جمشید و خورشید سلمان ساوجی

ز شوق ملک چین آهی بر آورد

به نرگس زار آب از دل در آورد

شد از آه ملک خورشید در تاب

ملک را گفت: کای شمع جهانتاب

چرا هر لحظه دود از دل برآری؟

چرا خونین اشک از دیده باری؟

همانا از هوا می ریزی این دمع

سرت با شاهدی گرمست چون شمع

زعشقت بر جگر پندار داغیست

به ملک چین تورا چشم و چراغیست

ولی جایی که چشم خور فروزد

کسی چون از برای شمع سوزد؟»

ملک گفت: «ای چراغ بزم انجم

سر زلفت سواد چشم مردم

سرشک ما که هست ما در آورد

غم مادر به چشم ما درآورد

تو قدر صحبت مادر چه دانی

که از مادر دمی خالی نمانی؟

وجودم را تب غربت بفرسود

تنم در بوته هجران بپالود

بر احوال من آنکس اشک پاشد

که روزی رنج غربت دیده باشد

از آن پژمرده شد گلبرگ سوری

که در طفلی ز مسکن جست دوری

از آن رو سرو باشد تازه و تر

که پا از مرز خود ننهد فراتر

به خاور بین عروس خاوری را

به رخ مانند گلبرگ تری را

وز آنجا سوی مغرب چون سفر کرد

به غربت بین که چون شد چهره اش زرد

به اقبالت به هر کامی رسیدم

می عشرت ز هر جامی چشیدم

کنون باید به نوعی ساخت تدبیر

که بینم باز روی مادر پیر

عنان بر جانب چین آری از روم

همایون سایه اندازی بر آن بوم

بهارش را دمی آرایش گل

کنی اطراف چین پر مشک سنبل»

صنم را رخ ز تاب دل برافروخت

دلش بر آتش سودای جم سوخت

به جم گفت: «این حدیث امشب به افسر

بگوید تا کند معلوم قیصر

ببینم تا چه فرمان می دهد شاه

ترا از رای شه گردانم آگاه

به نزد مادر آمد صبح خورشید

حکایت باز گفت از قول جمشید

که: «جم را شوق مادر گشته تازه

ازین درگاه می خواهد اجازه

تو می دانی که جم را جای چین است

ز چینش تا بدخشان در نگین است

بدین کشور نخواهد دل نهادن

سریر ملک چین بر باد دادن

گه از مادر سخن گوید گه از باب

بباید یک نظر کردن درین باب

بباید دل زغم پرداخت مارا

بسیج راه باید ساخت مارا»

چو بشنید افسر افسر بر زمبن زد

گره بر ابرو و چین بر جبین زد

بر آشفت از حدیث رفتن جم

به دختر گفت: « ازین معنی مزن دم

ترا بس نیست کاشفتی جهانی

گزیدی از جهان بازارگانی؟

بدو دادی سپاه و گنج این بوم

کنون خواهد به چینت بردن از روم

چو خورشید آن عتاب مادری دید

بگردانید وضع و خوش بخندید

به مادر گفت: «ای پر مهر مادر

همانا کردی این گفتار باور

ز چین جمشید بیزارست حالی

ز مادر من نخواهم گشت خالی

ملک را این حکایت نیست در دل

نهد یک موی من با چین مقابل

مزاحی کردم و نقشی نمودم

ترا در مهر خود می آزمودم

من از پیش تو دوری چون گزینم

روم با چینیان در چین نشینم؟

بدین باد و فسون چندانش دم داد

که افسر گشت ازین اندیشه آزاد

ز پیش مادر آمد نزد جمشید

که: «می باید برید از رفتن امید

همی باید نهادن دل بدین بوم

و یا خود بی اجازت رفتن از روم»

ملک گفتا: «مرا با چین چه کارست؟

نگارستان چین کوی نگارست

مرا مشک ختن خاک در تست

سواد چین دو زلف عنبر تست

به هر جایی که فرمایی روانم

به هر نوعی که می رانی برانم

اگر گویی که شو خاک ره روم

غبارم بر ندارد باد ازین بوم

وگر گویی که در چین ساز مسکن

شوم آزرم مردم را کشامن

حکایت را بدان آمد فروداشت

که: «ما را فرصتی باید نگه داشت

شبی بر باد پایان زین نهادن

ازینجا سر به ملک چین نهادن

ملک بر عادت آمد نزد قیصر

به قیصر گفت کای دارای کشور

زمان عشرت و فصل بهار است

هوا پر مرغ و صحرا پر شکار است

هوای دشت جان می بخشد امروز

ز لاله خون روان می بخشد امروز

همه کهسار پر آوای رود است

همه صحرا پر از بانگ سرود است

به صحرا تازی اسبان را بتازیم

به بازان در هوا نقشی ببازیم

دلش خرم شود شه زاده خورشید

که بادا بر سرش ظل تو جاوید

هوس دارد که بر عزم شکاری

رود بیرون به طرف مرغزاری

به پاسخ گفت کین عزمی صواب است

شما را عشرت و روز شباب است

زمان نوبهار و نوجوانی است

اوان عیش و عهد کامرانی است

بباید چند روزی گشت کردن

ز جام لاله گونی باده خوردن

چو از قیصر اجازت یافت جمشید

به ساز راه شد مشغول خورشید

ز گنج و گوهر و خلخال و یاره

ز تاج و تخت و طوق و گوشواره

ز دیبا و غلام و چارپا نیز

ز لالا و پرستاران و هر چیز

که بتوانست با خود کرد همراه

به عزم صید بیرون رفت با شاه

در آن تخجیر گه بودند ده روز

به روز اختیار و بخت پیروز

از آنجا رخ به سوی چین نهادند

پس از سالی به حد چین فتادند

همه ره در نشاط و کام بودند

ندیم چنگ و یار جام بودند

سحرگاهی بشیر آمد به فغفور

که آمد رایت جمشید منصور

به پیروزی رسید از روم جمشید

چو عیسی همعنانش مهد خورشید

ملک فغفور چون این مژده بشنید

گل پژمرده عمرش بخندید

ملک فغفور بود از غم به حالی

که کس بازش ندانست از خیالی

ز تنهایی تن مسکین همایون

چو ناری باره او غرقه در خون

نسیم یوسفش پیوند جان شد

همایون چون زلیخا نوجوان شد

ز شادی شد ملک را پشت خم راست

ندای مرحبا از شهر برخاست

درخت بخت گشت از سر برومند

که آمد تاج را بر سر خداوند

همای چتر شاهی کرد پر باز

که آمد شاهباز سلطنت باز

ملک فرمود آذین ها ببستند

ز هر سو با می و رامش نشستند

چو پیدا گشت چتر شاه جمشید

زده سر از جناح چتر خورشید

چه خوش باشد وزین خوشتر چه باشد

وزین زیبا و دلکش تر چه باشد

که یاری دل ز یاری بر گرفته

که ناگه بیندش در بر گرفته

فرود آمد ز مرکب شاه کشور

گرفت آرام دل را تنگ در بر

همایون را چو باز آمد به تن هوش

گرفت آن سر و سیمین را در آغوش

چو جان نازنینش داشت در بر

هزاران بوسه زد بر چشم و بر سر

ملک در دست و پای مادر افتاد

سرشک آتشین از دیده بگشاد

چو از مادر جدا شد شاه جمشید

همایون رفت سوی مهد خورشید

همایون دید عمری در عماری

چو در زرین صدف در دراری

چو پیدا شد رخ خورشید انور

بر آمد نعره الله اکبر

همایون در رخش حیران فرو ماند

سپاس صنع یزدان بر زبان راند

به دامنها گهر با زر برآمیخت

به دامن بر سرش گهر فرو ریخت

همه با گوهر و سیم نثاری

چو ابر بهمن و باد بهاری

ز صحن دشت تا درگاه شاپور

مرصع بود خاک از در منثور

ز دیبا فرشها ترتیب کردند

رخ دیبا به زر تذهیب کردند

به هر جایی گل اندامی ستاده

چو گل زرین طبق بر کف نهاده

به هر جانب چو لاله دلفروزی

همی افروخت مشکین عود سوزی

ملک جمشید با این زیب آیین

به فال سعد منزل ساخت در چین

خضر سفید شیبت چو دم زد از سیاهی

عین الحیات عالم سر زد ز حوض ماهی

برخاست رای هندو از ملک شام بنشست

سلطان نیمروزی در چین پادشاهی

ملک فغفورش اندر بارگه برد

بدو تاج و سریر و ملک بسپرد

به شاهی بر سر تختش نشاندند

ملک جمشید را فغفور خواندند

بزرگان گوهر افشاندند بر جم

به شاهی آفرین خواندند بر جم

چو کار ملک بر جمشید شد راست

به داد و عدل گیتی را بیاراست

چنان عمری به عدل و داد می داشت

به آخر درگذشت او نیز بگذاشت

چنین بود ای برادر حال جمشید

جهان بر کس نخواهد ماند جاوید

چو خورشید ار شوی بر چرخ گردان

به زیر خاک باید گشت پنهان

چو جمشید ار بود بر باد تختت

جهان آخر دهد بر باد رختت

به پایان شد شب عیش ملاهی

سپیدی گشت پیدا در سیاهی

شب عیش و جوانی بر سر آمد

شبم را صبح صادق در برآمد

اگر چه صبح دارد خوش صفایی

ولیکن نیستش چندان بقایی

هوای دل ز سر باید برون کرد

که وقت صبح می باشد هوا سرد

از آن رو پشت من خم داد گردون

که زیر خاک می باید شد اکنون

خوشا و خرما فصل جوانی

زمان عیش و عهد کامرانی

نشاطم هر زمانی بر گلی بود

سماعم بر نوای بلبلی بود

گل و مل را جوانی می طرازد

جوانی را گل و مل می برازد

در آنبستان گه تخم مهر کارد

که جای سنبل و گل برف بارد

جوانی نوبهار زندگانیست

حقیقت زندگانی خود جوانیست

جوانا، قدر ایام جوانی

به روز ناخوش پیری بدانی

دل من در جوانی داشت طیری

که دایم در هوا می کرد سیری

کجا می دید آبی یا سرابی

برآن سر خیمه می زد چون حبابی

چو گل خندان لب و دلشاد بودم

ز هر بادی چو سرو آزاد بودم

نگشتم جز به گرد بزم چون جام

نیامد در دل من خرمی خام

دمی زین بیش جز بر روی گلگون

نکردم روی چون آیینه اکنون

رخ آیینه می بینم به آزرم

که می آید ز روی خویشتن شرم

سرابستان دل را شد هوا سرد

گلستان رخم را شد ورق زرد

چو چنگ از بزم می جویم کناری

برم تاری چو از چنگست تاری

ز جام می مرا خون در درونست

میان ما و می افتاده خونست

همی دانم می دوشین روشن

که تلخ و تیز کرد امروز بر من؟

به پیری عادت و رسم مدامست

طلب کردن ولی آن هم حرامست

مرا قدیست چونین چون کمانی

چنی و پوستی بر استخوانی

چو چنگ از ضعف پیری شد سراپا

رگ من یک به یک بر پوست پیدا

قدم خم شد، ز قد خم چه خیزد؟

قدح چون خم شود آبش بریزد

ز جامم جرعه ای ماندست باقی

که آن بر خاک خواهم ریخت ساقی

در آن مجلس که می با جرعه افتاد

چه داد عشرت و شادی توان داد؟

دلیلا من ذلیل و شرم سارم

به فضل و رحمتت امیدوارم

زبانم را سعادت کردی آغاز

کلامم را شهادت خاتمت ساز

به اقبال آمد این دولت به پایان

الهی عاقبت محمود گردان

گلستان گیتی به خاری نیرزد

خمستان گردون خماری نیرزد

مکش بار دل بهر برگی چو غنچه

که صد ساله برگت به باری نیرزد

نسیما مبر برگ گل را به غارت

کزآن بلبلی صد هزاری نیرزد

همه کار ملک سلیمان بر من

به آواز یک مور باری نیرزد

مشو با صبا همنفس کان تنعم

به آمد شد خاکساری نیرزد

همه گرم و سرد سر خوان گیتی است

به درد دل و انتظاری نیرزد

دلا زن خیمه بیرون زین مخیم

که بیرون زین ترا کاخیست خرم

اساس عمر بر بادی نهادن

بدین بنیاد بنیادی نهادن

خرد داند که کار عاقلان نیست

طریق و شیوه صاحبدلان نیست

به دیوان می دهد ملک سلیمان

سلیمان می کند بیکار دیوان

ز دست دهر مستان هیچ پا زهر

که پازهریست معجون کرده با زهر

مزی خرم که مرگت در کمین است

مخفت ایمن که دشمن همنشین است

چو خورشید ار شوی بر بام افلاک

روی آخر به زیر توده خاک

هزاران سال ملک و پادشاهی

نمی ارزد به یک روز جدایی

فلک با آدمی خاری زحد برد

زمین نیز آدمیخواری زحد برد

تو بر خود کرده ای هر کار دشوار

اگر آسان کنی، آسان شود کار

بود کاهی چو کوهی در ره جهل

اگر آسان فرو گیری شود سهل

قدم یکبارگی از خود برون نه

همه کس را به خود از خود فزون نه

وجود آیینه نقش رخ اوست

ببین خود را در آن آیینه ای دوست

به پیشانی چو ابرو خودنمایی

مبین کاندر همه چشمی گژ آیی

چو چشم آن به که در غاری نشینی

دو عالم بینی و خود را نبینی

حدیث تلخ اگر چه نیست در خور

اگر گوید ترش رویی فرو بر

ندیدی سیل باران را که در دشت

دوانید از سر تندی و بگذشت

زمین از روی حلم آنرا فرو خورد

چه مایه تخم نیکویی برآورد

زبان آور مشو زنهار چون مار

که یابند از زبانت مردم آزار

همه دل باش همچون غنچه تا جان

چو گل گردد ز انفاس تو خندان

تو همچون آب سرتا پا روانی

مشو چون آتش دوزخ زبانی

چو سوسن هر زبان کز دل بروید

حدیثش را دماغ جان ببوید

مرا در جام خون دل مدام است

برون زین می بر اهل دل حرام است

می ام عشق است و جز سودای آن می

گر آید در سرم، سودای خام است

هر آنکس را که مهر دوست با جان

مقابل نیست چون مه ناتمام است

اگر کام تو آزار دل ماست

بحمدالله دل ما دوستکام است

شب تار من از روی تو روز است

صباح عیش از زلف تو شام است

مرا چشم تو کرد از یک نظر مست

چه محتاج می و ساقی و جام است

ملک چون ناز یار نازنین دید

فرود آورد سر پایش ببوسید

به زاری گفت: «ای جان جهانم

گل باغ دل و سرو روانم

جفا گفتی و حق بر جانب تست

بلی کاندر وفا سخت آمدم سست

تو این بند از برای من کشیدی

تو این جور از جفای من کشیدی

مرا گفتی که تا کی می پرستی

مرا از چشم تست این عین مستی