فراق نامه سلمان ساوجی

به نام خدایی که با تیره خاک

بر آمیخت این جوهر جان پاک

چو با یکدگر کردشان آشنا

دگر بارشان کرد از هم جدا

که دانست کان آشنائی چه بود؟

پس از آشنائی جدائی چه بود؟

درین پرده کس را ندادند بار

نمی‌داند این راز جز کردگار

به بوئی که در نافه افزون کند

بسی آهوان را جگر خون کند

صدف تا کند دانه در پدید

بسی شور و تلخش بباید چشید

بر افراخت نه پرده لاجورد

ده و دو مقام اندر و راست کرد

بهر پرده و هر مقامی که ساخت

یکی را زد و دیگری را نواخت

شکر را زنی خانه‌ای بر فراخت

گره کاری و بند گیریش ساخت

مگس خواست حلوائی از خوان او

عسل آیتی گشت در شان او

خداوند هفت آسمان و زمین

زمین گستر و آسمان آفرین

ز خورشید مه را جدائی دهد

شب و روزشان روشنائی دهد

نپرسی چرا اختر و آسمان

شب و روز گردند گرد جهان؟

مپندار کین بی سبب می‌کنند

خداوند خود را طلب می‌کنند

نمی‌گنجد او در تمنای تو

تو او را بجو کوست جویای تو

گل ما بنا کرده قدرتش

دل ما سرا پرده عزتش

به نورش دو چشم جهان ناظر است

از آن نور مردم شده ظاهر است

خداوند چار و دو و سه یکی است

بماند شش و چار و نه اندکی

به مسمار هفت اخترش دوخته

فلک حلقه‌ای بر درش دوخته

به حکمت رسانیده است آن بدین

روان ز آسمان و تن از زمین

فزون از زمین است تا آسمان

تفاوت مر این هر دو را در میان

دگر بارشان کرد از هم جدا

دو بیگانه با هم شدند آشنا

که آن از گل تیره است این ز نور

ز تن تا به جان نسبتی هست دور

به زاری و حسرت جدا می‌شوند

چو با یکدیگر آشنا می‌شوند

نمی‌بودشان کاشکی اتصال

چون جان را و تن را چنین بود حال

الهی، الهی، خطا کرده‌ایم

تو بر ما مگیر آنچه ما کرده‌ایم

گنه کارم و عذر خواهم توئی

چه حاجت بپرسش؟ گواهم توئی

به گیتی نداریم غیر از تو کس

به لطف تو داریم امید و بس

مرا مایه‌ای بس گران داده‌ای

به شهر غریبم فرستاده‌ای

که تا دولت هر دو عالم خرم

کنم سود و سرمایه باز آورم

کنون می‌روم کیسه پرداخته

همه سود و سرمایه در باخته

به خود روی خود را سیه کرده‌ام

به بد، کار خود را تبه کرده‌ام

مگر هم تو بر حال فردای من

کنی رحمتی، ورنه، ای وای من

در آن دم که جان عزم رفتن کند،

ز سودای جان مرغ دل پر زند،

مرا ذوق شهد شهادت چشان

به نام خودم ساز و شیرین زبان

ندارم بغیر از تو فریاد رس

الهی در آن دم به فریاد رس

گنه کارم و آنگه امید وار

که دریای فضلت ندارم کنار

مگر باز پوشد گنه داورم

وگر باز پرسد، چه عذر آورم؟

فرو مانده‌ام سخت در کار خویش

سیه رویم از کار و کردار خویش

ز اشکی که آید به رویم فرو

چه سود است جز ریختن آبرو؟

چه حاصل دهد با گنه کاریم

جز از درد سر ناله و زاریم؟

به عذر گناهم که رسم است و خو

سرشکی همی ریزم آنگه برو

زند هر کس از طاعت خود نفس

مرا تکیه بر رحمت تست و بس

به پیرانسر ار چه گنه می‌کنم

ولیکن در رحمتت می‌زنم

خداوندگارا، به حق رسول

که فرما مناجات سلمان قبول

الهی، الهی، خطا کرده‌ایم

تو بر ما مگیر آنچه ما کرده‌ایم

گنه کارم و عذر خواهم توئی

چه حاجت بپرسش؟ گواهم توئی

به گیتی نداریم غیر از تو کس

به لطف تو داریم امید و بس

مرا مایه‌ای بس گران داده‌ای

به شهر غریبم فرستاده‌ای

که تا دولت هر دو عالم خرم

کنم سود و سرمایه باز آورم

کنون می‌روم کیسه پرداخته

همه سود و سرمایه در باخته

به خود روی خود را سیه کرده‌ام

به بد، کار خود را تبه کرده‌ام

مگر هم تو بر حال فردای من

کنی رحمتی، ورنه، ای وای من

در آن دم که جان عزم رفتن کند،

ز سودای جان مرغ دل پر زند،

مرا ذوق شهد شهادت چشان

به نام خودم ساز و شیرین زبان

ندارم بغیر از تو فریاد رس

الهی در آن دم به فریاد رس

گنه کارم و آنگه امید وار

که دریای فضلت ندارم کنار

مگر باز پوشد گنه داورم

وگر باز پرسد، چه عذر آورم؟

فرو مانده‌ام سخت در کار خویش

سیه رویم از کار و کردار خویش

ز اشکی که آید به رویم فرو

چه سود است جز ریختن آبرو؟

چه حاصل دهد با گنه کاریم

جز از درد سر ناله و زاریم؟

به عذر گناهم که رسم است و خو

سرشکی همی ریزم آنگه برو

زند هر کس از طاعت خود نفس

مرا تکیه بر رحمت تست و بس

به پیرانسر ار چه گنه می‌کنم

ولیکن در رحمتت می‌زنم

خداوندگارا، به حق رسول

که فرما مناجات سلمان قبول

رسولی که پا بر عرش سود

ز پایش سر عرش را تاج بود

بلند آفتاب مبارک نظر

که او راست هر دو عالم اثر

رسول کریم و متاع امین

امام الوری، قدوه العالمین

گهی جبرئیلش بود میر بار

گهی عنکبوتش بود پرده‌دار

امام شش و هفت و سی بار ده

سپهر و دو مه و چارده

شد از نافه مشگ عبد مناف

معطر حرم کان زمین راست ناف

از اینجا براقش توجه نبود

به جائی که آنجایگه جای نبود

به یک پی بساط فلک در نوشت

چو تیر از کمان فلک در گذشت

چنین رفت تا سدره المنتها

به ملکی گذر کرد بی منتها

کجا دایه رحمتش داد شیر

مسیحا شد آنجاش طفلی به شیر

اگر معجز یوسف از ماهی است

تو خورشیدی و معجزت ماهی است

نهاده قدم بر سر آسمان

نینداخته سایه بر خاکدان

ز یونس به احمد همان است راه

که از قعر ماهی است تا اوج ماه

همه عقل و روح است و روحی لدیه

ایا معشر الناس، صلوا علیه

پس از شکر دادار، نعمت نبی است

وز آن پس عائی که فرض است چیست؟

دعای شهنشاه دیهیم و گاه

پدر بر پدر خسرو و پادشاه

فشاننده گنج دریا به بزم

دراننده قلب خارا به رزم

فرازنده پایه سروری

فروزنده ماه نیک اختری

سپهر از کمر بستگان درش

ظفر یک سپاهی است از لشکرش

کجا لشکر عزم او سیر کرد

رود چرخ گردنده آنجا به گرد

بر آفاق گسترده ظل همای

در آن سایه آسوده خلق خدای

ز یک سوی ظلم است و یکسو امان

چه سدی است شمشیر او در میان

ز شیر درفشش درفشان ظفر

چو از خانه شیر تابنده خور

نیبند شبیهش بصر جز به خواب

نیابد نظیرش نظر جز در آب

گر از کوه پرسی که در بحر و بر

که زیبد که بندند پیشش کمر؟

به لفظ صدا پاسخ آید ز کوه

که سلطان اویس آسمان شکوه

الا ای جهاندار پیروز بخت

سزاوار شاهی و زیبای تخت

سر فرقدان پایه تخت تست

بلند آسمان سایه بخت توست

نگینی است خورشید بر افسرت

حبابی است ناهید در ساغرت

زمین و زمانه به کام تواند

همه پادشاهان غلام تواند

شب مملکت را مه و اختری

تن سلطنت را سر و افسری

زهی در تن مملکت جاودان

وجود تو چون جان و حکمت روان

کسی را که کین تواش داد تاب

ندادش جز از چشمه تیغ آب

اگر حمله بر کوه خارا کنی

چو خاشاکش از جای خود بر کنی

به عهد تو خونریز شد بی دریغ

چنین واجب الحد از آنست تیغ

قلم کرد تزویر در عهد شاه

بریدش زبان، کرد درویش سیاه

خدایت همه هر چه بایست داد

جوانمردی و دانش و دین و داد

ترا داد رسم است و بخشش طریق

همین کن که توفیق بادت رفیق

مراد از جهان نام نیک است و بس

بجز نام نیکو نماند به کس

جهان راست حاصل همه چیز لیک

چه با خود توان برد جز نام نیک؟

بخوان قصه خسروان جوان

ز هوشنگ و جم تا به چنگیز خان

که گر عکس شمشیرشان آفتاب

بدیدی، اسد را شدی زهره آب

ز چندین زر و افسر و تخت و گنج

که کردند حاصل به سختی و رنج

بجز نام نیکو ازین انجمن

ببین تا چه بردند با خویشتن؟

شنیدم که می‌گفت بهرام گور

پدر را کز او شد جهان پر ز شور

که:« آه ضعیفان به گردون رسید

سرشک یتیمان به جیحون رسید

از آن ترسم ای شهریار جوان

که اشک ستمدیدگان ناگهان

فراهم شود، ملک گردد خراب

برد جاه ما را به یکباره آب‌»

چو بشنید، در دیده آورد آب

بپیچید مردانه دادش جواب

که ایزد تو را بخشش و داد داد

به من در ازل جور و بیداد داد

تو را آن، نصیب من این آمدست

چه تدبیر؟ قسمت چنین آمدست

مرا جز که بی معدلت نیست رای

ولی غیر از این است حکم خدای

درختی است عدل ملک بارور

که بیخش دوام است و دولت ثمر

اساس بقا عدل ثابت کند

درخت سعدات ستم برکند

نبی ملک را گفت دین تواُم است

حقیقت بدان کان بدین قائم است

قیامت که آنجاست قاضی خدای

برابر نشینند شاه و گدای

اگر عدل باشد گوای ملک

شود عرش ثابت برای ملک

بود ساعتی عدل دارای دین

ز هفتاد ساله عبادت گزین

صبوح سعدات صباح تو باد

جنود ملائک جناح تو باد

کسی را که با تست سر در غرور

کلاه از سر و سر ز تن باد دور

الا ای جگر گوشه فرزند من،

تو ای قره العین دلبند من

جوانی و فرزانه و هوشیار

اوان جوانی غنیمت شمار

جوانی است سرمایه‌ای بس عزیز

به بازی چو من در نبازی تو نیز

کنون سالم از شصت و یک در گذشت

بساط نشاطم جهان در نوشت

ز شام سرم صبح پیری دمید

سپیدیم گشت از سیاهی پدید

درختم به آورد بر جای سیب

ز بالا نهادم سر اندر نشیب

ز شخص ضعیفم خیالی نماند

ز نخل وجودم خلالی نماند

جوانی و پیری بهار است و دی

نه آن دی که باشد بهارش ز پی

غنیمت شمر پیش از آن کاین گلت

شود زرد و نسرین دهد سنبلت

نشیند به جای سمن زار برف

چو گل در هوایت شود عمر صرف

زمان هوی و هوس در گذشت

هوا بر دلم سرد و می تلخ گشت

چو صافی عمر من ایام برد

از آن جرعه‌ای ماند و آن نیز درد

چه می‌شاید از جرعه انگیختن؟

که در خاک می‌بایدش ریختن

ازین پیش سرو بلند قدم

ز پستی به بالا نهادی قدم

شد آن یرو بالای من سرنگون

به خاک سیه میل دارد کنون

کسی را که سوده است سر بر سماک

چه سود است چون می‌رود زیر خاک

جهان غره عمر من تلخ کرد

همان عیش می‌بر دلم تلخ کرد

هواب بتان رفتم از سر بدر

به یکبارگی عقلم آمد به سر

سعادت کسی را بود راهبر

که در خدمت شاه بندد کمر

کسی همعنان سعادت شود

که چون سایه اندر رکابش دود

نمی‌آید از دست من هیچ کار

که تا نعمتش را شوم حقگزار

شدم حاصل از نعمتش مغز و پوست

ورم مغز استخوان است از اوست

بسی نعمت از دولتش خورده‌ام

به نانش چهل سال پرورده‌ام

کنون گشت موی سیاهم سپید

ز عمر گرامی شدم ناامید

برو حلقه در گوش کن ای پسر

همی گرد بر آستانش چو در

اگر من نشستم تو در پای باش

ور از جای رفتم تو بر جای باش

من از یمن اقبال این خاندان

گرفتم جهان را به تیغ زبان

من از خاوران تا در باختر

ز خورشیدم امروز مشهورتر

اگر چه من از ذره‌ای کمترم

ولی خدمتی کرده اندر خورم

چه دانی؟ چه جائی است خاک درش

عجب کیمیائی است خاک درش

کمر بر میان بند چون کوهسار

ولیکن ثبات قدم گوش دار

کسی کز مقیمان این در شود

اگر خاک باشد همه زر شود

بیا تا به قاف قناعت رویم

چو عنقا بر آن قاف ساکن شویم

گشائیم بر دل هوای جلال

که آن قاف بر عین عزاست دال

سریر سلاطین ملک رضا

ریاض ریاحین باغ بقا

جهان رضا را شده کدخدا

سریر سران را زده پشت پا

به یک دم دو عالم بر انداخته

به بیش و کم از هیچ در ساخته

کسی کو عنانش به دست هواست

اگر پادشاهست پیشم گداست

تو رنج ار کشی ور نخواهی کشید

نصیب تو البته خواهد رسید

مقرر شد اول همه قسم تو

دگر جان دمیدند از جسم تو

چو حال نصیبت یقین شد که چیست

پس این جستجوی تو از بهر کیست؟

اگر تیغ خواهی زدن ور قلم

نخواهد شدن روزیت بیش و کم

توانگر یکی دان که پیشش یکی است

کم و بیش و نیک و بد و هست و نیست

هر آنچش در آید ببازد روان

ورش در نیاید بسازد بدان

اگر در قناعت گریزد کسی

نباید شدش بر در هر خس

یکی خیمه تنگ و تیره است دل

تو ای خیمگی خیمه بر کن ز دل!

بزن خیمه جائی که تا جاودان

نباید شدن هیچ جا ز آن مکان

کسی راز طاس سپهر دغا

نیابد به ششدر سپنجی سرا

سرای جهان پیش اهل نظر

چو خانی نماید که باشد دو در

ازین در کسی کامدش در درون

همی بایدش رفت از آن در برون

چنان زی که نام تو روز حساب

نویسند با راستان در کتاب

کسی کو به غم حاصل آرد زری

غم زر خورد او و زر دیگری

تو نعمت کجا گرد می‌آوری

کجا می‌بری چون تو غم می‌خوری؟

برین زندگی هیچ بنیاد نیست

جز از پاره‌ای خاک بر باد نیست

عجب نیست در تو که ما و منی است

که اصل سرشتت ز ما و منی است

کسی کو در آز بندد فرو

گشایند درهای جنت برو

دلت مست آزاست، هشیار باش

به خواب غرور است، بیدار باش

که چون بگذرد نیز این هفته عمر،

ز خواب اندر آئی، بود رفته عمر

برو سینه خاک را باز کن

ببین در دلش رازهای کهن

در او نازکان گل اندام بین

همه خشت بالین و بستر زمین

بر آنی که ایشان ازین خاکدان

برفتند و تو زنده‌ای جاودان؟

همه در پی یکدگر می‌رویم

نماند کسی سر به سر می‌رویم

دلا برگ این راه، نیکو بساز

که راهی است باریک و دور و دراز

شب زندگانی به آخر کشید

شبت روز شد، وقت رفتن رسید

یکایک برفتند یاران تو

رفیقان و اندوه گساران تو

رسیدند هر یک به ماوای خویش

تو مسکین گرانباری و راه پیش

در این منزل آخر چرا خفته‌ای؟

رباطی است ویران کجا خفته‌ای؟

بسی کاروان شد درین ره روان

نیامد کسی باز از این کاروان

که ز آن رفتگان باز گوید خبر

که چون است احوالشان در سفر

بسا کاروانا کزین پل گذشت

مگر نیست ز آنسو ره بازگشت

شبی بنده را شاه پیروز بخت

طلب کرد و بنشاند در پیش تخت

در آمد ز راه سخن گستری

سخن راند از نظم در دری

که از در معنی چه پرورده‌ای؟

ز درای خاطر چه آورده‌ای؟

بیاور ز نو گوهری پر ثمن

که داند خرد لایق گوش من

در گنج معنی دلم باز کرد

سخن را ز هر گونه‌ای ساز کرد

گهرهای من شاه در گوش کرد

شکرهای نغزم همه نوش کرد

ز من نامه‌ای خواست اندر فراق

که آن نامه باشد سراسر فراق

برین طرز نظمی روان از نوی

بیارای در کسوت مثنوی

طلب کردم آن را به هر کشوری

ز هر قصه خوانی و هر دفتری

پس از روزگار کهن روزگار

در آموختم داستان دو یار

که با یکدیگر هر دو را مدتی

دم صحبتی بود و خوش صحبتی

یکی پادشاه جهان جلال

یکی آفتاب سپهر جمال

یکی داور کشور آب و گل

یکی حاکم خطه جان و دل

یکی بر فلک سوده پر کلاه

یکی تکیه گه جسته زلفش ز ماه

به ملک جلال آن یکی شاه بود

به اوج جمال این یکی ماه بود

چنان بود با ماه شه را نظر

که از جان خود داشتش دوست‌تر

به آخر میانشان جدائی فتاد

که کس در بلای جدائی مباد

به فرمان دارای فرمان روان

نهادم من آغاز این داستان

که تا ماند از من بسی روزگار

به گیتی از این داستان یادگار

همی خواهم از داور کردگار

که چندان امانم دهد روزگار

که ده نامه زین نامه خسروی

دهم جلوه در کسوت مثنوی

سخن را بر آرم به خورشید نام

به نام شهنشاه سازم تمام

کنون از زبان من ای هوشیار

بیا گوش کن قصه آن دو یار

شنیدم که شاهی به ایران زمین

سزاوار دیهیم و تاج و نگین

زر افشان چو خورشید در گاه بزم

سر افشان چو شمشیر درگاه رزم

ز آب کفش بحر گریان شده

ز تاب تفش ببر بریان شده

اگر با فلک در کمر دست کین

زدی آسمان را زدی بر زمین

به رمح از فلک عقده را می‌گشود

ز چوگان او گوی مه می‌ربود

چو دستش کمان را بیاراستی

ز هازه ز هر گوشه برخاستی

چو بر گوش مرکب نهادی قدم

زدی خامه را پای کردی قلم

زهی زور دست شهنشاه زه

که بست از سر دست بر چرخ زه

همه رادی و مردی و بخردی

ز سر تا به پا فره ایزدی

قدش در لطافت که جانی است پاک

فرو برده آب روان را به خاک

اگر مانی آن روی دیدی یقین

به هم برزدی صورت نقش چین

خرامان قدش با رخ ماهتاب

چو سروی که بار آورد آفتاب

چو خورشید ماهیش منظور بود

ز سر تا قدم پایه نور بود

فرشته نهادی، پری پیکری

لطیفی، ظریفی، هنر پروری

ز سر تا به پا و ز پا تا به سر

همه جان و دل بود و هوش و هنر

دو گنجش نهان در دو کنج دهن

نبودش در آن کنج گنج سخن

ز شور لب لعل شیرین وی

به تلخی همی داد جان جام می

به هر گوشه نرگسش دلربا

در آن گوشه‌ها جاودان کرده جا

جوانی به قد راست، چون نیشکر

تراشیده اندام و بسته کمر

لبانش سراسر ز قند و نبات

دهانش لبالب ز آب حیات

از او پر هنر‌تر جوانی نبود

به حسن رخش دلستانی نبود

ز معشوق عاشق به خوبی بسی

فرون بود و دانست این هر کسی

خرد وزنشان کرد با یکدگر

به شیرینی این بود از آن چرب‌تر

در آیینه می‌دید رخسار خویش

که او بود صد ره به از یار خویش

ولی عشق را با چنین‌ها چه کار؟

هوی پادشاهی‌ است بس کامگار

گهی خیمه را بر سرابی زند

گهی بر کند، بر سر آبی زند

گهش راه روم است و گه ز نگبار

گهش جای هند است و گه قندهار

شهنشاه را مونس و یار بود

شب و روز دلجوی و دلدار بود

مه و سالشان چون مه و آفتاب

نظر بود با همه به روز شباب

کشیدی گه و بیگه از جام کی

به شادی روی دلارام می

چو چشم و لب خویشتن کامیاب

گهی در شکار و گهی در شراب

چو ابروی خود گاه در بوستان

کشیدند بر گلستان سایه‌بان

چو خورشید تابان به فصل بهار

مبارک شده هر دو بر روزگار

« چو شیر و شکر با هم آمیخته »

چو جان و خرد در هم آمیخته

بهاران که خندان شدی نسترن

چو مینا شدی دشت و مینو چمن

هوا فرش ز نگاری افراختی

سمن برگ و بلبل نوا ساختی

چو طفلان نو، دایه روزگار

نشاندی گل و سرو را بر کنار

فسان کردی آغاز بلبل به شب

دمیدی فسون باد در زیر لب

گرفته به خنجر چمن شاخ بان

به مرز چمن در شده مرزبان

زهر پشته‌ای رودی آمد فرود

نوازنده با رود مرغان سرود

ندانم چه می‌گفت بلبل به شب؟

که گل خنده می‌کرد در زیر لب

رخ لاله گلگون ز جام شراب

سر نرگس سرگران مست خواب

گرفته چو پیکان دل غنچه زنگ

به خون اندر آغشته وز غصه تنگ

به شکل دل عاشقان آمدی

وز آن دل همه بوی جان آمدی

به شادی همه روز و شب دوستان

زدندی می لعل در بوستان

زمان بهار و اوان شباب

هوای زنگار و نشاط شراب

کسی را که حاصل بود هر سه چار

تو دانی چه خوش باشدش روزگار؟

سحر لاله چون در گرفتی چراغ

سرا پرده گل زدندی به باغ

بیاراستی بزمشان نای و نوش

به می بودشان چشم و برنای گوش

چو کردندی از باغ عزم شکار

بر آهو شدی کوه و هامون حصار

چو چرم گوزن آمدیشان به شست

روان گوزن آمدیشان به دست

گرازان در آن عرصه دلپذیر

هزار آهو از پی همه شیر گیر

چو برخاست اسب تکاور ز جاش

فتاد آهو از عجز در دست و پاش

عقاب از پی کپک رفتی فراز

به پیش عقاب آمدی کبک باز

زسودای بط باز رفتی ز دست

به ابروی کبکان شدی پای بست

ز بسیاری کبک و دراج و غاز

گرفتی به دندان سر انگشت باز

بر ایشان گذشتی سه مه روزگار

بدین شادمانی و عشرت بهار

چو بنمودی از برج مه مهر چهر

شدی چرخ را گرم با خاک مهر

شدی زرد رخسار گلگون وی

بدی در رگ کان روان خون وی

اگر ابر ناگه شدی قطره بار

ز تاب تفش قطره گشتی شرار

و گر در هوا برق کردی گذر

چو پروانه‌اش سوختی بال و پر

سیه گشته خون از حرارت چو مشک

دهان شمر چون لب بحر خشک

شده بر سر شاخ بریان ز تاب

عنادل، چو بر سیخ مرغ کباب

تن ماهیان در دل آبگیر

چنان سوختی کاندر آتش حریر

ز گرمی آب و هوا گرم گاه

همی برد ماهی بر آتش پناه

در آن آب جوشیده بر روی شط

ز سوز جگر ماغ گفتی به بط

که وقت سمندر ز ما خوشتر است

خنک جان آن کس که بر آذر است

ز بس کآفتاب از هوا یافت تاب

دل سنگ می‌سوخت بر آفتاب

گه آتش فکندی هوا در سحاب

گهی سوختی در زمین پای آب

درین موسم و در چنین حالتی

ملک بود در خوشترین حالتی

به بیتی درون خوش نشسته دو یار

چو ابیات من روشن و آبدار

به مجلس نشسته دو نو خاسته

به آب رزان مجلس آراسته

نهادیش رضوان به از بیت خویش

خنک آنکه دارد چنین بیت پیش

نبودی در او راه خورشید را

بجز باده یا باد یا بید را

چو مطرب زدی ز خمه بر روی آب

ز فواره بر فور دادی جواب

سحر گاهشان از نسیم زلال

شدی سرد بر دل شمیم شمال

چو از خانه بیرون شدی شهریار

زدی خیمه بر کوه خورشید وار

دماغ و درون را به باد سحر

ز برگ سمن داشتی تازه‌تر

به هر دم که باد سحر می‌گشود

هوای دگر بر دلش می‌فزود

چو فصل بهارش بر آن ماه چهر

شدی گرم‌تر روز در روز مهر

گهی شاه کردی بر آن کوه گشت

گهی تاختی اسب بر روی دشت

چو مهر از افق بر فراز آمدی

به خیش خوش خویش باز آمدی

کجا تاختی خسرو خاروان

عنان بر زمستان گه آسمان

شدی شاخ از باد لرزان چو بید

سر سبز کهسار گشتی سپید

چو برخاستی باد بهمن ز جای

فرو مردی آتش به دست و به پای

شدی آب در قاقم از باد خشک

به سنجاب گشتی نهان بید مشک

سپیدی گرفتی همه کوه و راغ

سیاهی ندیدی کسی جز کلاغ

به برف ار فرو رفتی آن روز خور

کجا بر توانستی آمد دگر

چو درای سیماب بودی زمین

سر از برف بر ابر سودی زمین

ستاده درختان گل ناامید

برهنه تن از باد لرزان چو بید

بر ایشان بسی نوحه کردی سحاب

به زاری بباریدی از دیده آب

شده سرو را خشک و افسرده دست

چنار است در آستین برده دست

هوا شیر را پوستین می‌درید

سیه گوش را گوشها می‌برید

کجا مرد را باد دیدی به کوی

به جستی و بینی ببردی ز روی

به ناوک هوا موی را می‌شکافت

سنان می‌زد و روی را می‌شکافت

هر آنکس که دردی در آتش نبود

دمی خوش نمی‌آمدش همچو عود

ملک منقل زر برافروختی

همه عود و عنبر بر آن سوختی

ز گلنار منقل چو بستان شدی

به بستان بسی مرغ بریان شدی

روان گشته در بزم جام شراب

چو گردنده گرد فلک آفتاب

بلورین قدح بود مرجان نما

چنان کاتشی سرکشد در هوا

سر هر دو از عشق و می گرم بود

نمی‌داشت دی را دم سرد سود

به می مجلس عیش خوش داشتند

دم سرد دی باد پنداشتند

کسی را که در ماه دی آتشی

ز می نیست، یا از رخ مهوشی،

حقیقت بدانش که افسرده‌ای است

چه افسرده؟ یکبارگی مرده‌ای است

‌سر نامه بنوشت نام خدای

خدای جهانداور رهنمای

رسانندهٔ عاشقان را به کام

رهانندهٔ بستگان را ز دام

نگارندهٔ گلشن لاجورد

برآرندهٔ گنبد سالخورد

فروزندهٔ شمع و ناهید مهر

فرازندهٔ طاق مینا سپهر

هزار آفرین باد بر جان تو

خداوند عالم نگهبان تو

ز چشم بدان ایزدت گوش دار

هوای غریبی تو را سازگار

همه ساله بخت تو بادا جوان

مبیناد باغ بهارت خزان

از این دامن از خود برافشانده‌ای

ز کام دل خود جدا مانده‌ای

ازین عاشق صادق مستهام

تو را می‌رساند دعا و سلام

اگر من حدیث فراقت کنم

و یا قصه اشتیاقت کنم

همانا که با تو نگوید رسول

دل نازک تو گردد ملول

قلم خواست تا شرح غوغای تو

نویسد، ولی سر سودای تو

کجا گنجد اندر زبان قلم؟

که بادا سیه، دودمان قلم!

میان من و تو ز دلبستگی

جدائی فزون کرد پیوستگی

کسی کز مراد دل خود جداست

اگر پادشاهی کند بینواست

تو دانی که من پادشائی خویش

بزرگی و کار و کیائی خویش

به یک سو نهادم گزیدم تو را

به خوناب دل پروریدم تو را

در آخر مرا خوار بگذاشتی

دل از من به یکباره برداشتی

برانم که پاداش من این نبود

خطائی اگر رفت، چندین نبود

کنون روز و شب دیده دارم به راه

که تا کی بر آید درخشنده ماه

شب تار هجران به پایان رسد

تن بی‌روایم به جانان رسد

دهم هر نفس بوسه بر پای باد

که باد آمد و بوی زلف تو داد

هر آن برق کان از دیارت جهد

دو چشم مرا روشنائی دهد

اگر ناله مرغم آید به گوش

بزاری ز جانم برآید خروش

که من دانم این ناله و آه سرد

نیاید به غیر از دلی پر ز درد

ندارم به غیر از خیالت هوس

مرادم به گیتی همین است و بس

شب و روز می‌خواهم از بی‌نیاز

که چندان امانم ببخشد که باز

ز روی توام خانه گلشن شود

به نور توام دیده روشن شود

بیا رحم کن بر جوانی من

ببخشای بر ناتوانی من

کنون از همه چیز باز آمدم

تو باز آ که من نیز باز آمدم

گر چه حدیث مرا نیست بن

مبادا که گردی ملول از سخن

حدیث ملولان فزاید ملال

پراکنده گوید پراکنده حال

در اندیشه شاه ناگه گذشت

که باید بساط سخن در نوشت

بر آن نامه بر مهر شاهی نهاد

بر آن ره نورد سخن سنج داد

سخندان محرم بریدی گزید

که با باد در چابکی می‌پرید

که این نامه، ای قاصد نامور

به آن قاصد جان مشتاق ببر

برید سخندان زمین بوسه داد

روالن گشت و افتاد در پیش باد

ز گرد ره آمد چو باد بهار

ره آوردی آوردش از شهریار

سهی سرو چون نامه شاه دید

روان جست چون باد و پیشش دوید

بر آن نامه بس در و گوهر فشاند

به گوهر چو چشم خودش در نشاند

سر و پای آن نامه را بوسه داد

ز دستش ستد نامه بر دل نهاد

همین کان سر نامه را باز کرد

ز مژگان گهر باری آغاز کرد

گشادش به صد ناز چون چشم یار

که صبحی گشاید ز خواب خمار

سواد حروفش پر از نور بود

بیاضش پر از در منثور بود

شکن بر شکن همچو زلف بتان

که در هر شکن داشت صد دل نهان

به سطری کز آن نامه می‌خواند ماه

به یک حرف می‌کرد صد بار آه

پشیمان از آن کرده خویش بود

پشیمانی آنگه نمی‌داشت سود

به خود بر تن خویش بیداد کرد

برین داستانی جهان یاد کرد

ازین پیش خوش طوطئی نغز گوی

به گفتار از اهل سخن برده گوی

قضا را بدست لطیفی فتاد

به گفتار نغزش دل و هوش داد

ز پولاد چین ساختش خانه‌ای

در آن خانه بنهاد هر دانه‌ای

برایش نبات و شکر می‌خرید

به خوشتر نباتیش می‌پرورید

حسد برد بر حال او روزگار

شدش لقمه عافیت ناگوار

به دل گفت چندین درین تنگنای

چرا باشم آخر بدین پر و پای؟

چه گفتم که بود آن سخن ناپسند

که هستم به زندان آهن به بند؟

فراخ است روزی و روی زمین

چه باشم در این خانه آهنین؟

چو این رای بد با خود اندیشه کرد

برون رفتن از جای خود پیشه کرد

به بومی شد آن طوطی بلهوس

که از بوم ناشناختش باز کس

نخوردی بجای برنج و شکر

بجز ریزه سنگ و خون جگر

متاعی که او داشت نخرید کس

سخن هر چه او گفت نشنید کس

چو حالش ز نعمت به محنت کشید

بجز بازگشتن طریقی ندید

به زحمت سفر کرد و راحت گذاشت

در آخر بدانست که اول چه داشت

بجائی که وقتت خوش است ای پسر

نمی‌بایدت کرد ز آنجا سفر

مکن دولت عافیت را رها

مینداز خود را به خود در بلا

مکن دست آز و هوس را دراز

به چیزی که بخشیده‌اندت بساز

اگر مور را آز کمتر بدی

چرا پایمال همه کس شدی؟

گل رفته از بوستان چون شنید

نسیم صبا از گلستان دمید

همی خواست کاید به باغ و بهار

ولی داشت از شرم در پای خار

به ناچار بشکست بازار خویش

دگر باره آن رنجش آورد به پیش

نه بر جای خود نازی آغاز کرد

سر قصه‌های کهن باز کرد

دوات و قلم و خواست آن مه چو تیر

ز مشک ختن زد رقم بر حریر

ستردی همه سرنوشت قلم

همی شست خونی به خون دم به دم

چو سطری نوشتی به خون جگر

صنم هم به مژگان خوناب تر

نخست آفرین کرد بر دادگر

بر آن آفریننده ماه و خور

که حسن رخ دلبران او دهد

هوی در دل عاشقان او نهد

کسی درنبندد دری کو گشود

ز کاری که کرد او پشیمان نبود

مه ارداشتی اختیاری به کف

نرفتی به برج و بال از شرف

کسی را جز او در میان نیست دست

از و دان جز او را مدان هرچه هست

ازو رحمت و فضل بادا نثار

شب و روز بر حضرت شهریار

خداوند دیهیم و تخت مهی

شهنشاه اقلیم فرماندهی

بر آرنده آفتاب از نیام

نماینده فر و احشام شام

به صبح حبیبان که آن روی تست

به شام غریبان که آن موی تست

به خاک کف پات یعنی سرم

که از خاک پای تو در نگذرم

کمین بنده برگرفته ز راه

رساننده بر واج خورشید و ماه

از آن پس که بر مه سر افراخته

به خاک سیاهش در انداخته

چو خورشید بودم منت در حضور

کنون ذره وارم ز خورشید دور

چو شاخ گیا کو نیابد هوا

چو ماهی که از آب گردد جدا

ز هجران روی تو پژمرده‌ام

تو باقی بمانی که من مرده‌ام

تو تا همچو ابرم برفتی ز سر

ز برگ رزان هر دمم خشکتر

مگر سایه‌ای بر سر آری مرا

دگر تازه‌ و تر برآری مرا

مرا جان برای تو باشد عزیز

وگرنه ملولم من از عمر نیز

به چشم تو می‌بندم از دیده خواب

همیشه خیال تو جویم در آب

به شب ناله‌ام بر ثریا رسد

ز مژگان سرشکم به دریا رسد

شبی نلتفت گر ز حالم شوی

ز صد ساله ره ناله‌ام بشنوی

اگر بی‌وفایند ارباب حسن

درین حسن روی مرا باب حسن

مخوان خوب را بی‌وفا کان خطاست

که خود پیش من حسن، حسن وفاست

سگ و بی‌وفا هر دو پیشم یکی است

مرا بی‌وفا خواندنت شرط نیست

نه کنج رفت بد عهد را سگ مخوان

که گر بشنود سگ بر آرد فغان

که سگ حق نعمت شناسد نکو

ولی هیچ حقی نمی‌داند او

شبی وقت گل بودم اندر چمن

می و شمع بودند شب یار من

شنیدم که پروانه با بلبلی

که می‌کرد از عشق گل غلغلی

همی گفت کاین بانگ و فریاد چیست؟

ز بیداد معشوق این داد چیست؟

چو بلبل شنید این، نالید زار

که من تیره روزم تویی بختیار

تو را بخت یار است و دولت رهی

که در پای معشوق جان می‌دهی

به روز من و حال من کس مباد

که یارم رود پیش چشمم به باد

بباید برآن زنده بگریستن

که بی‌یار خود بایدش زیستن

مرا زندگانی برای تو باد

اگر من بمیرم بقای تو باد

چو در نامه احوال خود باز راند

فرستاده شاه را پیش خواند

رخ و دیده مالید بر پای او

زر افشاند و گوهر به بالای او

سر نامه بوسید و پیشش نهاد

حکایت ز هر گونه می‌کرد یاد

که گر بر درش جای خود دیدمی

بر این نامه خود را بپیچیدمی

چو گرد آمدی با تو این خاکسار

بر آن درگر از من نبودی غبار

دگر بار گفتش که ای چاره ساز

مگیر از من خسته دل پای باز

تو می‌آیی و می‌روم زین سپس

که پیشم گرامی‌تری از نفس

به آمد شدت زنده است این بدن

گر آمد شدن کم کنی وای من

برو که آفریننده یار تو باد

خلاص من از رهگذار تو باد

از آن ماهر و قاصد اندر گذشت

چو با وزان شد در این پهن دشت

روان پشت بر آفتاب بهار

رخ آورد در سایه کردگار

چو برق دمان هر نفس می‌جهید

در و دشت و کهسار را می‌دوید

بیامد دوان تا در شهریار

چو خرم نسیمی به باغ بهار

چو بر تخت روی شهنشاه دید

تو گفتی که بر آسمان ماه دید

سریر شهنشاه را بوسه داد

زبان دعا و ثنا برگشاد

که شاها خدای تو یار تو باد

مرا دل اندر کنار تو باد

مرا آن نامه را پیش تختش نهاد

ملک برگرفت و بر آن بوسه داد

چو بگشود آن نامه را شاه سر

چو برگ سمن کردش از ژاله تر

ببارد بر سرخ گل اشک زرد

وزان سنبلستان خط آب خورد

چو پیغام کدش ز لب پیش او

نمک ریخت پندار بر ریش او

قرار و شکیب درونش نماند

زمانی مجال سکونش نماند

ز دل آتش دیگرش بر فروخت

در افتاد و اسباب صبرش بسوخت

هوای دلش آن سخن تازه کرد

همان عهد و مهر کهن تازه کرد

دگر باره زد رای کلک و دوات

دلش کرد سودای کلک و دوات

به نامه نوشتن قلم برگرفت

قلم وار سودایی از سر گرفت

بر آمد ز سوداش جان دوات

سیه شد همی دودمان دوات

قلم را ز سر بر تراشید پا

بنام خداوند بی‌انتها

چو دیباچه حمد حق شد تمام

شخنشاه کرد ابتدای سلام

سلامی که جان را روان می‌دهد

به بوی خوشش یار جان می‌دهد

سلامی که غلامیش باد بهار

سلامی سیاهیش مشک تتار

سلامی چو باد صبا در چمن

که خیزد ز برگ گل و نسترن

بر آن طلعت کامرانی من

بر آن حاصل زندگانی من

چو خورشید تابان مبارک نظر

چو صبح دلفروز فرخ اثر

نگار چگل، زبده آب و گل

چه آب و چه گل؟ سر به سر جان و دل

نیازم به دیدار توست آنچنان

که باشد تن بی‌روان را به جان

به روز غریبان بی‌رگ و جا

به سوز یتیمان بی‌دست و پا

به فریاد مظلوم در نیمه شب

به نومیدی جان رسیده به لب

کزین بیش در درد دوری مرا

مدارا مفرما صبوری مرا

همین دم دو اسبه شتابی مگر

وگرنه مرا در نیابی دگر

گذر کن که دوری به غایت رسید

نظر کن که وقت عنایت رسید

گرم هست عیبی بدان کم نگر

وگر رفت سهوی از آن درگذر

ز سوز دلم آتشی درگرفت

در افتاد و گیتی سراسر گرفت