یک جای

چون همه ابلهان به زندان کرد

خواجه طاهر چو این بگفت رهیت

خجلی شد که وصف نتوان کرد

لیک معذور دار از آنک مرا

معجز شعرهات حیران کرد

زانک بهر جواز شعر ترا

شعر هر شاعری که دستان کرد

بهر عشق پدید کردن خویش

خویشتن در میانه پنهان کرد

من چه دانم که از برای فروخت

آنک خود را نظیر حسان کرد

پس چو شعری بگفت و نیک آمد

داغ مسعود سعد سلمان کرد

شعر چون در تو حسود ترا

جگر و دل چو لعل و مرجان کرد

رو که در لفظ عاملان فلک

مر ترا جمع فضل وحدان کرد

سخن عذب سهل ممتنعت

بر همه شعر خواندن آسان کرد

هر ثنایی که گفتی اندر خلق

خلق و اقبال تو ترا آن کرد

چه دعا گویمت که خود هنرت

مر ترا پیشوای دو جهان کرد

خواجه منصور بپژمرد ز مرگ

تازگی جهل ز پژمردن اوست

عالمی بستهٔ جهلند و کنون

زندگی همه در مردن اوست

آنکه تدبیر ظفر گستر او گر خواهد

عقدهٔ نفی ز دیباچهٔ لا برگیرد

تیغ را در سخن ملک زبان کنده شود

هر کجا او قلم کامروا برگیرد

در هوایی که در او پای سمند تو رسد

تشنه از عین سراب آب بقا برگیرد

روح مجرد شد خواجه زکی

گام چو در کوی طریقت نهاد

خواست که مطلق شود از بند غیر

دست به انصاف و سخا بر گشاد

دادهٔ هر هفت فلک بذل کرد

زادهٔ هر چار گهرباز داد

خادمان را ز بهر آن بخرند

تا به رخسارشان فرو نگرند

«لا الی هولاء» نه مرد و نه زن

بین ذالک نه ماده و نه نرند

جای ایشان شدست هند و عجم

لاجرم هر دو جا به دردسرند

معجزی خود ز معجز ادبار

نزد هر زیرکی کم از خر بود

خود همه کس برو همی خندید

زان که عقلش ز جهل کمتر بود

زین چنین کون دریده مادر و زن

ریشخندش نیز درخور بود

با دلی رفته به استسقا

که معاصیش هیچ غم نکند

با چنین دل چه جای بارانست

کابر بر تو کمیز هم نکند

با همه خلق جهان گر چه از آن

بیشتر بی‌ره و کمتر به رهند

تو چنان زی که بمیری برهی

نه چنان چون تو بمیری برهند

ای برادر زکی بمرد و بشد

تا یکی به ز ما قرین جوید

تا ز آب حیات آن عالم

تن و جان از عدم فرو شوید

من ز غم مرده‌ام که کی بود او

باز از آنجا به سوی من پوید

پس تو گویی که مرثیت گویش

زنده را مرده مرثیت گوید

دور عالم جز به آخر نامدست از بهر آنک

هر زمان بر رادمردی سفله‌ای مهتر شود

آن نبینی آفتاب آنجا که خواهد شد فرو

سایهٔ جوهر فزون ز اندازهٔ جوهر شود